STAROŻYTNOŚĆ
I. Mity - jeden z naczelnych elementów kultury antycznej
1. Dorobek kultury antyku jako element mający niezwykle silny wpływ na kulturę śródziemnomorską, ze względu na wzorcowy dla niej charakter; słowo classicus znaczy wzorcowy, doskonały, godny naśladowania. Kultura antyczna zwiera zbiór charakterystycznych motywów, archetypów, postaw, środków artystycznych, z których czerpały obficie kolejne epoki, również ludzie współcześni często się do niej odwołują.
2. Rozwój kultury w starożytnej Grecji (zwłaszcza w Attyce i Jonii) w V i IV w. p.n.e. - rozwój teatru i dramatu, epiki i liryki, filozofii, ukształtowała się również demokracja ateńska.
3. Rozwój dziejopisarstwa, powstanie wielkich starożytnych eposów, które do dziś są inspiracją: Iliada, Odyseja, Eneida.
4. Stworzenie mitologii - zbioru mitów o powstaniu świata, życiu bogów, powstaniu człowieka, herosach (bohaterach).
5. Najpopularniejsze mity:
- o Prometeuszu: dobrym tytanie, który stworzył człowieka, opiekował się nim i dla niego poświęcił swoją wolność, za podstęp wobec Zeusa został ukarany przykuciem do skały Kaukazu,
- o Dedalu i Ikarze: mit będący wyrazem odwiecznego marzenia ludzkości o wzniesieniu się w powietrze, bohaterowie mitu ziścili to marzenie, ale Ikar - niezwykle odważny i żądny przygód młodzieniec - zginął;
- o Syzyfie - mit o marzeniu ludzi, by pokonać śmierć, marzeniu o nieśmiertelności; Syzyf uwięził bożka śmierci Tanatosa i na ziemi zapanowało życie. Nikt nie umierał. Za ten postępek Syzyf został surowo ukarany - musi w Hadesie dźwigać pod górę wielki głaz, tuż pod szczytem kamień wymyka mu się z rąk i pracę trzeba zaczynać od nowa;
- o wojnie trojańskiej: która wybuchła z powodu porwania pięknej Heleny, żony Menelaosa, przez Parysa. Grecy najechali Troję i zdobyli miasto po 10 latach walki, zostało ono doszczętnie zniszczone. Pod murami Troi zginęli wielcy herosi: Hektor, Achilles i inni;
- o Niobe - matce, która straciła swoich czternaścioro dzieci i z bólu zamieniła się w kamień.
6. Związki frazeologiczne rodem z mitologii:
syzyfowa praca - praca daremna
pięta Achillesa - słaba strona, słaby punkt
nić Ariadny - cudowne rozwiązanie
koń trojański - podstęp
7. Jan Parandowski "Mitologia" - opracowanie mitów greckich z pogranicza eseju i beletrystyki.
Plan wydarzeń wojny trojańskiej (na podst. mitu o wojnie trojańskiej z "Mitologii" J. Parandowskiego)
1. Peleus i Tetyda pobierają się.
2. Zdarzenie na ślubie: bogini niezgody rzuca na stół jabłko z napisem "Dla najpiękniejszej", poproszony o rozstrzygnięcie sporu między boginiami pasterz Parys, wskazuje Afrodytę jako najpiękniejszą boginię.
3. Podarunek afrodyty dla Parysa - piękna Helena.
4. Parys wraca na dwór Priama, kiedy podczas igrzysk sportowych okazuje się, kim naprawdę jest.
5. Parys udaje się do króla Sparty, Menelaosa, a korzystając z jego nieobecności, porywa Helenę.
6. Grecy wysyłają do Trojan poselstwo, które żąda wydania pięknej Heleny, Trojanie odmawiają.
7. Zastępy Achajów szykują się do oblężenia:
a) Odyseusz odnajduje Achillesa na dworze króla Likomedesa i namawia go do walki (zgodnie z przepowiednią Troja zostanie zdobyta pod warunkiem, że Achilles stanie do walki po stronie Greków);
b) Agamemnon wzywa do siebie żonę, Klitamestrę, i córkę Ifigenię, by złożyć córkę w ofierze (tak w myśl przepowiedni chcą bogowie), od śmierci Ifigenię ratuje Artemida, która zjawia się i zabiera dziewczynę ze sobą;
c) cisza morska uniemożliwiająca wypłynięcie okrętów greckich w kierunku Troi;
d) wróżby o czasie trwania wojny.
8. Oblężenie Troi - pojedynki herosów.
9. Gniew Achillesa, któremu Agamemnon odebrał brankę wojenną, Bryzeidę.
10. Ubrany w zbroję Achillesa jego przyjaciel, Patroklos, ginie z ręki Hektora.
11. Zrozpaczony Achilles wyrusza do walki, pojedynkuje się z Hektorem i zabija go, a potem bezcześci jego zwłoki.
12. Do obozu Greków przybywa stary król Priam, by błagać o wydanie ciała Hektora, wzruszony Achilles wydaje ciało i raz opłakują śmierć swoich ukochanych zmarłych.
13. Trwają walki, które nie przynoszą żadnych efektów.
14. Odyseusz wymyśla genialny podstęp, Grecy budują drewnianego konia, a potem udają, że wycofują wojska spod murów miasta.
15. Trojanie, wbrew ostrzeżeniom wieszczki Kasandry, wciągają konia do środka grodu, w nocy z wnętrza rzeźby wydostają się najlepsi greccy wojownicy, który otwierają bramy miasta.
16. Troja zostaje zdobyta, spalona, a jej mieszkańcy giną z rąk Greków. Dzięki pomocy Afrodyty wydostaje się z pożogi Eneasz, który założy nowe państwo i nowy ród.
II. Epika grecka - arcydzieła
1. Starożytność jako kolebka takich rodzajów literackich, jak liryka, epika i dramat.
2. Najlepsze antyczne działa epickie: eposy (Iliada, Odyseja Homera; Eneida Wergiliusza)
3. Autorstwo greckich eposów - Homer, legendarny wędrowny śpiewak, tzw. aojda, ślepiec, który wędrował po Grecji śpiewając o wojnie trojańskiej oraz przygodach Odysa wracającego do Itaki.
4. Dane na temat Homera: żył na przełomie IX i VIII w. p.n.e., nie wiemy gdzie się urodził, 7 miast greckich spierało się o to, że są miejscem jego urodzenia.
5. Spory o autorstwo Iliady i Odysei: w XVIII w. narodziła się teoria, zgodnie z którą autorem tych epopei nie była jedna osoba; jednak trzeba pamiętać, że teoria ta miała wielu przeciwników, którzy twierdzili, że nie jest możliwe, aby utwory tak spójne treściowo i jednolite artystycznie mogły stworzyć różne osoby. Ostatecznie została odrzucona.
6. Wiadomości o "Iliadzie" - złożona z 24 pieśni epopeja batalistyczna o dziejach wojny trojańskiej (czas akcji to ostatni rok wojny, a zasadniczo 50 dni); tytuł pochodzi od słowa Ilion - Troja.
7. Wiadomości o "Odysei" - złożona z 24 pieśni epopeja fantastyczno-przygodowa o tułaczce bohatera spod Troi, przebiegłego Odyseusza, który przez 10 lat nie mógł powrócić do rodzinnej Itaki.
III. Autentyczność przeżyć bohaterów "Iliady"
1. Opisywanie ludzkich uczuć w eposie - prezentacja uczuć bólu, rozpaczy (Priam i Achilles), gniewu (Achilles), wściekłości (Achilles), panicznego lęku i heroicznej odwagi (Hektor).
2. Psychologizm postaci jako niezaprzeczalny walor tego dzieła, który zadecydował o jego aktualności i ponadczasowości.
3. Początek epopei, charakterystyczny dla gatunku - inwokacja do Muzy z prośbą, by pomogła opisywać gniew Achillesa, którym heros zawrzał na wieść o odebraniu mu przez Agamemnona branki, Bryzeidy. Achilles odstąpił od walki i Grecy zaczęli ponosić klęski.
Pojedynek Achillesa z Hektorem
1. Pojedynek rozpoczął się paniczną ucieczką Hektora, który kilkakrotnie obiegł mury Troi, zanim stanął naprzeciw Achillesa. Obaj bohatersko walczyli, ale Hektor miał świadomość, że zginie. Dlatego prosił Achillesa, by nie pastwił się nad jego zwłokami, ale uszanował je i zwrócił rodzicom, by mogli mu wyprawić pogrzeb, a tym samym umożliwić jego duszy wejście do królestwa zmarłych. Achilles wyszydził przeciwnika i oznajmił mu, że z pewnością znieważy jego zwłoki i zbezcześci je. Po śmierci Hektora przywiązał jego ciało do rydwanu i objechał mury Troi, wlokąc je za sobą.
2. Opis przeżyć we fragmencie dotyczącym pojedynku:
a) typowo ludzie przerażenie możliwością śmierci - Hektor
b) coś w rodzaju przeczucia śmierci - Hektor
c) gniew, wściekłość, okrucieństwo - Achilles
d) nienawiść, zaślepienie chęcią zemsty - Achilles
e) poczucie godności, honoru - Hektor
f) odwołanie się do ludzkich uczuć - litości, współczucia - Hektor prosi Achillesa, by nie profanował jego ciała.
g) duma ze zwycięstwa - Achilles
h) rozpacz rodziców patrzących na śmierć syna a potem obserwujących, jak nad jego zwłokami znęca się zwycięski przeciwnik - Priam i Hekuba.
IV. Opis tarczy Achillesa
1. Opis tarczy Achillesa służy zabiegowi retardacji (opóźniania przebiegu akcji), jest niezwykle szczegółowy i bardzo plastyczny. Tarczę wykuł Hefajstos na zamówienie Tetydy, matki herosa. Składała się ona z pięciu kręgów pokrytych płaskorzeźbami. Była wykonana z miedzi, cyny, złota i srebra.
2. Obrazy przedstawione na tarczy Achillesa:
a) firmament niebieski - słońce, księżyc, gwiazdy, morze, niebo;
b) obraz dwóch miast, w jednym z nich trwają przygotowania do uroczystości ślubnych, w drugim mieszkańcy przygotowują się do odparcia szturmu wroga.
c) obraz pól, na których wre praca, ludzie żną i wiążą zboże w snopy
d) praca w winnicy - obraz młodych dziewcząt i chłopców
e) łąka, po której przesuwa się w pląsie korowód dziewcząt i chłopców.
3. Opis tarczy Achillesa wzorcowy dla twórców epok późniejszych:
a) opis serwisu w "Panu Tadeuszu" A. Mickiewicza
b) opis pucharu w "Monachomachii" I. Krasickiego.
V. Rozwój teatru i dramatu antycznego
Dramat to, obok liryki i epiki, trzeci rodzaj literacki. Należą do niego utwory przeznaczone do wystawiania na scenie. Brak w nich narratora, a akcja posuwa się naprzód dzięki działaniom postaci scenicznych (drama - gr. działanie).
W epoce antyku wykształciły się dwa podstawowe gatunki dramatu: tragedia - o charakterze poważnym, kończąca się katastrofą i zwykle śmiercią bohatera, i komedia - o tematyce lekkiej, zabawnej.
Źródłosłów słowa tragedia: tragos (kozioł) + ode (pieśń) = pieśń kozła
Źródłosłów słowa komedia: komos (pochód) + ode (pieśń) + pochód ze śpiewem
1. Pochodzenie tragedii
- dytyramb - uroczysta chóralna pieśń na cześć Dionizosa śpiewana podczas Wielkich Dionizjów, z czasem przekształciła się w dialog;
- dramat satyrowy - dialogi odbywali w nim ludzie przebrani za satyrów, towarzyszy Dionizosa;
- tragedia - wielkie widowisko oparte na konflikcie tragicznym, w którym główną rolę gra bohater tragiczny, którego działania nieubłaganie zmierzają ku katastrofie
2. Jak wyglądał teatr grecki
- orchestra (tanecznia) - okrągła przestrzeń u stóp amfiteatru, przeznaczona do występów chóru
- skene - drewniany budynek, pełniący jednocześnie funkcję garderoby i tła dla występujących aktorów
- proskenion - plac przed skene, gdzie występowali aktorzy
- theatron - miejsce z wykutymi w kamieniu siedziskami, usytuowane na zboczu
Przedstawienia odbywały się pod otwartym niebem.
3. Wielcy tragicy greccy
- Tespis - ok. VI w. p.n.e. wprowadził aktora (tzw. opowiadacza), który odpowiadał na kwestie chóru, co dało wykształcenie się dialogu scenicznego, wprowadził także maskę;
- Ajschylos - żył w latach 525 - 456 p.n.e., autor ok. 90 tragedii (m.in. trylogii "Oresteja"), wprowadził 2 aktora;
- Sofokles - żył w latach 496 - 404 p.n.e., wprowadził 3 aktora, ograniczył partie chóru na rzecz dialogu bohaterów, autor ok. 120 tragedii, m.in. "Antygona", "Król Edyp";
- Eurypides - żył w latach 480-406 p.n.e., znacznie pogłębił motywację psychologiczną postaci, kładł nacisk na ich przeżycia, autor ok. 70 tragedii (np. "Medea").
4. Budowa tragedii greckiej
- prolog - dialog wprowadzający w akcję tragedii
- parodos - pieśń chóru na wejście
- epejsodia - dziś powiedzielibyśmy akty
- stasimony - pieśni chóru
- komos - lament
- eksodos - pieśń chóru na wyjście[AN1]
5. Trzy jedności klasyczne
- jedność miejsca - akcja rozgrywa się w jednym miejscu (najczęściej przed pałacem królewskim)
- jedność czasu - czas akcji nie przekracza 24 godzin, trwa zwykle od świtu do zachodu słońca
- jedność akcji - akcja tragedii jest jednowątkowa, dotyczy jednego problemu
Wszyscy tragicy stosowali się do tej zasady. O wydarzeniach mających miejsce w przedakcji informuje zazwyczaj chór lub posłaniec.
VI. Omówienie tragedii Sofoklesa "Antygona"
- Antygona to bohaterka tragiczna, jest szlachetna, dumna i odważna, działa w słusznej sprawie, respektując prawo boże, ale spotka ją kara, bo została dotknięta klątwą;
- Kreon to bohater tragiczny, ponieważ jest obciążony winą tragiczną, popełnił tragiczne zbłądzenie (zaingerował w sprawy bogów), postępował zgodnie z prawem ludzkim i poniósł klęskę;
- prawo boże to prawo niepisane, oparte na miłości, prawo, w które człowiek nie może ingerować bezkarnie, prawo to broni jednostki
- prawo ludzkie, prawo państwowe to prawo pisane, jest zmienne, zależne od ludzkiej woli, człowiek może w nie ingerować, ma służyć dobru ogółu, służy interesowi publicznemu.
1. Pojęcia ważne dla zrozumienia tragedii greckiej
konflikt tragiczny - konflikt dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi musi wybierać bohater tragiczny. Każdy wybór jest zły, ponieważ pociąga za sobą odrzucenie jednej z słusznych racji, co ma dla bohatera tragiczne konsekwencje.
wybór tragiczny - wybór, którego musi dokonać każdy bohater tragiczny.
wina tragiczna - wina niezawiniona, która ciąży na człowieka z wyroku losu, i która doprowadza go do klęski.
katharsis - tajemnicze przeżycie, które miało się stać udziałem widzów tragedii starożytnej. Arystoteles opisuje je jako odczucie litości (widz współczuje bohaterowi, który jest taki jak on) i trwogi (skoro bohater jest taki jak widz, widz zaczyna się bać, bo wie, że i jego może spotkać podobny los). Te emocje zaś gwarantowały wewnętrzne oczyszczenie.
Mimesis - naśladownictwo, zgodnie z teorią Arystotelesa świat przedstawiony tragedii miał być wiernym odzwierciedleniem świata rzeczywistego, tylko wówczas tragedia służyła katharsis.
VII. Horacy
Żył w latach 65-8 p.n.e. Był synem wyzwoleńca, autorem pieśni (carmina) zwanych także odami, listów poetyckich ("List do Pizonów" poświęcony sztuce pisania wierszy), satyry.
Do najbardziej znanych utworów Horacego należą pieśni: "Exegi monumentum", "O co poeta prosi Apollina". W pierwszej z nich pojawia się motyw nieśmiertelności artysty (hasło "non omnis moriar" - nie wszystek umrę), który przetrwa w pamięci potomnych dzięki swoim utworom. W drugiej mamy pierwiastki horacjanizmu, filozofii życiowej stworzonej przez Horacego, a zawierającej pierwiastki greckich systemów filozoficznych - epikureizmu i stoicyzmu: należy zachować we wszystkim umiar i równowagę ducha (stoicyzm), trzeba jednak cieszyć się każdą chwilą życia (epikureizm), trzeba zachowywać zasadę złotego środka (aurea mediocritas).
VIII. Poezja antyczna:
- Tyrteusz - poeta spartański, żył i tworzył w VII w. p.n.e., w swoich utworach propagował idee patriotyzmu, potrzebę oddania życia w walce o wolność ojczyzny (poezja tego typu jest nazywana do dziś tyrtejską, a motywy walki w obronie ojczyzny to motywy tyrtejskie)
- Safona - uważana za największą poetką starożytnej Grecji, pisała utwory miłosne, opiewające przyjaźń. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie prowadziła szkołę dla dziewcząt.
- Anakreont - piewca wina, miłości, biesiady, kobiecej urody, autor krótkich, dowcipnych utworów z wyraźną puentą, Częstym bohaterem jego wierszy (zwanych anakreontykami) jest Eros, który zostaje sprowadzony do roli kompana przy biesiadnym stole.
- Symonides - autor starożytnych epigramatów, elegii, trenów, tworzył także wiersze o tematyce filozoficznej, dotyczące przemijania.
[AN1]y akty
