Przemiany ustrojowe w II Rzeczpospolitej. Czasy 1918 - 1935.

Ustrój utworzony mocą dekretu z 22 listopada 1918 roku o najwyższej reprezentacyjnej władzy Republiki Polskiej oraz późniejsza Mała Konstytucja z 20 lutego 1919 roku stwarzały prowizoryczny system rządzenia.

Czasy dwudziestolecia międzywojennego były dla rozwoju naszej myśli konstytucyjnej niezwykle istotne. Obfitowały w różnorakie poglądy, co tym bardziej było warte podkreślenia, albowiem Polska dopiero co odzyskała suwerenność po okresie 123 lat niewoli. Ustrój nowej II Rzeczypospolitej również przeszedł długą drogę zmian od parlamentarnej republiki z przewagą władzy ustawodawczej, do skupienia większości prerogatyw w rękach prezydenta "odpowiedzialnego jedynie przed Bogiem oraz przed historią". Tenże proces można przedstawić za pomocą porównania poszczególnych instytucji państwowych w ujęciu obydwu konstytucji marcowej oraz kwietniowej. Najpierw trzeba jednakże wspomnieć o owym prowizorycznym systemie ustrojowym, wprowadzonym na mocy dekretu z 22 listopada 1918 roku i Małej Konstytucji z 20 lutego 1919 roku.

Dekret wprowadzony 22 listopada 1918 określał przejściowy ustrój państwa do czasu zebrania się Sejmu Ustawodawczego. Podstawowym zadaniem władzy było wówczas zorganizowanie wyborów parlamentarnych. Najwyższą władzę przejął Józef Piłsudski, jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, który władzą wykonawcza dzielił się z Radą Ministrów. Decyzje, które zostały podjęte na zebraniu Rady Ministrów i zostały zatwierdzone przez osobę Tymczasowego Naczelnika traciły ważność, jeżeli nie zostały zaakceptowane na pierwszym zebraniu Sejmu Ustawodawczego nie uzyskawszy jego przychylności. Ten początkowy okres budowy państwa zakończył się z dniem 20 lutego 1919 roku wraz z wprowadzeniem tzw. Małej Konstytucji. Dokument ten koncentrował państwową władzę w instytucji Sejmu Ustawodawczego i otwierał kolejny okres przejściowy trwający do listopada 1922 roku, czyli do momentu rozwiązania owego sejmu i wdrożenia w życie ustawy zasadniczej. Sejm Ustawodawczy posiadał suwerenną władzę, a kadencja jego miała się zakończyć wraz z zatwierdzeniem nowej konstytucji. Od sejmu uzależnienie zostali szefowie wszystkich ministerstw, a także Naczelnik Państwa, którym znów został Józef Piłsudski. Celem nadrzędnym Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie zasadniczej ustawy (konstytucji). Poza tym sejm ów był jedyna instancją w państwie posiadającą inicjatywę ustawodawczą. Wszystkie ustawy uchwalane przez sejm były ogłaszane przez jego marszałka, a następnie wymagały kontrasygnaty premiera oraz odpowiedniego ministra.

Rada Miminstrów była powoływana przez osobę Naczelnika Państwa za zgodą i przyzwoleniem sejmu. Wszyscy ministrowie, podobnie jak i Naczelnik byli odpowiedzialni przed sejmem. Gabinet był także gremialnie odpowiedzialny za decyzje swoje i każdego ministra z osobna.

Oprócz przedstawionych organów, na mocy ustawy z 1 lipca 1920 roku, utworzono jeszcze specjalny organ rządowo-parlamentarny - Radę Obrony Państwa. Została ona powołana w związku z niepowodzeniami wojsk polskich w wojnie przeciwko Rosji Radzieckiej. Rada zarządzała wszystkimi sprawami związanymi z przeprowadzaniem oraz zakończeniem wojny, a także z kwestiami zawarcia ewentualnego pokoju.

Konstytucja z 17 marca 1921 roku

- Zasady ustrojowe

Mała Konstytucja była obowiązująca, do momentu uchwalenia pełnej konstytucji, a stało się to 17 marca 1921 roku. Wprowadzenie tego aktu poprzedzały dyskusje na temat wielu przedłożonych projektów, zacząwszy od tzw. "pomysłu amerykańskiego" autorstwa Józefa Buzka, poprzez "ludowy" uknuty przez Mieczysława Niedziałkowskiego, aż po model "francuski" autorstwa Władysława Wróblewskiego. Ostatecznie nowa ustawa zasadnicza opierała się na wypróbowanym modelu ustrojowym znanym z republiki francuskiej ustalonym w konstytucji z roku 1875, który notabene nie do końca się tam sprawdził. Była ona rezultatem kompromisu i porozumienia stronnictw lewicowych i prawicowych.

Omawianie konstytucji trzeba rozpocząć od zobrazowania podstawowych reguł, na których miał się zasadzać ustrój polityczny. Przede wszystkim we wstępie nowej ustawy zasadniczej uwidoczniono zasadę ciągłości polskiego państwa. Stwierdzano, że Rzeczposopolita nie jest jakimś nowym, powstałym u progu XX wieku państwem, lecz jest krajem odrodzonym po ponad stuletniej niewoli.

Art. 1 ogłaszał, że w suwerennej Polsce będzie istniał republikański model ustroju politycznego, co zostało wyrażone się w nazwaniu kraju "Rzeczypospolitą". Określenie to nawiązywało do przedrozbiorowej tradycji i było używane na oznaczenie republikańskiego ustroju, a w dodatku podkreślało ciągłość państwa polskiego.

Kolejnym istotnym postulatem stało się zwierzchnictwo narodu, określone w artykule 2, który stwierdzał, iż "władza zwierzchnia winna należeć do narodu", co oznaczało ni mniej ni więcej możliwość dopuszczenia do współudziału w politycznym życiu ogółu obywateli. Z tejże zasady wynikała również swoboda formowania i działania ugrupowań politycznych, jako organizacji pośredniczących pomiędzy obywatelami a państwem. Naród jako dzierżyciel (dysponent) zwierzchniej władzy w kraju sprawował ją formalnie za pośrednictwem parlamentu. Z tego ustępu wynikała przyjęta przez marcową konstytucję podstawowa reguła demokracji reprezentacyjnej.

W związku z tym, że przedstawicielem narodu stała się izba ustawodawcza, to właśnie jej konstytucja przyznawała dominującą pozycję, co najlepiej obrazuje zestawienie porównawcze obu izb.

Następnym z zaprowadzonych kanonów była zasada podziału władzy, która stanowiła podstawę organizacyjnej struktury państwa. Konstytucja wprowadzała podział na władzę ustawodawczą dzierżoną przez senat i sejm; władzę wykonawczą wypełnianą przez prezydenta wraz z radą ministrów, a także władzę sądowniczą wykonywaną przez niezawisłe trybunały i sądy. System dzielący władzę miał ułożyć harmonijną współpracę ciał ustawodawczych z wykonawczymi, a jednocześnie gwarantować przestrzegania praw obywatelskich i hamować autorytarne pragnienia władzy wykonawczej.

Konstytucja marcowa przewidywała system parlamentarnych rządów, których istotą powinno być to, iż władzę wykonawczą miał sprawować tylko taki układ rządowy, który uzyskał poparcie parlamentarnej większości. Zasada liberalnego państwa uwidaczniała się w obszernym katalogu wolności i praw obywatelskich umieszczonym w tekście konstytucji. Ostatnią z podstawowych zasad ustrojowych była jednolitość państwa, to znaczy, że nie przewidywano żadnych ustrojowych różnic dla poszczególnych regionów kraju. Wyjątkiem od tej reguły była sytuacja Śląska, któremu na mocy noweli konstytucyjnej z 15 lipca 1920 roku gwarantowano autonomię.

- Kompetencje organów naczelnych władzy państwowej i rodzaje ich powoływania

Senat i sejm były wybierane na mocy pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego, czyli oznacza to, że wybory były powszechne, bezpośrednie, proporcjonalne, tajne i równe. Do sejmu prawo wyborcze czynne przysługiwało każdemu obywatelowi, który ukończył 21 lat, natomiast, aby móc głosować do senatu musiał mieć 30 lat. Wyjątek stanowili wojskowi w czynnej służbie oraz osoby, których prawa publiczne zostały ograniczone lub całkowicie ich tych praw pozbawiono. Prawo wyborcze bierne przysługiwało 25 letnim osobom w przypadku izby niższej oraz 40 letnim, jeżeli chodzi o senat. Konstytucyjna kadencja obydwu izb wynosiła 5 lat.

Izba poselska składała się z posłów w liczbie 444, a senatorska ze 111 senatorów, przy czym obie mogły zostać rozwiązane postanowieniem prezydenta przy poparciu 3/5 ustawowej liczby przedstawicieli senatu.

Kadencja prezydenta RP trwała aż 7 lat i był on wybierany przez organ zwany Zgromadzeniem Narodowym, czyli razem obradujące obydwie izby parlamentu. Prezydent powoływał oraz odwoływał ministrów na wniosek premiera.

Uprawnienia senatu i sejmu można rozdzielić na 4 konkretne kategorie i były to kolejno kompetencje:

1.. - ustrojodawcze, umożliwiające sejmowi i senatowi dokonywanie rewizji i zmian w konstytucji w trybie określonym.

2.. - ustawodawcze, które polegały na ustanawianiu praw prywatnych i publicznych. Zgodnie z postanowieniami konstytucji marcowej bez zgody izby poselskiej nie wolno było uchwalić jakiejkolwiek ustawy.

3.. - kontrolne, przysługiwały w pełnym wymiarze sejmowi, a w ograniczonym senatowi. Obydwie izby posiadały możliwość interpelacji. Natomiast przywilej pociągania członków rządu do odpowiedzialności politycznej, czyli parlamentarnej, a także prawnej, czyli konstytucyjnej miał jedynie sejm. Całą państwową administrację pod kątem finansowym miał kontrolować nowo powołany organ zwany Najwyższą Izbą Kontroli. Rodzajem nadzoru była też konieczność wyrażenia zgody przez sejm na wypowiedzenie wojny albo zawarcie pokoju przez prezydenta, a także na wprowadzenie przez członków rządu stanu wyjątkowego.

4.. - elekcyjną, ponieważ obie izby parlamentu, połączone we wspominanym już Zgromadzeniu Narodowym, decydowały o wyborze prezydenta.

Praca senatu i sejmu miała charakter sesyjny, a organizację i sposób funkcjonowania obydwu izb sankcjonowała konstytucja i szczegółowe regulaminy. Senatorowie i posłowie byli reprezentantami całości narodu, ale jednocześnie nie byli ściśle związani z instrukcjami wyborców. W dodatku byli wyposażeni w uprzywilejowaną pozycję względem prawa w postaci nietykalności poselskiej i immunitetu parlamentarnego. Nietykalność poselska wyrażała się tym, że parlamentarzyści za naruszenie wolności innej osoby i popełnienie przestępstwa karnego mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności wyłącznie za zgodą senatu lub sejmu. Immunitet zaś uwalniał senatora lub posła od ponoszenia odpowiedzialności za prywatną działalność jakkolwiek powiązaną z wykonywaniem swoich powinności.

Na czele gremiów władzy wykonawczej znajdował się prezydent, który spełniał powinności głowy państwa, a jako jego najwyższy przedstawiciel reprezentował Polskę na arenie międzynarodowej. W sytuacji kiedy prezydent był niezdolny do sprawowania swego urzędu zastępował go marszałek sejmu przejmując wszystkie jego kompetencje. Sejm miał prawo postawić głowę państwa przed Trybunałem Stanu w związku z: pogwałceniem konstytucji, zdradą stanu, lub przestępstwem karnym. Kompetencje głowy państwa można rozdzielić na 3 zasadnicze kategorie, a mianowicie: wykonawcze, ustawodawcze oraz sądownicze.

1.) - w kompetencjach prezydenta w kontekście władzy wykonawczej leżało powoływanie oraz odwoływanie rządu, jednak w czasie powoływania prezydent ustosunkowywał się ze zdaniem sejmowej większości. Ponadto w gestii prezydenta leżało obsadzanie wyższych urzędów cywilnych i wojskowych. Prezydent był zwierzchnikiem armii, a jako najważniejsza w osobie w państwie przyjmował wysłanników innych krajów i mianował przedstawicieli Rzeczpospolitej na zagraniczne placówki. Do jego uprawnień należało także zawieranie traktatów międzynarodowych. Za przyzwoleniem sejmu miał prawo wypowiadać wojnę i zawierać pokój. Posiadał również przywilej wydawania zarządzeń i rozporządzeń wykonawczych, które musiały być jeszcze kontrasygnowane przez szefa rządu oraz odpowiedniego ministra.

2.) - władza ustawodawcza głowy państwa wynikała z jego konstytucyjnych uprawnień w zakresie zwoływania, odraczania i zamykania sesji zwyczajnych, a także i nadzwyczajnych senatu i sejmu. Miał też możliwość rozwiązania sejmu przed końcem kadencji za zgodą 3/5 członków izby wyższej. Prezydent asygnował ustawy i decydował o ich opublikowaniu w zeszytach Dziennika Ustaw.

3.) - w kontekście władzy sądowniczej każdorazowy prezydent decydował o obsadzie urzędów sędziowskich oraz posiadał przywilej udzielania prawa łaski.

Właściwym ciałem władzy wykonawczej została Rada Ministrów, współtworzona przez ministrów pod przewodnictwem premiera. Ich liczbę oraz zakres kompetencji określały właściwe ustawy. Zgodnie z zasadami wprowadzonymi w konstytucji marcowej do najważniejszych prerogatyw Rady Ministrów należało decydowanie o zasadniczym kierunku polityki zewnętrznej i wewnętrznej rządu. W tych ramach zamieszczona została polityka poszczególnych członków rządu, za którą ponosili oni indywidualną odpowiedzialność. Za całokształt polityki rządu, jego członkowie odpowiadali już solidarnie, co było rezultatem dwojakiej roli, jaką odgrywali oni w systemie urzędów wykonawczych: z jednej strony byli członkami Rady Ministrów, a z drugiej szefami resortów państwowej administracji. Nowa ustawa zasadnicza wyodrębniała również odpowiedzialność konstytucyjną i parlamentarną każdego członka Rady Ministrów. Ta pierwsza zawierała kierunek polityki ministra lub rządu, a egzekwowanie tej odpowiedzialności zostało umożliwione sejmowi poprzez głosowanie nad ewentualnym wotum nieufności. Drugi z wymienionych rodzajów odpowiedzialności dotyczył zgodności poczynań ministrów z zaleceniami konstytucji i ustaw.

Do konstytucyjnej odpowiedzialności sejm pociągał ministrów poprzez kwalifikowaną większość głosów. Sprawy tego typu była rozpatrywane na obradach Trybunału Stanu, któremu przewodniczył przewodniczący Sądu Najwyższego. Obsadę tego trybunału wyłaniał sejm, który wybierał ośmiu członków i senat mogący powołać kolejnych czterech. Oskarżenie musiało zostać poparte przez trzech posłów wybranych przez sejm. Trybunał mógł skazać ministra na: pozbawienie urzędu, utratę prawa wyborczego biernego i przywileju piastowania urzędów, obcięcie emerytury, a kiedy chodziło o nadużycia popełnione w połączeniu z czerpaniem korzyści ze sprawowanego urzędu, również na kary, które przewidywał kodeks karny.

Konstytucja marcowa ponadto wprowadzała oraz gwarantowała liczne swobody i prawa obywatelskie. Wpływ liberalnych idei na zawartość konstytucji spowodował, że zatwierdzono w niej prawa podmiotowe, które w wydatny sposób ograniczały wszechwładzę państwa. Znajdujące się w tekście konstytucji prawa możemy pogrupować na trzy rodzaje: polityczne, obywatelskie oraz wolnościowe.

Do tych pierwszych zaliczano bierne i czynne prawo wyborcze do senatu, sejmu i wszelkich organizacji samorządowych, jak i również prawo do sprawowania urzędów publicznych i stanowisk administracyjnych. Ten zestaw praw była istotą zabezpieczającą ustrój demokratyczny.

Do kategorii praw obywatelskich zaliczamy: prawo do chronienia życia, równość względem prawa, wolność wyznania i sumienia, oraz prawo do dochodzenia swoich strat i krzywd na drodze sądowej.

Strażnikiem wszystkich zapisanych w konstytucji praw zostały niezawisłe sądy. One też decydowały o możliwości ograniczenia wolności osobistej, na podstawie przypadków przewidzianych w ustawie karnej. Niedozwolone było np. stosowanie kar cielesnych. Od wszystkich postanowień administracyjnych można było się odwoływać do specjalnych sądów administracyjnych.

Konstytucja marcowa wprowadziła również instytucję tzw. praw społecznych. Chodziło tu o sprawy i prawa wymagające aktywności państwa (tzw. pozytywne prawa), a nie tylko powstrzymywania się przed działaniami, jak w kwestii praw obywatelskich, politycznych i wolnościowych (tzw. prawa negatywne). Do kategorii praw społecznych zalicza się:

- prawo do chronienia pracy;

- zakaz pracy dzieci do lat 15;

- prawo do społecznego ubezpieczenia w razie niezdolności do podjęcia pracy albo bezrobocia;

- prawo do opieki macierzyńskiej;

- prawo do darmowej edukacji w szkołach samorządowych i państwowych.

Następnym zestawem praw były tzw. prawa wolnościowe, a zatem:

- wolność słowa, druku, wyznania, sumienia i nauczania;

- swoboda zamieszkania na dowolnym obszarze państwa, a także wolność wychodźstwa;

- nietykalność mieszkaniowa oraz tajemnica korespondencji;

- nietykalność własności;

- wolność narodowościowa.

W konstytucji zamieszczono także gwarancje mające zabezpieczać poszczególne rodzaje praw. Na przykład swoboda druku została zabezpieczona zakazem używania cenzury prewencyjnej przy jednoczesnym uniezależnieniu publikowania czasopism od nadzoru organów administracyjnych.

Prawa obywatelskie były jednak podległe różnorakim ograniczeniom uzasadnianym koniecznością zabezpieczenia podstawowych praw innych osób oraz w głównej mierze interesów państwa i narodu. W większości możliwości podpora realizacji wszelkich praw obywatelskich została przesunięta z ustępów konstytucyjnych na zwyczajne ustawodawstwo.

Konstytucja określała nie tylko prawa, ale również obowiązki obywatelskie. A ich szczegółowy zakres był jeszcze regulowany przez odpowiednie ustawy. Do obowiązków tych zaliczano m. in.:

- wierność wobec ojczyzny;

- poszanowanie postanowień i zarządzeń władz, a także sumienne wykonywanie wszelkich obowiązków publicznych;

- wychowanie potomstwa na uczciwych obywateli z koniecznością pobierania przez nie nauki na poziomie szkoły podstawowej.

W niedługim czasie funkcjonowanie nowego systemu politycznego, który został ustanowiony na mocy konstytucji marcowej, zaczęło okazywać objawy słabości, spośród których najpoważniejszą było rozdrobnienie polityczne sejmu, który jak wiemy posiadał pozycję dominującą w modelu ustrojowym II Rzeczpospolitej. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero po zamachu majowym i dokonaniu 2 sierpnia 1926 r. nowelizacji ustawy najwyższej.

"Nowela sierpniowa" z 2 sierpnia 1926 r.

Nowelizacja konstytucji szła w stronę wzmocnienia pozycji organów wykonawczych, czyli prezydenta oraz rządu kosztem uprawnień senatu i sejmu.

Prezydent został teraz wyposażony w możliwość rozwiązywania obydwu izb parlamentu jeszcze przed końcem kadencji, na życzenie Rady Ministrów. Równocześnie sejm stracił swoje prawo do przeprowadzenia samorozwiązania. Prezydent państwa posiadał od tej pory również prawo do wystawiania rozporządzeń o mocy równej ustawom. Kompetencja ta mogła być jednak realizowana tylko między kadencjami i sesjami parlamentu, chyba że prezydent dostałby specjalne upoważnienia pozwalające na korzystanie z tego przywileju także w przeciągu kadencji. Wszystkie powstałe w taki sposób rozporządzenia traciły moc, jeśli nie zostały przedłożone sejmowi do przegłosowania w przeciągu dwóch tygodni, bądź zostały postanowieniem sejmu uchylone. Głowa państwa otrzymała też nadzwyczajne uprawnienia budżetowe, dzięki którym mogła przedstawić rządowy projekt ustawy budżetowej jako obowiązujący w wypadku, kiedy obie izby parlamentu nie zajęły w wyznaczonym czasie stanowiska wobec zgłoszonego projektu.

Od tej chwili sejm mógł debatować nad wotum nieufności względem rządu dopiero podczas następnego posiedzenia od momentu jego przedstawienia, co miało dać rządowi czas i możliwość na zastosowanie zaradczych środków.

Ustawa zasadnicza z 23 kwietnia 1935 r.

Konstytucja marcowa w wersji poprawionej obowiązywała do 23 kwietnia 1935 r., czyli do momentu podpisania przez głowę państwa, nowej konstytucji, nazwanej kwietniową. Nowa ustawa zasadnicza przyjmowała rozwiązania i założenia ustrojowe zupełnie różne od takich, na których opierała się konstytucja marcowa. W pierwszej kolejności zmieniała się koncepcja charakteru państwa, co zapowiedziano już artykule 1 mówiącym o odejściu od wcześniejszych założeń prawnej organizacji narodu i zamienieniem jej terminem państwa jako prawnego porządku, będącego dobrem wspólnym. W konstytucji kwietniowej przyjęto regułę koncentracji rządów w osobie głowy państwa. Przestawały obowiązywać zasady mówiące o zwierzchnictwie narodu, oraz podział władz.

Artykuł 3 przedstawiał organy państwa, które pozostawały pod ścisłym zwierzchnictwem prezydenta. Znalazły się tu kolejno: rząd, senat, sejm, kontrola państwowa, sądy i siły zbrojne. Zakres kompetencji każdego z tych podmiotów był określony w tekście konstytucji, z tym że sprawy nie będące całkowicie w zastrzeżeniu dla innych organów należały do kompetencji rządu.

Nadrzędnym organem w kraju był prezydent, w związku z czym nowa konstytucja wprowadzała nadzwyczajny sposób elekcji na tenże urząd. Uczestniczyli przy tym zarówno ustępujący prezydent oraz specjalnie ukonstytuowane Zgromadzenie Elektorów, a ewentualnie również ogół społeczeństwa, przy czym pozycję dominującą pozycję zachowywał odchodzący prezydent. Nowopowołane Zgromadzenie Elektorów składało się z osób obieranych przez senat i sejm. Izba niższa parlamentu desygnowała 50 członków, a wyższa 25, ponadto w skład zgromadzenia wchodziło pięciu wirylistów (marszałkowie obu izb, premier, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych oraz przewodniczący Sądu Najwyższego). To nadzwyczajne gremium wskazywało spośród siebie pierwszego kandydata na głowę państwa. Drugiego kandydata typował ustępujący prezydent, co prowadziło do rozpisania powszechnego głosowania. Jeśli jednak odchodzący prezydent zrzekł ze swego uprawnienia, nową głową państwa zostawał kandydat wyłoniony ze Zgromadzenia Elektorów. Niestety koncepcja ta nigdy nie została sprawdzona w praktyce.

Kadencja prezydenta liczyła 7 lat, a w przypadku wojny czas jego urzędowania wydłużał się do upłynięcia trzech miesięcy od podpisania pokoju. Funkcję zastępcy prezydenta powierzano tym razem marszałkowi senatu, któremu przysługiwały wszelkie uprawnienia głowy państwa. Jak pamiętamy w poprzednim systemie rolę tę spełniał marszałek sejmu.

Kompetencje prezydenta możemy podzielić na: ustawodawcze i wykonawcze, a także kontrolne oraz nadzwyczajne w przypadku wojny.

Do prezydenckich kompetencji ustawodawczych zaliczano wydawanie dekretów o mocy ustawy:

1.. - z uwagi na zwierzchnictwo nad administracją i siłami zbrojnymi.

2.. - w przerwach pomiędzy kadencjami i sesjami parlamentu.

3.. - na podstawie ustawowego upoważnienia.

4.. - a także posiadał on prawo weta wstrzymującego ustawy przegłosowane przez sejm i senat; mianował też 1/3 senatorów, czyli 32; zwoływał senat i sejm; otwierał, odraczał oraz zamykał sesje obydwu izb, a także dokonywał urzędowego, oficjalnego ogłoszenia prawa, czyli tzw. promulgacji i nadzorował publikację ustaw.

W zakresie uprawnień prawodawczych prezydent posiadał przywilej zgłaszania inicjatywy w kwestii zmiany konstytucji. Do jego prerogatyw należało też zgłaszanie weta do projektu poselskiego dotyczącego zmiany konstytucji. Wynika z tego, że wbrew woli głowy państwa jakakolwiek zmiana ustawy zasadniczej nie wchodziła w grę.

Najważniejsze uprawnienia wykonawcze głowy państwa to:

1.. - postanowienia związane z możliwością obsadzania urzędu prezydenta,

2.. - mianowanie premiera i za jego rekomendacją poszczególnych ministrów,

3.. - mianowanie sędziów i posiadanie prawa łaski,

4.. - mianowanie prezesa Najwyższej Izby Kontroli wraz z członkami jego kolegium,

5.. - posiadanie zwierzchnictwa nad wojskiem i powoływanie generalnego inspektora sił zbrojnych,

6.. - reprezentowanie kraju na zewnątrz.

Kompetencje kontrolne głowy państwa zawierały prawo do odwoływania obydwu izb parlamentu, mianowania i odwoływania prezesa Rady Ministów, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Naczelnego Wodza oraz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, jak i również możliwość pociągania wszystkich ministrów do konstytucyjnej odpowiedzialności.

Natomiast nadzwyczajne kompetencje prezydenta w okresie wojny umożliwiały mu sprawowanie władzy niemalże absolutnej. Były to kwestie związane m. in. z: wyznaczaniem następcy, mianowaniem Naczelnego Wodza, zarządem stanu wojska, wydawaniem dekretów w obrębie całego państwowego prawodawstwa z wyjątkiem zmian w konstytucji, przedłużaniem kadencji izb parlamentarnych oraz powoływaniem ich w pomniejszonym składzie.

Ogół kompetencji prezydenckich konstytucja rozdzielała na uprawnienia zwyczajne oraz prerogatywy, które pochodziły z osobistej władzy prezydenta i charakteryzowały się tym, że nie wymagały dalszej kontrasygnaty premiera i ministra.

Do prezydenckich prerogatyw kwietniowa konstytucja zaliczała: typowanie kandydata na następcę, wyznaczanie swego następcy na okres wojny, zarządzanie powszechnego głosowania, powoływanie i odwoływanie premiera, przewodniczącego Sądu Najwyższego, prezesa NIK, Naczelnego Wodza oraz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, obsadzanie Trybunału Stanu, sędziów i 1/3 senatorów, powoływanie oraz odwoływanie szefa i pracowników Kancelarii Cywilnej, odwoływanie parlamentu przed końcem kadencji, przekazywanie członków gabinetu w ręce Trybunału Stanu, a także korzystanie z prawa łaski.

Rada Ministrów pochodziła oczywiście z mianowana prezydenta, który osobiście powoływał jej przewodniczącego oraz za jego rekomendacją poszczególnych ministrów. Pozycja premiera została wzmocniona, od tej chwili w jego gestii leżało ustalanie ogólnych reguł państwowej polityki, do których musieli stosować się poszczególni ministrowie. Jeżeli chodzi o odpowiedzialność ministrów to kwietniowa konstytucja wyróżniała jej trzy podstawowe typy: polityczną (przed głową państwa), parlamentarną (przed senatem i sejmem, której prezydent nie musiał zaaprobować, co wiązałoby się z koniecznością rozwiązania obydwu izb) oraz konstytucyjną (przed całym Trybunałem Stanu).

Kwietniowa ustawa zasadnicza, w zestawieniu z marcową, zdecydowanie zmniejszyła rolę parlamentu, i jednocześnie znosiła uprzywilejowaną pozycję izby niższej. Od tej chwili sejm był złożony już tylko z 208 członków obieranych w 104 okręgach dwumandatowych, według cztero-przymiotnikowej ordynacji wyborczej (wybory powszechne, bezpośrednie, równe i tajne).

Dodatkowo w równość i powszechność prawa wyborczego godziło postanowienie, że kandydatów na mandatariuszy zgłaszać mogą tylko okręgowe zgromadzenia. Prawo wyborcze czynne przysługiwało ogółowi obywateli, którzy skończyli 24 lata oraz mogli korzystać z pełni praw obywatelskich i cywilnych, a także żołnierzom zawodowym. Natomiast prawo wyborcze bierne przysługiwało wszystkim obywatelom, którzy skończyli 30 lat.

Senat był złożony z 96 senatorów, spośród których prezydent powoływał 32. Reszta była wybierana w pośrednim głosowaniu przez niewielką, można powiedzieć elitarną grupę obywateli. Zaliczano do niej obywateli mających więcej niż 30 lat, a także wedle: zasług, wykształcenia, nieposzlakowanej opinii i zaufania publicznego. Prawo wyborcze bierne do izby wyższej przysługiwało wszystkim obywatelom, którzy skończyli 40 rok życia. Kadencja obydwu izb wynosiła 5 lat.

Senat i sejm realizowały funkcje: ustawodawcze, ustrojodawcze oraz kontrolne w znacznie ograniczonym zakresie, oczywiście poprzez uprawnienia głowy państwa. Z kompetencji ustawodawczych wyłączone zostały kwestie organizacji rządu, wojska i administracji. Pozostałe kompetencje ustawodawcze zostały bardzo ograniczone prezydenckim prawem dekretowania i zgłaszania weta, bądź poprzez usunięcie inicjatywy ustawodawczej izby niższej w niektórych kwestiach, chociażby budżetowych. Funkcje ustrojodawcze senatu i sejmu były już całkowicie kontrolowane przez głowę państwa. Natomiast, jeżeli chodzi o kompetencje kontrolne izby to mogła ona żądać ustąpienia całego gabinetu lub pojedynczego ministra, na co jednak musiała zostać wydana zgoda głowy państwa.

Parlamentowi przysługiwały za to następujące prawa: prawo pociągania prezesa Rady Ministrów i członków rządów do konstytucyjnej odpowiedzialności, prawo zgłaszania wniosków i wyjaśnień do rządu, prawo rokrocznego zatwierdzania zamknięć państwowych rachunków przedstawionych w raportach NIK i możliwość udzielania rządowi absolutorium.

Ograniczeniu poddano także zakres przywilejów związanych z immunitetem i nietykalnością poselską. Parlamentarzyści mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności za działalność kolidującą z wykonywaniem pracy i musieli się tłumaczyć przed Trybunałem Stanu.

W kwestii obowiązków i praw obywatelskich kwietniowa ustawa zasadnicza trwała przy stanowisku podporządkowania obywatela interesom większej zbiorowości, reprezentowanej tutaj przez państwo kładąc przy tym większy nacisk na obowiązki aniżeli na prawa. Przywileje obywatelskie rozproszono po różnorakich ustępach konstytucji. Niektóre z nich, jak np. prawa narodowościowe, prawo własności, wolność wyznania i sumienia oraz wolność nauczania i edukacji zostały przejęte z marcowej ustawy zasadniczej bez zmian. Znaczenie politycznych praw uległo jednak daleko idącej marginalizacji, z czym wiązało się zmniejszenie znaczenia parlamentu oraz wprowadzenie zasady elitaryzmu przy wyborach do izby wyższej. Prawa i wolności obywatelskie miały w nowej ustawie zasadniczej charakter ogólnikowy, a także podkreślały mgliste pojęcie powszechnego dobra.

Wśród obowiązków wymieniano:

- wierność wobec kraju i sumienne przestrzeganie nakładanych przez niego obowiązków;

- ponoszenie na rzecz kraju świadczeń finansowych;

- obowiązek powszechnej służby wojskowej;

- pobieranie nauk w obrębie szkoły podstawowej.

Podsumowanie

Jak wynika z przedstawionego opisu, zasadniczym kierunkiem zmian w ustroju II RP było przechodzenie z parlamentarnej demokracji (konstytucja marcowa), poprzez system sprawowania rządów pozaparlamentarnych (nowela sierpniowa) po autokratyzm zawarty w konstytucji kwietniowej.

Przemiany te są najbardziej widoczne w ewolucji uprawnień organów władzy ustawodawczej i wykonawczej. Na przykładzie obu izb parlamentu możemy zaobserwować, jak od zamachu majowego, ich początkowo szerokie kompetencje, malały. Z kolei w stosunku wobec Rady Ministrów i głowy państwa uwidoczniła się tendencja całkowicie odwrotna. Od roku 1926 postępował nieustanny wzrost ich kompetencji kosztem coraz słabszej władzy ustawodawczej.

W kwestii praw i wolności obywatelskich, to kwietniowa ustawa zasadnicza w poważnym zakresie ograniczała ich szeroki wachlarz ujęty w ramach konstytucji marcowej. Wynikało to ze zmiany charakteru polityki państwa zakładającej podporządkowanie dobra indywidualnego interesowi ogółu. Takie stanowisko doprowadziło do odejścia od idei liberalnych, która przyświecała pomysłodawcom ustawy zasadniczej przyjętej w marcu 1921 roku.