Polskie partie oraz stronnictwa polityczne w okresie między wojennym

1. Partie prawicowe

Do czasu odzyskania niepodległości partie polityczne, pomimo zbieżności programowej, utrzymywania ze sobą częstych i przyjaznych kontaktów, a nawet podlegania temu samemu kierownictwu miały charakter dzielnicowy. Wynikało to z barier granicznych, jakie dzieliły ziemię polskie, które wchodziły w skład trzech różnych organizmów państwowych. Odzyskanie niepodległości i obalenie tych sztucznych dla Polaków granic stworzyło nową sytuacje, która umożliwiła rozpoczęcie działań integracyjnych. Łączenie się partii i stronnictw o podobnym charakterze i celach, które działały w różnych częściach ziem polskich było szczególnie intensywne w pierwszych latach niepodległości. Niestety również w tym czasie wyodrębniły się w poszczególnych partiach różne nurty, a nawet powstały nowe ugrupowania. Główną sceną aktywności partii był parlament. Tam rozpoczynały się zazwyczaj inicjatywy integracyjne, których początkiem było tworzenie wspólnych klubów sejmowych. Z drugiej jednak strony spory powstałe podczas parlamentarnych dyskusji przekładały się na partyjne rozłamy i tworzenie nowych ugrupowań.

Najwcześniej procesy zjednoczeniowe ujawniły się na prawicy. Do końca I wojny światowej ruch narodowy reprezentowany był przez Stronnictwo Demokratyczno - Narodowe, które działało w Galicji i Królestwie Polskim oraz przez Towarzystwo Narodowo - Demokratyczne, funkcjonujące w zaborze pruskim. Podlegały one zakonspirowanej Lidze narodowej, która powstała w 1893 r.. Lidze podporządkowane były również inne drobniejsze organizacje o charakterze prawicowym. Dzięki istnienia tego ośrodka kierowniczego przedstawiciele stronnictw narodowych pomimo podziałów terytorialnych zajmowali na ogół wspólne stanowisko wobec większości problemów. Podczas wyborów do Sejmu Ustawodawczego powstał wspólny Narodowy komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych, który działał przede wszystkim na terenie Królestwa Polskiego, co dodatkowo zbliżyło różne grupy prawicowe, a ponadto zwiększyło ich szanse w walce o mandaty. Po wyborach w lutym 1919, zaraz po pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego utworzono Związek Sejmowy Ludowo - Narodowy (ZSLN), który miał być zaczątkiem ugrupowania politycznego, mającego skupiać działaczy o przekonaniach prawicowo - narodowych. Szybko okazało się jednak, że różnice pomiędzy poszczególnymi grupami są zbyt duże. W tej sytuacji powstanie jednego wielkiego stronnictwa narodowego stało się niemożliwe. Po odejściu z ZSLN grupy konserwatystów Edwarda Dubanowicza, która utworzyła Klub Narodowego Zjednoczenia Ludowego oraz chadecji z Wojciechem Korfantym na czele, powstał ostatecznie 19 października 1919 r. Związek Ludowo Narodowy (ZLN), który był w rzeczywistości kontynuacją Stronnictwa Narodowo - Demokratycznego. Współpracowały z nim mniejsze organizacje, jak na przykład Młodzież Wszechpolska, skupiająca studentów szkół wyższych, czy Narodowa Organizacja Kobiet. Przywódcą i głównym ideologiem ZLN pozostawał w dalszym ciągu, podobnie jak miało to miejsce w przypadku Narodowej Demokracji Roman Dmowski. Obok niego do głównych polityków Związku należeli Stanisław Grabski, Stanisław Głąbiński, Marian Seyda, Stanisław Kozicki, Jerzy Zdziechowski. Program ustalony w trakcie II zjazdu ZLN, który odbył się w październiku 1919 r. był kontynuacją założeń Stronnictwa Narodowo - Demokratycznego. Podkreślono w nim obowiązek solidarności narodowej, nadrzędność prywatnego prawa własności, uwypuklono szczególne znaczenie dla narodu polskiego religii rzymskokatolickiej. Członkowie ZLN opowiedzieli się za ustrojem republikańskim i demokratycznym prawem wyborczym, przy równoczesnym wprowadzeniu ograniczeń dla mniejszości narodowych. W polityce zagranicznej zwracano uwagę na zagrożenie Polski ze strony Niemiec, dlatego tez opowiadano się za ułożeniem przyjaznych stosunków z Francją, jako naturalnym sprzymierzeńcem w ewentualnym konflikcie z Berlinem.

ZLN propagował swoje poglądy za pośrednictwem wielu organów prasowych. Była wśród nich: "Gazeta Warszawska", wychodzące we Lwowie "Słowo Polskie", "Kurier Poznański", "Myśl Narodowa" oraz reaktywowany w Poznaniu w 1922 r. "Przegląd Wszechpolski".

Pozycje zbliżone do ruchu narodowego zajmowało Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji (PSChD), powstałe w wyniku połączenia grup chrześcijańsko - społecznych. Podobnie jak w przypadku ZLN tendencje zjednoczeniowe pojawiły się na forum parlamentu, gdzie posłowie o przekonaniach chrześcijańsko społecznych utworzyli Narodowo Chrześcijański Klub Robotniczy. W maju 1920 r. doszło do połączenia ugrupowań chrześcijańsko demokratycznych działających odrębnie w Wielkopolsce, Małopolsce i Byłym Królestwie Polskim. W wyniku tej fuzji powstało Narodowo - Chrześcijańskie Stronnictwo Pracy, choć równolegle w Małopolsce posługiwano się nazwą PSChD, która od 1925 r. stałą się jedyną obowiązującą nazwą tej partii. PSChD stało się partią ogólnopolską, jednakże największymi wpływami dysponowało na Górnym Śląsku, do czego w dużym stopniu przyczyniła się popularność i autorytet Wojciecha Korfantego.

Założenia programowe Chrześcijańskiej Demokracji (tej popularnej nazwy tego ugrupowania używano najczęściej) ustalone zostały w latach 1920 - 1925. Za swą podstawę ideową partia ta przyjmowała zasady chrześcijańskie. Przeciwstawiała się socjalizmowi i komunizmowi, które ograniczały wolność jednostki i propagowały nienawiść klasową. Nie popierała również klasycznego liberalizmu, ponieważ uważała, że prowadzi on do wyzysku i niesprawiedliwości społecznej. Chrześcijańska Demokracja uznawała nadrzędność wartości narodowych, ale bez akcentowania skrajnych form nacjonalizmu. Postulowano ścisły związek Kościoła z państwem, który miał być oparty na konkordacie, zawartym ze Stolicą Apostolską. Za podstawę działalności przyjęto naukę społeczną Kościoła Katolickiego, której podstawy zawarte zostały w wydanej w 1891 r. encyklice papieża Leona XIII "Rerum novarum".

Chadecja najczęściej i najchętniej podejmowała współpracę z ZLN. W 1922 r. stała się członkiem, tworzonego przed wyborami Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej. Dzięki temu porozumieniu, rozszerzonemu później o PSL "Piast" stałą się na krótko partią współrządzącą. Wśród przywódców Chrześcijańskiej Demokracji obok Wojciecha Korfnatego wymienić należy: księdza Stanisława Adamskiego, Wacława Bitnera, Józefa Chacińskiego, Ludwika Gdyka, księdza Zygmunta Kaczyńskiego. Chadecja dysponowała dość silną prasę, którą reprezentowały takie tytuły jak: katowicka "Polonia", krakowski "Głos Narodu" oraz "Dziennik Bydgoski".

Z ideologią chrześcijańsko społeczną utożsamiało się także kilka innych mniejszych grup politycznych, jak się później okazało efemerycznych. Jedną z nich było Polskie Zjednoczenie Ludowe przemianowane później na Narodowe Zjednoczenie Ludowe. Podobny rodowód do chadecji miała również Narodowa Partia Robotnicza (NPR), powstała w maju 1920 r. Najwięcej zwolenników posiadała w Wielkopolsce, na Pomorzu, w rejonie Łodzi oraz w Zagłębiu Dąbrowskim.

Na prawicy usytuowani byli także konserwatyści, którzy reprezentowali przede wszystkim interesy sfer ziemiańskich i częściowo przemysłowych. Okres świetności ruchu konserwatywnego należał już do przeszłości. Jego przywódcy skompromitowali się zajmując lojalistyczną postawę wobec zaborców. Wprowadzenie w Polsce powszechnego prawa wyborczego odebrało także konserwatystom możliwość zdobycia miejsc w parlamencie. Dlatego tez odgrywanie przez konserwatystów poważnej i samodzielnej roli w życiu politycznym było bardzo utrudnione. Elity ziemiańsko - przemysłowe dysponowały jednak w dalszym ciągu poważnymi atutami, jak chociażby potężne zaplecze finansowe, potencjał intelektualny i duże doświadczenie w działalności politycznej. Dlatego też konserwatyści koncentrowali się na poszukiwaniu sojusznika politycznego, dzięki któremu mogliby zaistnieć na scenie politycznej. Owocowało to częstymi zmianami nazw fuzjami i rozłamami. Grupy konserwatystów z Małopolski i Kresów północno - wschodnich szukały porozumienia z Piłsudskim, z którym stańczycy współpracowali już w okresie I wojny światowej. Natomiast konserwatyści z byłego zaboru pruskiego i z Królestwa Polskiego widzieli raczej sojusznika w endecji. Sympatie dla partii Dmowskiego osłabły po tzw. pakcie lanckorońskim zawartym w 1923 r., gdy ZLN zaakceptował konieczność przeprowadzenia reformy rolnej, w której mieściło się przymusowe wywłaszczenie wielkiej własności ziemskiej. Do wybitnych działaczy konserwatywnych należeli wówczas: Stanisław Stroński, Edward Dubanowicz, Jan Stecki, Stanisław Cat - Mackiewicz, Janusz Radziwiłł, Stanisław Estreicher oraz Zdzisław Tarnowski. Pomimo spadku znaczeni politycznego konserwatyści dysponowali wpływową i opiniotwórczą prasą. Należały do niej: krakowski "Czas", wielkopolski "Dziennik Poznański", wileńskie "Słowo" i warszawski "Dziennik Polski". Z konserwatystami powiązane były również mniej liczne i rozproszone grupy monarchistyczne. Jednak grupy te nie potrafiły się zjednoczyć, ani ustalić wspólnego kandydata na tron Polski.

2. Partie ludowe

Bardzo zróżnicowany był ruch ludowy reprezentowany przede wszystkim przez centrowe Polskie Stronnictwo Ludowe "Piast" (PSL "Piast") i lewicowe Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie" (PSL "Wyzwolenie"). Obok nich działały także mniejsze ugrupowania, głównie o charakterze lewicowym.; Polskie Stronnictwo Ludowe Lewica (PSL Lewica), Chłopskie Stronnictwo radykalne (ChSR) oraz powstały w 1924 r. Związek Chłopski. Partie ruchu ludowego charakteryzowały się wyjątkowo małą stabilnością. Pierwsze lata niepodległości, pomimo nieśmiałych prób zjednoczenia, upłynęły jednak pod znakiem silnych walk pomiędzy chłopskimi ugrupowaniami. Ponadto dochodziło do tarć wewnętrznych w poszczególnych partiach, które prowadziły do kolejnych rozłamów. Ich przyczyną były nie tylko różnice ideowe, które odgrywały mniejszą rolę. Na pierwszy plan przesunęły się bowiem polityczne ambicje poszczególnych działaczy. Wszystkie partie ludowe łączyło przekonanie o szczególnej roli ludności chłopskiej, jako najliczniejszej warstwy społecznej w państwie. Z tego wynikały aspiracje do odgrywania decydującej roli w rządzeniu Polską. Partie te najwięcej uwagi poświęcały kwestią bezpośrednio związanym z wsią. Przede wszystkim domagały się dokonania zasadniczych przeobrażeń agrarnych, rozwoju spółdzielczości i samorządu chłopskiego oraz podniesienia poziomu oświaty na wsi. W sprawie reformy rolnej występowały pomiędzy partiami chłopskimi jedynie drobne różnice. Ugrupowania ludowe opowiadały się za systemem demokracji parlamentarnej.

Wywodzące się z Galicji PSL "Piast" już w początkach niepodległości przekształciło się w partię ogólnopolską. Do końca istnienia tej partii Małopolska, a zwłaszcza jej zachodnia część pozostawała jednak głównym terenem wpływów tego stronnictwa. W pierwszych latach powojennych PSL "Piast" odgrywało bardzo istotną rolę polityczną. Wśród członków stronnictwa przeważały tendencje do współpracy z prawicą. PSL "Piast" współtworzyło Polską Komisje Likwidacyjną (PKL), a widocznym dowodem jego znaczenia było powierzenie Wincentemu Witosowi funkcji przewodniczącego prezydium PKL. PSL "Piast" nie popierało lewicowych rządów ludowych i odmówiło wejścia do gabinetu stworzonego przez Ignacego Daszyńskiego i Jędrzeja Moraczewskiego. Weszło natomiast do centrowego rządu Leopolda Skulskiego i było jednym z filarów Rządu Obrony narodowej w 1920 r. utworzonego w wyniku zagrożenia bolszewickiego. Dzięki silnej pozycji w parlamencie miało decydujący wpływ na przyjęcie uchwały o reformie rolnej. Po wielu dyskusjach 10 lipca 1919 r. Sejm Ustawodawczy podjął decyzję w sprawie reformy rolnej. Uchwała sejmu przewidywała, ze w pierwszej kolejności do podziału przeznaczone zostaną: ziemie państwowe, majoraty, była własność dynastii panujących, zasoby pruskich i rosyjskich instytucji, nadwyżki ziemi prywatnej przekraczające w zależności od położenia od 60 do 180 ha, a na Kresach Wschodnich 400 ha. Była to jednak tylko uchwała, a więc pozbawiony mocy prawnej wyraz poglądów sejmu. PSL "Piast" wywarło również znaczny wpływ na ostateczny kształt konstytucji marcowej z 1921 r. Wybory przeprowadzone rok później potwierdziły jego silną pozycję, a dobry wynik wyborczy umożliwił obsadzenie kandydatami stronnictwa fotela marszałka sejmu, którym został Maciej Rataj i urzędu prezydenta. W 1923 r. PSL "Piast" podjęło próbę objęcia rządów w porozumieniu z prawicą, do której wstępem było podpisanie porozumienia z ZLN i PSChD. Swoje poparcie zapewnili konserwatyści z Narodowo - Chrześcijańskiego Stronnictwa Ludowego. Negocjacje między partiami toczyły się w majątku senatora Ludwika Hammerlinga w Lanckoronie. Dlatego osiągnięte porozumienie, które podpisano w Warszawie 17 maja 1923 r. nazwano paktem lanckorońskim. W wyniku sformowania w ten sposób nowej sejmowej większości rządzący dotychczas gabinet Władysława Sikorskiego podał się do dymisji, a 28 maja 1923 r. powstał nowy rząd, na czele którego stanął Wincenty Witos. Pozycja nowego gabinetu nie była zbyt mocna, ponieważ zawarcie porozumienia z prawicą wywołało w klubie parlamentarnym PSL "Piast" silne opory, które zaowocowały rozłamem. Z klubu PSL "Piast" wystąpiło 14 posłów z Janem Dąbskim na czele, którzy utworzyli własny klub o nazwie PSL "Jedność Ludowa". Secesjoniści zdystansowali się od porozumienia wynegocjowanego w Lanckoronie. W rezultacie w chwili utworzenia nowego gabinetu dysponował on większością w izbie poselskiej, ale wynosiła ona zaledwie 5 głosów. Nie był to najlepszy prognostyk na przyszłość. Upadek gabinetu Witosa pod koniec 1923 r., formalnie wynikał z utraty przezeń większości parlamentarnej. W grudniu na tle sporów dotyczących reformy rolnej w PSL "Piast" doszło bowiem do kolejnego rozłamu. Tym razem wystąpiło 13 posłów. którzy pod przewodnictwem Jana Bryla utworzyli klub Polskiego Związku Ludowego. Jednakże rzeczywistą przyczyną dymisji gabinetu Witosa były problemy ekonomiczne. Próba rządów w porozumieniu z prawicą zantagonizowała ponadto stosunki pomiędzy PSL "Piast" a lewicowymi ugrupowaniami: PSL "Wyzwoleniem" oraz PSL Lewicą. Próba odnowienia współpracy z partiami prawicowymi w 1926 r. zaowocowała powołaniem kolejnego rządu pod przewodnictwem Witosa. Zakończyła się ona majowym zamachem stanu dokonanym przez Józefa Piłsudskiego.

Niekwestionowanym przywódcą PSL "Piast" był Wincenty Witos. Obok niego istotną role w stronnictwie odgrywali także: Jakub Bojko, Władysław Kiernik, Wiktor Kulerski, Maciej Rataj. Stronnictwo dysponowało dobrze zorganizowana prasą. Były to głównie tygodniki: krakowski "Piast", warszawska "Wola Ludu", wielkopolski "Włościanin" oraz "Gazeta Grudziącka".

Najpoważniejszym konkurentem "Piasta" było Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie". Powstało w 1915 r. w Warszawie. Wśród jego członków znajdowali się liczni zwolennicy Piłsudskiego. Samo stronnictwo było też jednym z najważniejszych elementów tzw. obozu belwederskiego, grupującego zwolenników Naczelnika Państwa. Sympatie te ujawniły się wyraźnie podczas tworzenia tzw. rządów ludowych. Członkowie "Wyzwolenia" zajmowali czołowe stanowiska w gabinetach Daszyńskiego i Moraczewskiego. Współpraca z ugrupowaniami lewicowymi była też jedną z głównych zasad polityki stronnictwa. PO wyborach do Sejmu Ustawodawczego nastąpiło zbliżenie z PSL "Piast", które zaowocowało utworzeniem wspólnego klubu parlamentarnego. Nie przetrwał on jednak próby czasu. Programowe i taktyczne różnice były zbyt duże w związku z czym reaktywowano odrębny klub parlamentarny "Wyzwolenia".

W 1923 r. nastąpiło połączenie PSL "Wyzwolenie" z grupą rozłamowa z PSL "Piast", kierowaną przez Jana Dąbskiego. Wtedy też zmieniono na okres czterech lat nazwę stronnictwa na Związek Polskich Stronnictw Ludowych "Wyzwolenie" i "Jedność Ludowa". Był to jednak już ostatni sukces. W listopadzie 1924 r. w wyniku rozłamu wyodrębniła się kryptokomunistyczna Niezależna partia Chłopska, która przejęła na kresach znaczną część wpływów "Wyzwolenia". W marcu 1925 r. oderwała się kolejna grupa, która utworzyła Partie Pracy. W styczniu 1926 r. dokonał się najboleśniejszy rozłam dokonany między innymi przez Jana Dąbskiego, dawnego secesjonistę z "Piasta" i przywódcę "Jedności Ludowej", który tym razem utworzył Stronnictwo Chłopskie. Po rozłamach PSL "Wyzwolenie" straciło znaczną część wpływów na kresach i w Galicji. Do grona przywódczego "Wyzwolenia" należeli Kazimierz Bagiński, Irena Kosmowska, Stanisław Thugutt, Błażej Stolarski, Bogusław Miedziński, Jan Smoła, Tomasz Nocznicki. Najważniejszym organem prasowym stronnictwa był wydawany w Warszawie tygodnik "Wyzwolenie". Mniejszą rolę odgrywały inne pisma, takie jak: "Kurier Lwowski", "Goniec Wielkopolski" i wydawane we Lwowie "Wyzwolenie Ludu".

Działające na terenie Galicji Polskie Stronnictwo Ludowe Lewica od końca I wojny światowej przeżywało wyraźny kryzys. Pod koniec 1918 r. powstała koncepcja połączenia się z PSL "Piastem", ale przedsięwzięcie to zakończyło się niepowodzeniem. PSL Lewica zajęła pozytywne stanowisko wobec gabinetu Ignacego Daszyńskiego oraz Jędrzeja Moraczewskiego. W wyborach do Sejmu Ustawodawczego uzyskała jeszcze 12 mandatów, ale okazała się ugrupowaniem niezbyt stabilnym. Oderwała się od niego grupa działaczy, którzy utworzyli Chłopskie Stronnictwo Radykalne. Najistotniejsze znaczenie miał dokonany latem 1922 r. rozłam, po którym rola stronnictwa spadła niemalże do zera. Najwybitniejszym przedstawicielem PSL Lewicy był Jan Stapiński, który kierował nim od 1913 r. jednocześnie był on jednym z redaktorów głównego organu prasowego PSL Lewicy, którym był krakowski tygodnik "Przyjaciel Ludu".

3. Socjaliści

Niezwykle ważną pozycje w mozaice partyjno - politycznej II Rzeczypospolitej zajmował ruch socjalistyczny. Odegrał on poważną rolę w walce o niepodległość oraz w budowaniu zrębów państwowości polskiej. Jego przedstawiciele tworzyli polityczne zaplecze Tymczasowego rządu Ludowego w Lublinie, na którego czele stał Ignacy Daszyński oraz wchodzili w skład gabinetu Jędrzeja Moraczewskiego. Do końca I wojny światowej ruch socjalistyczny, pomimo utrzymywania ze sobą bliskich kontaktów był formalnie podzielony na trzy organizacje działające w odrębnie w poszczególnych zaborach. Ich zjednoczenie dokonało się w kwietniu 191 r. w Krakowie. Z połączenia PPS zaboru rosyjskiego i pruskiego oraz Polskiej Partii Socjalno - Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego powstała Polska Partia Socjalistyczna (PPS). W późniejszym czasie przyłączyły się do niej także organizacje socjalistyczne z Górnego Śląska oraz Wileńszczyzny. Od momentu zjednoczenia PPS stała się najsilniejszą partią polskiego ruchu robotniczego o zasięgu ogólnopolskim. Swoje wpływy PPS poszerzała dzięki obecności swych przedstawicieli w klasowych związkach zawodowych. Ponadto tworzyła mniejsze organizacje bezpośrednio jej podporządkowane, jak Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych, oświatowe Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego. Młodzieżowymi przybudówkami PPS były Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OMTUR) oraz Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej.

Podstawowym celem programowym PPS była budowa socjalistycznego ustroju w Polsce. Równocześnie jednak równie dużą wagę przywiązywano do utrwalenia odzyskanej niepodległości i pełnego zjednoczenia ziem polskich. Z tego powodu PPS była zdecydowanym przeciwnikiem ruchu komunistycznego. Postulowane przez siebie zmiany ustrojowe zamierzała wprowadzić drogą legalną poprzez dokonywanie reform o charakterze socjalnym. PPS opowiadała się za systemem demokracji parlamentarnej, szerokimi swobodami obywatelskimi, w tym także autonomia dla mniejszości narodowych. Domagała się uspołecznienia podstawowych gałęzi gospodarki, udziału robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwami rozwoju oświaty i spółdzielczości oraz oddzielenia Kościoła od państwa. W zakresie reformy rolnej socjaliści domagali się wywłaszczenia wielkiej własności ziemskiej bez odszkodowań. Owe radykalno lewicowe postulaty prowadziły do ostrego sporu z prawica, która obok komunistów stała się najgroźniejszym politycznym przeciwnikiem PPS.

W PPS występowały bardzo silne tendencje propiłsudczykowskie. Obok PSL "Wyzwolenia" tworzyła ona trzon tzw. obozu belwederskiego. Ze względu na swe powiązania z Józefem Piłsudskim PPS zajmowała niejednoznaczne stanowisko wobec kolejnych gabinetów rządzących. poddawała je krytyce, ale nie zwalczała ich zbyt zdecydowanie, ponieważ zostały powołane przez Naczelnika Państwa. Jednoznacznie negatywnie odnoszono się dopiero do rządu Chjeno Piasta, z Witosem na czele, który powstał w wyniku paktu lanckorońskiego. Socjaliści popierali także federacyjną koncepcję Piłsudskiego w polityce zagranicznej, aczkolwiek byli niechętni wojnie, która była jednak konieczna do jej realizacji.

Socjaliści dysponowali liczną kadrą popularnych i doświadczonych polityków. Wybijająca się postacią był Ignacy Daszyński. Obok niego wymienić należy Norberta Balickiego, Hermana Diamanda, Jędrzeja Moraczewskiego, Jana Kwapińskiego, Mariana Malinowskiego oraz Mieczysława Niedziałkowskiego. PPS dysponowała także wpływową prasą. Należał do niej przede wszystkim wydawany w Warszawie "Robotnik", który był centralnym organem prasowym partii. Dużą popularnością cieszył się także krakowski "Naprzód".

4. Komuniści

Odrębne miejsce na scenie politycznej zajmował ruch komunistyczny, który zwalczał odbudowę niepodległej państwowości polskiej. Jego emanacją była utworzona w grudniu 1918 r. Komunistyczna Partia Robotnicza polski (KPRP). Powstała ona z połączenia Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy oraz PPS Lewicy. W 1925 KPRP przemianowano na Komunistyczna Partię Polski (KPP). KPRP nie była jednak partia masową, a jej liczebność nie przekraczała około 6 tysięcy członków. KPRP należała do założycieli Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu), której była ściśle podporządkowana. Zależność tę podkreślono przez wprowadzenie w 1921 r. drugiego członu nazwy partii - KPRP "Sekcja Międzynarodówki Komunistycznej". I rzeczy samej KPRP/KPP realizowała wszystkie polecenia Kominternu, które przyczyniały się do realizacji interesów ZSRR.

Negując konieczność odbudowy państwowości polskiej komuniści forsowali równocześnie prawo narodów do samostanowienia. Oznaczało to nieuznawanie praw Polski do Kresów Wschodnich, Pomorza i Śląska. Zasadniczym celem członków partii komunistycznej w pierwszych latach po zakończeniu I wojny światowej było doprowadzenie do wybuchu rewolucji oraz zbudowanie Polskiej Republiki Rad. W związku z czym rozpoczęli tworzenie, wzorowanych na instytucjach bolszewickich, Rad Delegatów Robotniczych. Z tego powodu wzywali do bojkotu wyborów do Sejmu Ustawodawczego, tworzenia armii i budowy polskich organów administracji państwowej. Za przeciwników KPRP uznawała tworzące się struktury niepodległego państwa polskiego oraz wszystkie nie komunistyczne partie polityczne. Komuniści propagowali, co prawda zjednoczenie całego ruchu robotniczego, co wymagałoby nawiązania współpracy z socjalistami, jednakże hasła te miały jedynie charakter taktyczny. W rzeczywistości celem KPRP było podporządkowanie sobie całego ruchu robotniczego i przejęcie wpływów PPS. Gdy nie udało się doprowadzić do rewolucji w Polsce komuniści zaczęli oglądać się na pomoc z zewnątrz. Liczono przede wszystkim na bolszewicką Rosję. W 1920 r., w czasie sowieckiej ofensywy na Polskę, zaczątkiem nowego komunistycznego rządu miał stać się, kierowany przez Julianan Marchlewskiego Tymczasowy komitet Rewolucyjny Polski, utworzony w Moskwie. Rozpoczął on działanie w lipcu 1920 r. w Białymstoku, w okresie największych sukcesów Armii Czerwonej na froncie polsko - sowieckim. W obliczu polskiego zwycięstwa w bitwie Warszawskiej i odwrócenia losów wojny również i ta próba zakończyła się niepowodzeniem.

Ze względu na negacje państwowości polskiej KPRP od stycznia 1919 r. została zdelegalizowana. Jej przywódcy przebywali poza granicami Polski, najczęściej w ZSRR, Niemczech lub w Gdańsku. Tam również odbywały się zjazdy partyjne i działały główne organy prasowe, które przemycano następnie do Polski. Do grupy głównych przywódców KPRP/KPP należeli: Adolf Warszawski - Warski, Julian Leszczyński Leński, Maksymilian Horowitz - Walecki, Maria Koszutska - Kostrzewska.

Gdy w 1934 r. Stalin rozpoczął czystkę w swojej partii, objął nią również KPP. Ofiarami represji padli jej działacze przebywający z ZSRR. Uratowali się tylko nieliczni. Następnie Stalin zaczął "zapraszać" do Moskwy kolejne kierownictwa KPP i wybitniejszych działaczy, których likwidował. W 1938 r. KPP była zdziesiątkowana i nie mogła prowadzić politycznej działalności. W tym też roku została ona przez Stalina rozwiązana.

6. Partie polityczne po zamachu majowym

a) prawica

Najszybciej z wydarzeń zamachu majowego wnioski wyciągnęła prawica. Roman Dmowski, niechętnie odnoszący się do partii i stronnictw politycznych, które kojarzyły się z partyjniactwem i dbaniem tylko o własne partykularne interesy, rozpoczął organizowanie swoich zwolenników na nowych zasadach. 4 grudnia 1926 r. utworzył Obóz Wielkiej Polski (OWP). Miał on przybrać charakter ponadpartyjny i skupiać przedstawicieli różnych grup społecznych. W założeniach ideowych podkreślano związki z katolicyzmem, solidaryzm narodowy, konieczność walki o silne państwo i zwalczania wszystkiego, co je osłabiało, a w pierwszej kolejności ugrupowań prawicowych i mniejszości narodowych, zwłaszcza żydowskiej. Formy organizacyjne Obozu były nowe, wzorowane na rozwiązaniach zastosowanych przez faszyzm włoski.

Obok OWP w dalszym ciągu istniał ZLN, w którego gestii pozostawała działalność parlamentarna. Jednakże po klęsce w wyborach z 1928 r. przystąpiono do jego reorganizacji. Na miejsce ZLN powołano Stronnictwo Narodowe, które miało przybrać charakter nowoczesnej partii politycznej, której zadaniem było ponowne skupienie rozproszonego ruchu narodowego. Zamiary te nie zostały jednak zrealizowane, ponieważ w stronnictwie działali przede wszystkim dawni politycy ZLN. W związku z tym Stronnictwo kontynuowało tradycyjną linię polityczną narodowej demokracji. Zaostrzeniu uległ stosunek do mniejszości narodowych. Wysuwano postulat zaostrzenia walki ekonomicznej i spolszczenia miast. Stronnictwo Narodowe opowiadało się za konsekwentną walką z obozem sanacyjnym. Równocześnie jednak odnosiło się wrogo do wszelkich ugrupowań lewicowych a partie centrowe traktowała z dużym dystansem.

W pierwszej połowie lat trzydziestych doszło do rozłamu w ruchu narodowym. W 1934 r. ze Stronnictwa narodowego wyodrębnił się Obóz Narodowo Radykalny (ONR), który wzorował się zarówno jeśli chodzi o program, jak i działalność na rozwiązaniach faszystowskich. W śród twórców tego ugrupowania znajdowali się: Jan Mosdorf, Bolesław Piasecki, Jan Jodzewicz. Odrzucali oni tradycyjne wzorce działalności parlamentarnej na rzecz tzw. akcji bezpośrednich, zmierzających do zaostrzenia walki z żydostwem, komunizmem i masonerią. W kwietniu 1935 ONR podzielił się na ONR "ABC" z Henrykiem Rossmanowskim na czele oraz ONR "Falangę", kierowana przez Bolesława Piaseckiego. Oficjalne nazwy obu odłamów pochodziły od wydawanych przez nie czasopism.

b) obóz centro - lewicowy

Po zamachu majowym lewica skonsolidowała się przeciwko rządom obozu Piłsudskiego. W PPS od dłuższego czasu narastały tarcia pomiędzy zwolennikami a przeciwnikami Piłsudskiego. W październiku 1928 r. doszło do rozłamu w tej partii. Odłączyła się grupa zwolenników marszałka tworząc PPS dawną Frakcję Rewolucyjną. Umocniło to działania opozycyjne wewnątrz PPS. Z jej inicjatywy powstała w parlamencie, w listopadzie 1928 r. Komisja Porozumiewawcza Stronnictw Lewcowych dla Obrony Republiki Demokratycznej. W jej skład weszły PPS, PSL "Wyzwolenie" oraz Stronnictwo Chłopskie. Partie te postawiły sobie za cel współdziałanie we wszystkich kwestiach związanych z obroną ustroju republikańskiego, demokracji i parlamentaryzmu. Od początku 1929 r. Komisję zaczęły także wspierać PSL "Piast", NPR i PSChD.

Jesienią 1929 r. nastąpiła dalsza konsolidacja opozycji. 14 września doszło do spotkania przedstawicieli ugrupowań lewicowych i centrowych: PPS, PSL "Piast", PSL "Wyzwolenie", NPR, PSChD i Stronnictwa Chłopskiego. Datę tę uznaje się za początek istnienia Centrolewu, czyli najważniejszego antysanacyjnego porozumienia ugrupowań opozycyjnych po zamachu majowym. Na wniosek Centrolewu w grudniu 1929 r. sejm odwołał sanacyjny rząd Kazimierza Świtalskiego, określając jednocześnie warunki, od których spełnienia opozycja uzależniła poparcie dla rządu. Domagano się poszanowania prawa i konstytucji. Doprowadziło to do kryzysu parlamentarnego, którego zakończeniem było rozwiązanie sejmu. Wybory w 1930 r., które przeszły do historii, jako wybory brzeskie, były klęską Centrolewu. Obóz rządzący dokonał bowiem aresztowań przywódców partii opozycyjnych, którzy osadzeni zostali w twierdzy brzeskiej.

Współdziałanie w walce z sanacją zwłaszcza w okresie Centrolewu przyczyniło się do zjednoczenia ruchu ludowego. najpierw grudniu 1930 r. powstał wspólny Klub Posłów i Senatorów Chłopskich. 15 marca 1931 r. odbył się w Warszawie zjazd zjednoczeniowy PSL "Piast", PSL "Wyzwolenie" i Stronnictwa Chłopskiego. Uchwalono tam nowy program i statut, powołano nowe władze nowego ugrupowania politycznego - Stronnictwa Ludowego.

c) obóz sanacyjny

Bezpośrednio po zamachu majowym piłsudczycy nie posiadali własnego ugrupowania politycznego, a większość z nich należała do partii i stronnictw lewicowych. Jednakże zbliżały się wybory, a zwycięstwo w nich miało być ukoronowaniem sukcesu politycznego sanacji. Wymagało to jednak stworzenia własnego ugrupowania politycznego. Od grudnia 1927 r. rozpoczęły powstawać w różnych częściach kraju Komitety Współpracy z rządem. 19 stycznia 1928 r. ukazała się deklaracja Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), nowej organizacji piłsudczykowskiej, na czele której stanął Walery Sławek. Blok nie miał być zwykłym sojuszem partii politycznych. Mógł przystąpić do niego każdy, bez względu na przynależność organizacyjną, kto uznawał nadrzędność interesu państwa i konieczność pracy dla niego oraz akceptował politykę rządu. Tego rodzaju warunki były do przyjęcia dla ludzi o bardzo zróżnicowanym rodowodzie politycznym. Wśród członków BBWR znaleźli się zatem radykałowie i monarchiści, dawni socjaliści i ludowcy, którzy występowali w jednym szeregu z konserwatystami i przedstawicielami mniejszości narodowych.

Deklaracja BBWR miała charakter bardzo ogólny. W znacznej części poświęcona była krytyce konstytucji i zasad politycznych dominujących w okresie przed majowym. Podkreślała także ekonomiczne osiągnięcia obozu rządzącego. Zwracano w niej uwagę na konieczność wzmocnienia władzy wykonawczej oraz ograniczenia nadmiernie rozbudowanych uprawnień parlamentu i partii politycznych. Zwycięstwo w wyborach z 1928 r. stało się udziałem BBWR. Było to wynikiem ogromnej popularności Piłsudskiego, poparcia rządzącej administracji oraz różnego rodzaju nacisków i nadużyć. BBWR uzyskał 122 miejsca w sejmie. W skali kraju wyniki te były znaczące, ale trudno uznać je za zdecydowane zwycięstwo, ponieważ nie zapewniły Blokowi większości bezwzględnej, co umożliwiłoby mu sprawowanie samodzielnych rządów. Wynik ten nie dawał także możliwości samodzielnej zmiany konstytucji, do czego dążył BBWR. Brak możliwości uchwycenia pełnej władzy doprowadził do kryzysu w sejmie, w wyniku którego rozpisano nowe wybory w 1930 r. Dzięki aresztowaniu przywódców partii opozycyjnych, którzy osadzeni zostali w twierdzy brzeskiej BBWR odniósł zdecydowane zwycięstwo zdobywając 247 mandatów. Umożliwiło to obozowi sanacyjnemu przeprowadzenie zmiany konstytucji. W 1935 r. sejm uchwalił Konstytucję kwietniową, której założenia odpowiadały deklaracji BBWR ze stycznia 1928 r.

Sytuację w obozie sanacyjnym skomplikowała śmierć Piłsudskiego, który zmarł 12 maja 1935 r. Ujawniły się wówczas w obrębie obozu stworzonego przez marszałka różne nurty i podziały na różne ugrupowania, które rozpoczęły ze sobą rywalizować. Do wielkiego znaczenia doszła tzw. grupa zamkowa skupiona wokół prezydenta Mościckiego oraz Eugeniusza Kwiatkowskiego. Jednakże wkrótce dominującą rolę w państwie zaczęła odgrywać grupa z gen. Edwardem Rydzem - Śmigłym na czele. Po śmierci Piłsudskiego został on wodzem naczelnym armii i generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Rydz - Śmigły miał ogromne ambicje. Liczył, że może odegrać w życiu politycznym Polski rolę porównywalną do Piłsudskiego. Pozbawiony był jednak jego autorytetu i popularności. W 1936 r. Rydz Śmigły został mianowany marszałkiem Polski. Podjęto także przygotowania do utworzenia nowej, podporządkowanej mu organizacji, w miejsce rozwiązanego pod koniec 1935 r. BBWR. Organizacją tą był utworzony w 1937 r. Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). Do jego programu wprowadzono sformułowania możliwe do zaakceptowania przez większą część społeczeństwa. Jego głównym zadaniem była konsolidacja społeczeństwa wokół władzy. W obliczu międzynarodowego zagrożenia było to sprawą niezwykle istotną. Sanacyjna koncepcja skupienia całego społeczeństwa wokół idei państwa miała zapobiec waśniom narodowym i być gwarancjom społecznego spokoju.

d) antysanacyjna opozycja

Opozycja antysanacyjna w drugiej połowie lat trzydziestych stanowiła cały wachlarz stronnictw i partii politycznych. Ugrupowaniem o charakterze centro - prawicowym był tzw. Front Morges, działający w latach 1936 - 1938. Tworzył go zespół znanych polityków znajdujących się na emigracji skupionych wokół Ignacego Paderwskiego, który mieszkał w miejscowości Morges w Szwajcarii. Obok Paderewskiego w skład Frontu wchodzili: Władysław Sikorski, Józef Haller, Wojciech Korfanty, Karol Popiel. Podstawowym celem Frontu było obalenie rządów sanacji i przywrócenie systemu demokratycznego w Polsce. Ugrupowanie to nie było jednak w stanie zapewnić sobie w kraju wystarczającego poparcie, w związku z tym jego polityczne cele nie doczekały się realizacji.

Wyniki wyborów w okresie między wojennym

Wybory w 1919 r.	prawica	Klub Pracy konstytucyjnej (17)
		Związek Sejmowy Ludowo narodowy (109)
	centrum	PSL "Piast" (44)
		Narodowy Związek Robotniczy (17)
		Polskie Zjednoczenie Ludowe (31)
	lewica	PSL "Wyzwolenie" (57)
		Związek Polskich Posłów Socjalistycznych (35)
		PSL Lewica (12)
	Mniejszości narodowe	Niemieckie Stronnictwo Ludowe (2)
		Wolny Związek Posłów Narodowości Żydowskiej (9)

Wybory w 1922 r.	prawica	Chrześcijański Związek Jedności Narodowej	Chadecja (43)
			Chrześcijańsko Narodowy Klub Sejmowy (28)
			Związek Ludowo Narodowy (98)
	centrum	PSL "Piast" (70)
		Narodowa Partia Robotnicza (18)
	lewica	PSL "Wyzwolenie" (48)
		Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów (41)
	Mniejszości narodowe	Białorusini (11)
		Niemcy (16)
		Ukraińcy (25)
		Żydzi (350

Wybory w 1928 r.	prawica	Związek Ludowo Narodowy (37)
	centrum	PSL "Piast" (21)
		Narodowy Partia Robotnicza (14)
		Chadecja (15)
	piłsudczycy	Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) (122)
	lewica	PSL "Wyzwolenie" (40)
		Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów (63)
		Stronnictwo Chłopskie (26)
	Mniejszości narodowe	Żydzi (13)
		Niemcy (25)
		Ukraińcy i Białorusini (48)

Wybory"brzeskie" w 1930 r.	prawica	Klub Narodowy (62)
	centrum	Chadecja (15)
	piłsudczycy	Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) (247)
	lewica	Centrolew	PSL "Wyzwolenie" (40)
			Klub Parlamentarny Posłów i Senatorów Chłopskich(24)
			Narodowa Partia Robotnicza (26)
	Mniejszości narodowe	Żydzi (7)
		Niemcy (5)
		Ukraińcy (21)