Ruch ludowy to obok ruchu socjalistycznego i narodowego, najstarszy i najważniejszy nurt polityczny we współczesnej Europie. Te trzy formacje ideowe i polityczne ukształtowały życie polityczne Europy i Polski w XIX i XX w. Ruch ludowy w Polsce narodził się bardzo wcześnie na tle europejskich dziejów tego nurtu. Miał on również specyficzny charakter. Ugrupowania ludowe zawsze wyraźnie manifestowały swe przywiązanie do polskiej tradycji niepodległościowej, do wartości chrześcijańskich i demokratycznych. Miały więc nieco narodowe zabarwienie. Polskie formacje ludowe były bardzo aktywne w sferze organizacyjnej. Ich wkładu w rozwój polityczny, społeczny i cywilizacyjny polskiej wsi nie można przecenić. To właśnie w dużej mierze dzięki ich działalności poczucie tożsamości narodowej wśród ludności wiejskiej systematycznie rosło, a chłopi powoli stawali się świadomymi swych praw i obowiązków obywatelami.
Historia ruchu ludowego w Polsce liczy sobie około jednego wieku. W tym czasie na ziemiach polskich działało około pięćdziesiąt różnych ugrupowań politycznych o charakterze ludowym. Należy jednak pamiętać, że ruch ludowy nie ogranicza się jedynie do ruchu politycznego, ponieważ jest to także ruch o charakterze społecznym. Są to więc liczne organizacje kulturalne, gospodarcze, społeczne i oświatowe, których założyciele i działacze kierowali się w swej działalności tymi samymi wartościami i ideami, jak te, które głosili ludowcy. Wśród wielu takich inicjatyw trzeba wymienić kółka rolnicze, amatorskie grupy artystyczne, straże pożarne, ludowe teatry i uniwersytety, szkoły rolnicze, chóry, ruch młodowiejski oraz inne. Liczba tego rodzaju inicjatyw sięgała około stu.
W 1895 r. uformowało się w Galicji pierwsze niezależne ugrupowanie ludowe pod nazwą Stronnictwo Ludowe. Dzieje ruchu ludowego w Polsce sięgają zatem jeszcze czasów zaborów, a pod względem rozwoju ruchu ludowego przodował wówczas zabór austriacki. Niedługo później również pozostałych zaborach - pruskim i rosyjskim, ludowcy rozpoczęli swoją działalność. Na tym etapie dziejów ruchu ludowego dużą rolę w jego programie i ideologii odgrywały hasła niepodległościowe oraz postulaty przeprowadzenia daleko idących reform politycznych i społecznych.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. ruch ludowy rozwijał się nadal i miał poważny udział w budowie struktur politycznych i społecznych odrodzonej polskiej państwowości. W czasie zagrożenia bolszewicką inwazją i rewolucją w 1920 r. między innymi ludowcy stworzyli rząd ocalenia narodowego, a na jego czele stanął Wincenty Witos. W ten sposób chłopi mieli swój udział w obronie dopiero co odrodzonej Rzeczypospolitej. Ruch ludowy stał się w II Rzeczypospolitej poważną siłą polityczną, biorącą aktywny udział w polskim życiu politycznym oraz odpowiedzialność za losy kraju. Miał swoją stałą reprezentację w polskim parlamencie. Przyczynił się do kształtowania polskiej demokracji i stał na straży sprawiedliwości społecznej, praworządności oraz demokratycznych wartości. Walczył o zmiany polityczne i społeczne na wsi, odwołując się do hasła - "ziemia, władza i oświata dla ludu". Pierwsze sejmy w odrodzonej Polsce miały bardzo liczną reprezentację chłopów, jeśli porównać ją z ogólną liczbą posłów. Na lata 1919-1922 przypadła kadencja sejmu, którego głównym dziełem była Konstytucja Marcowa, czyli najbardziej republikańska i demokratyczna ustawa zasadnicza w całej Europie. W sześciu pierwszych gabinetach rządowych w rękach ludowców znalazło się w sumie 19 ministerialnych tek. Jeden z najwybitniejszych działaczy i przywódców ruchu ludowego - Wincenty Witos, trzy razy tworzył rząd i sprawował funkcję premiera (1920, 1923, 1926). Inną znaną postacią był Maciej Rataj, wieloletni marszałek Sejmu (1922-1928), jeden z symboli parlamentaryzmu polskiego w okresie międzywojennym. Stawał on czele państwa dwa razy - kiedy zamordowany został prezydent Gabriel Narutowicz oraz kiedy Józef Piłsudski dokonał zamachu stanu (przewrót majowy) w 1926 r. Kiedy w wyniku tego przewrotu władzę w Polsce przejęła sanacja ludowcy przeszli do opozycji i stali się obrońcami demokracji oraz wolności i praw ludu. W marcu 1931 r. doszło do zjednoczenia kilku ugrupowań chłopskich, w wyniku, którego powstało jednolite Stronnictwo Ludowe (SL). Miało ono reprezentować interesy polskiej wsi. SL stało się najbardziej liczną partią opozycyjną wobec obozu rządzącego. Powstała również młodzieżowa organizacja w ramach ruchu ludowego - Związek Młodzieży Wiejskiej RP "Wici". Razem SL i jej młodzieżowa organizacja liczyły sobie około 200 tys. członków. W 1937 r. SL zorganizowało strajk chłopski na bardzo dużą skalę. Był on protestem przeciw naruszaniu praw demokratycznych i obywatelskich przez obóz sanacyjny.
Ruch ludowy odegrał również bardzo istotną rolę podczas II wojny światowej, stając się jedną z głównych sił politycznych Podziemnej Polski. Ludowcy aktywnie uczestniczyli zarówno w tworzeniu podziemnych struktur państwowych, jak i w pracy polskiego rządu emigracyjnego, który uformował się w Londynie. Byli również obecni w krajowych delegaturach tego rządu. Kiedy tragicznie zginął generał Władysław Sikorski premierem polskiego rządu został ludowy polityk Stanisław Mikołajczyk. W okupowanej Polsce ludowcy przeszli do konspiracji i działali w ramach partii Stronnictwo Ludowe "Roch". Stworzyli również własne formacje zbrojne pod nazwą Bataliony Chłopskie. W Batalionach Chłopskich służyło bardzo wielu żołnierzy. Bataliony Chłopskie znalazły się na drugim, obok Armii Krajowej, miejscu, jeśli chodzi o liczbę żołnierzy. Były one zatem drugą co do wielkości formacją zbrojną Polski Podziemnej. Bataliony najwcześniej rozpoczęły działania zbrojne przeciw władzom okupacyjnym. Wystąpiły wówczas w obronie mieszkańców Zamojszczyzny, którzy byli przymusowo wysiedlani. Doszło do pierwszych bitew - pod Różą, Zaborecznem i Wojdą. Od tej chwili działania zbrojne objęły wszystkie ziemie polskie. W czynnych walkach udział wzięło około 157 tys. żołnierzy Batalionów Chłopskich. W ramach Batalionów walczyły oddziały partyzanckie w liczbie około 70 oraz oddziały specjalne w liczbie około 400. Żołnierze Batalionów przeprowadzili łącznie około kilku tysięcy akcji zbrojnych.
Na wsi polskiej w okresie okupacji również działały konspiracyjne organizacje ludowe. Od 1941 r. funkcjonował Ludowy Związek Kobiet oraz Związek Pracy Ludowej "Orka". Ten pierwszy liczył blisko 20 tysięcy działaczy. Z tego Związku rekrutował swe działaczki Zielony Krzyż, który otaczał swą opieką żołnierzy Batalionów i wszystkich, którzy doznali prześladowań ze strony okupantów. W czasie okupacji śmierć poniosło około 10 tys. działaczy ruchu ludowego oraz żołnierzy Batalionów Chłopskich.
Koniec II wojny światowej przyniósł wprawdzie wyzwolenie Polski spod okupacji, ale jednocześnie pozostawił Polskę w sowieckiej strefie wpływów. W kraju władzę przejęli polscy komuniści. Z kolei ludowcy skupili się w ramach Polskiego Stronnictwa Ludowego. Była to duża, skupiająca niemal milion działaczy partia. Na jej czele stanął Stanisław Mikołajczyk. Ludowcy nie pogodzili się z systemem narzuconym przez komunistów i stanęli do walki o władzę pod hasłem obrony demokracji i wolności. Ówczesny program PSL sprzeciwiał się wprowadzeniu w Polsce dyktatury proletariatu i oddaniu całej inicjatywy politycznej w ręce partii komunistycznej. Opierał się on w swych założeniach na ideologii agrarnej. Ludowcy chcieli w Polsce zbudować nowy porządek społeczny, który byłby realizacją lansowanej przez nich koncepcji tzw. "trzeciej drogi". Według ludowców najlepszym rozwiązaniem dla Polski było wprowadzenie takiego modelu ustrojowego, który stanowiłby kompromis między socjalizmem i kapitalizmem. PSL liczyło, iż społeczeństwo polskie opowie się w wyborach za takim właśnie rozwiązaniem. Wybory parlamentarne odbyły się w 1947 r., ale zostały sfałszowane przez komunistów. Komuniści zastosowali wobec opozycji aresztowania i szykany. Wszystko to spowodowało, że mimo silnego poparcia ze strony Kościoła i społeczeństwa PSL skazane było na klęskę. Był to wielki cios dla PSL, a porażkę tę pogłębiły dodatkowo represje wymierzone w działaczy tej partii. PSL zostało rozbite. Przywódca partii - Stanisław Mikołajczyk potajemnie opuścił kraj, uciekając przed aresztowaniem. Komunistom udało się zniszczyć demokrację w Polsce i wprowadzić na następne pięćdziesiąt lat ustrój totalitarny.
W tych nowych warunkach określanych przez komunistów ruch ludowy musiał odnaleźć swe miejsce. Nie było łatwo działać ludowcom w tej nowej rzeczywistości politycznej; nie ustrzegli się działacze ludowi błędów oraz rozczarowań.
W 1949 r. powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, które jednak było bardziej tworem komunistów niż samodzielną ludową formacją polityczną. Była to jednak jedyna legalna reprezentacja polityczna ruchu ludowego przez niemal czterdzieści kolejnych lat. W szeregach ZSL znalazło się wielu ludzi, którzy nie byli ideowo związani z tym ruchem. Obok nich w partii tej działali ludzie, zwłaszcza pochodzenia chłopskiego o autentycznych ludowych przekonaniach. Ci ludzie starali się kontynuować tradycję polskiego ruchu ludowego oraz stać na straży interesów polskiej wsi i jej ludności, na tyle na ile było to możliwe w warunkach systemu narzuconego przez komunistów. Rozwijali oni i tworzyli nowe pomysły na zmiany w sytuacji wsi i polskiego rolnictwa.
Jednocześnie ZSL znajdowało się pod bardzo silną presją ze strony władzy komunistycznej. Komuniści dążyli do kolektywizacji rolnictwa i wymagali od ZSL pełnego współdziałania w realizacji tego programu. Tymczasem program kolektywizacji był całkowicie obcy założeniom polskiego ruchu ludowego. W świetle programów ugrupowań ludowych ustrój gospodarczy Polski miał opierać się na własności indywidualnej oraz własnym warsztacie chłopa. Kierownictwo ZSL, w którym dominowali działacze "rewolucyjnej lewicy" dążyło do stworzenia w Polsce formacji ludowej na wzór marksistowski. Tendencje te spotkały się ze sprzeciwem byłych aktywistów SL i PSL działających w gminach i powiatach. Dla nich plany władzy komunistycznej oznaczały zupełne podporządkowanie ZSL partii robotniczej, a konsekwencji jej rozpłyniecie się w obozie komunistycznym. Jednak wszelkie przejawy oporu były tępione przez władze za pomocą represji. Nad wszystkim czuwała partyjna kontrola.
Pewne zmiany w sytuacji ruchu ludowego przyniósł październik 1956 r. Nacisk ze strony PZPR wyraźnie osłabł, dzięki czemu ZSL mogło poczynić pewne kroki prowadzące do odzyskania własnej tożsamości. Próbowano nawet przywrócić do życia Polskie Stronnictwo Ludowe. W tym czasie do ZSL wróciło blisko 100 tys. członków PSL; zaszły również poważne zmiany we władzach partyjnych. Ludowcy skorzystali z krótkiej odwilży by odbudować swoje wpływy w różnych społecznych i gospodarczych organizacjach. W 1957 r. założono Związek Młodzieży Wiejskiej, Wydawnictwo Prasowe. Samodzielność uzyskała Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Na początku lat 60-tych PZPR, kierowana przez Władysława Gomułkę zaczęła odzyskiwać swe utracone pozycje i powoli wycofywać się ze swych październikowych ustępstw. Na czele ZSL stali wówczas byli działacze lewicowej części PSL, którzy opracowali nowy plan działania. Na pierwsze miejsce wysunęły się w tym planie historia i tradycja. Powstał wtedy Zakład Historii Ruchu Ludowego. Prowadzono bardziej intensywną działalność, starając się przy tym wykorzystywać wszystkie wewnętrzne konflikty w łonie PZPR. Rozwijano głównie działalność społeczną, której celem było zaktywizowanie ludności wiejskiej, modernizacja polskiej wsi (budowa kanalizacji i dróg, elektryfikacja), co poprawiłoby warunki życia jej mieszkańców.
W latach 70-tych polska gospodarka przeżywała kryzys. Zmusiło to PZPR do pewnych koncesji na rzecz ZSL w sprawach, które okazały się mieć niezwykle istotne znaczenie dla sytuacji wsi. Dzięki inicjatywie działaczy ludowych zdecydowano się na wprowadzenie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego dla rolników, emerytur i rent oraz zlikwidowanie dostaw obowiązkowych. Jednak ZSL musiało podporządkować się PZPR i realizować jej program. Druga połowa lat 70-tych przyniosła centralizację oraz bardzo duży rozwój partyjnego aparatu w ZSL. Zyskał on poważną przewagę nad strukturą terenową ZSL. Nastąpiła więc etatyzacja partii.
W latach 80-tych ZSL i cały polski ruch ludowy zaczęły odzyskiwać własną tożsamość. Wpływy ZSL na rządy w Polsce zaczęły rosnąć. Wyrazem tego był zapis, jaki udało się wprowadzić w 1983 r. ludowcom do konstytucji. Chodziło o zagwarantowanie niepodważalności indywidualnych gospodarstw rolnych. Oznaczało to podważenie całej istoty ideologii marksistowskiej, która akcentowała wyższość uspołecznionej gospodarki nad gospodarką indywidualną. Był to koniec programu kolektywizacji polskiej wsi.
ZSL zaczęło wyraźnie dążyć do uzyskania samodzielności politycznej. Szczególnie aktywne w tych dążeniach były terenowe struktury ZSL, które wywierały nacisk na kierownictwo partii komunistycznej. Terenowi działacze najszybciej uwolnili się spod kontroli PZPR. Zaczęło dochodzić do sporów w obrębie komisji, w których współdziałały ze sobą partie polityczne. Działacze ZSL stanowczo bronili swojego stanowiska. W trakcie posiedzeń władz terenowych i centralnych odzywały się głosy, które mówiły o różnicach ideowych i programowych ZSL oraz o dążeniu tej partii do przejęcia władzy. Działacze ZSL podejmowali także niezależne kroki polityczne.
W 1989 r. miały miejsce obrady "okrągłego stołu" oraz wybory parlamentarne w czerwcu. Ta przełomowa zmiana sytuacji politycznej umożliwiła ludowcom powrót do ich własnej tożsamości i tradycji politycznej. 17.VIII.1989 r. NSZZ "Solidarność", SD i ZSL zawarły porozumienie, otwierające drogę do stworzenia koalicji rządowej. Na jej fundamencie powołano do życia pierwszy w powojennej historii Polski niekomunistyczny rząd, którego premierem został Tadeusz Mazowiecki. W XI.1989 r. ZSL podjęło na swym kongresie (XI Nadzwyczajny Kongres) decyzję o rozwiązaniu się. Był to równocześnie Kongres Odrodzenia Ruchu Ludowego.
Już w 1988 r. rozpoczął się proces konsolidacji ruchu ludowego i łączenia różnych środowisk i ugrupowań ludowych. Dzisiejsze PSL zostało założone podczas Kongresu Jedności Ruchu Ludowego, który odbył się w Warszawie 5.V.1990 r. W skład PSL weszły wilanowskie Polskie Stronnictwo Ludowe (byli działacze PSL w latach 1945-1947), Polskie Stronnictwo Ludowe - "Odrodzenie" stworzone z ZSL i inne formacje ludowe.
Obecne PSL to spadkobierca blisko wiekowej tradycji polskiego ruchu ludowego. Jego działacze nawiązują do osiągnięć ugrupowań chłopskich działających w międzywojennej Polsce oraz do ludowego ruchu oporu z czasów II wojny światowej. Dzisiejsze PSL kontynuuje działalność PSL, które powstało w 1945 r. z inicjatywy Stanisława Mikołajczyka i Wincentego Witosa. Współcześnie, w wolnej Polsce, PSL stanowi ogólnonarodową partię zajmującą centrum sceny politycznej. Swój program opiera ona o wartości ludowe, chrześcijańskie i narodowe oraz na ideologii agrarnej. Zwierzchnia władza w PSL należy do Kongresu, który zbiera się raz na cztery lata. W okresie między posiedzeniami Kongresu władzę w partii sprawuje Rada Naczelna. Natomiast władza wykonawcza należy do Naczelnego Komitetu Wykonawczego.
Polskie Stronnictwo Ludowe jest bardzo liczną partią (ok. 140 tys. członków). Jej struktury obejmują cały kraj (w tym gminy - w 90% i wsie - w 35% oraz dzielnice i osiedla w dużych aglomeracjach). Z PSL związane są różne organizacje społeczne i kulturalne - Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych, Związek Młodzieży Wiejskiej, Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne.
