Polska w 20-leciu międzywojennym

I Czynniki, które ułatwiły odzyskanie niepodległości w 1918 :

1. klęska dawnych państw zaborczych (państw centralnych) - Niemiec i Austrii w I Wojnie Światowej po wcześniejszym umiędzynarodowieniu sprawy polskiej - zwłaszcza w Akcie 5 listopada 1916 - obietnica utworzenia niepodległego państwa, która miała skłonić Polaków do walki po stronie państw centralnych na przełomowym etapie zmagań wojennych

2. rewolucja bolszewicka w Rosji (1917), która spowodowała wycofanie się tego państwa z wojny i anulowanie aktów rozbiorowych - dawne ziemie polskie przeszły w całości na rzecz pokonanych Austrii i Niemiec

3. aktywność Polaków na wszystkich frontach po stronie Ententy - przy takich zasługach nie sposób było pominąć sprawy polskiej w trakcie konferencji pokojowej

II Ośrodki władzy w Polsce w listopadzie 1918:

III Działalność rządu Jędrzeja Moraczewskiego:

1. ustawodawstwo socjalne - 8-godzinny dzień pracy, gwarantowana płaca minimalna, ubezpieczenia chorobowe dla robotników - najkorzystniejsze w Europie!

2. na arenie międzynarodowej uznany tylko przez Niemcy - bezradny; politykę międzynarodową prowadził KNP w Paryżu

3. po nieudanej próbie przewrotu prawicowego w nocy z 4 na 5 stycznia 1919 (Marian Januszajtis, ks.Eustachy Sapieha) Piłsudski zdecydował się na utworzenie rządu szerokiej koalicji (endecja, PPS, ludowcy) i powierzył stanowisko premiera Ignacemu Paderewskiemu (16 I 1919), którego uznał KNP w Paryżu

III Wybory do Sejmu Ustawodawczego - 26 I 1919.

Zorganizowano je tak szybko, by uchwalić akty rangi konstytucyjnej i prawnie potwierdzić istnienie niepodległej Polski. Wynik słabo odzwierciedlał preferencje społeczne, gdyż z przyczyn obiektywnych (tylko te obszary były pod kontrolą rządu) głosowali jedynie mieszkańcy byłego Królestwa Polskiego i Galicji Zachodniej. W Królestwie Narodowa Demokracja zmiażdżyła konkurencję, uzyskując 46% głosów (w Galicji - już tylko 11%). Na drugim miejscu uplasowało się PSL "Wyzwolenie" z wynikiem 22% (w Galicji - 20%), zaś socjaliści z PPS nieco nieoczekiwanie uzyskali jedynie 9% poparcia. W Galicji zwyciężyło reprezentujące zamożniejsze warstwy chłopskie PSL "Piast", zdobywając aż 34% głosów. W czerwcu 1919 przeprowadzono głosowanie w Wielkopolsce, zaś za reprezentantów Galicji Wschodniej, ze względu na trwającą tam wojnę polsko-ukraińską, uznano dawnych deputowanych do austriackiego parlamentu. W rezultacie Sejm Ustawodawczy liczył 394 posłów, zaś rozkład mandatów był następujący:

• Narodowa Demokracja - 36%
• PSL "Wyzwolenie" - 15%
• PSL "Piast" - 12%
• PPS - 9%

IV WALKA O GRANICE POLSKI PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ

1. KONCEPCJE KSZTAŁTOWANIA GRANICY WSCHODNIEJ

=> inkorporacyjna - lansowana przez endecję i będąca pomysłem jej przywódcy - Romana Dmowskiego. Zakładała przyłączenie do Polski tych obszarów, na których wyraźnie dominowała ludność pochodzenia polskiego

(co oznaczało w praktyce np. rezygnację z jakichkolwiek roszczeń względem Kresów Wschodnich).

• federacyjna - popierana przez Józefa Piłsudskiego, który, widząc największe zagrożenie dla odrodzonej Polski w bolszewickiej Rosji, głosił potrzebę wspierania dążeń niepodległościowych m.in. Ukrainy, Białorusi i Litwy, by te państwa stanowiły "bufor ochronny" - łączyłby je z Polską sojusz strategiczny i militarny.

2. GRANICA POŁUDNIOWA

• teren sporny : Śląsk Cieszyński, Spisz, Orawa
• listopad 1918 - czeski Narodny Wybor i polska Cieszyńska Rada Narodowa dzielą Śląski Cieszyński
• 30 I 1919 - Czesi włączają polską część do Czech
• 3 II 1919 - rozejm, poprowadzenie linii demarkacyjnej
• 28 VI 1920 - decyzją Rady Ambasadorów zapadłą w Spa Czechy zatrzymują cały Śląsk Cieszyński

3. GRANICA ZACHODNIA

• teren sporny - Wielkopolska
• Powstanie Wielkopolskie wybuchło w noc przyjazdu Paderewskiego do Poznania z 28 na 29 XII 1918; interweniował Grenschluz
• 16 II 1919 - po blisko 2 miesięcznych walkach w Trebirze podpisano rozejm
• 28 II 1919 - Dmowski składa memoriał w sprawie granicy zachodniej, a 3 III 1919 w sprawie granicy wschodniej na ręce Rady Ambasadorów Konferencji Paryskiej
• efektem działań Dmowskiego i Paderewskiego jest utworzenie specjalnej komisji ds. Polski nazwanej od przewodniczącego Komisją Cambona
• 28 VI 1919 - Traktat Wersalski przyznaje Polsce Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie (bez Gdańska, który jednak pozostaje polskim obszarem celnym; Polska może też swobodnie korzystać z portu i sprawuje nadzór nad łącznością) - tym samym Powstanie Wielkopolskie okazuje się pierwszym zwycięskim - na Warmii, Mazurach i Powiślu ma się odbyć pod nadzorem międzynarodowym plebiscyt - głosować mogą tylko urodzeni na danym obszarze
• przeprowadzony 21 VIII 1921, a więc w szczytowym momencie wojny polsko - bolszewickiej, Polska wygrała tylko w kilkunastu powiatach - reszta przypadła Niemcom

4. ŚLĄSK

• 16/17 VIII 1919 - I Powstanie Śląskie - przysłanie Komisji Sojuszniczej
• 15-20 VIII 1920 - II Powstanie Śląskie - sprowokowane przez Niemców
• 20 III 1921 - plebiscyt: 707 tys. głosów za Niemcami; 479 tys. za Polską
• zignorowany przez rząd polski
• 2/3 V 1921 - wybucha III Powstanie Śląskie
• VI 1921 - zawieszenie broni
• od 5 VII 1921 obszar pod kontrolą Komisji Sojuszniczej
• X 1921 - decyzją Rady Ambasadorów 33% obszaru i 46% ludności Śląska włączono do Polski - nałożono obowiązek utrzymania jedności gospodarczej przez 15 lat

5. WILNO

• 21 IV 1919 - Piłsudski wkracza do Wilna
• 22 IV 1919 - Manifest
• 12 VII 1920 - umowa litewsko - bolszewicka
• 9 X 1920 - "bunt" Żeligowskiego
• 20 I 1922 - wybory do Sejmu Wileńskiego
• 15 III 1923 - ostateczne ustalenie granicy - z Wilnem po stronie polskiej

V EWOLUCJA USTROJOWA II RP

1. Mała Konstytucja z 20 II 1919

• charakter przejściowy, do uchwalenia przez Sejm Ustawodawczy konstytucji "właściwej"
• Naczelnik Państwa (Piłsudski, którego po złożeniu urzędu Tymczasowego Naczelnika Państwa poproszono o kontynuowanie funkcji) był najwyższym zwierzchnikiem zarówno wojska, jak i służby cywilnej
• do rządu należały : gospodarka, administracja, oświata i kultura

2. Konstytucja marcowa z 17 III 1921

• republika
• władza należy do Narodu
• trójpodział władzy
• WŁADZA USTAWODAWCZA - PARLAMENT:
• stanowienie prawa
• wybór prezydenta
• nadzór nad Najwyższą Izbą Kontroli
• decyzja o wojnie i pokoju
• kontrola rządu (odpowiedzialność parlamentarna ministrów)
• WŁADZA WYKONAWCZA - PREZYDENT:
• reprezentacja kraju na arenie międzynarodowej
• prawo rozwiązania sejmu za zgodą 3/5 senatorów
• prawo wydawania zarządzeń, rozporządzeń (wymóg kontrasygnaty odpowiedniego ministra!)
• mianowanie i odwoływanie premiera i ministrów (na wniosek premiera)
• najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych, ale NIE naczelny wódz w czasie wojny (z myślą o Piłsudskim, gdyby został prezydentem)
• zwoływanie, otwieranie i odraczanie obrad Sejmu i Senatu
• UPRAWNIENIA RZĄDU - WŁADZA WYKONAWCZA:
• Inicjatywa ustawodawcza
• kontrasygnata aktów prezydenckich
• GWARANCJE PRAW OBYWATELSKICH:
• wolność osobista
• tajemnica korespondencji
• wolność sumienia i wyznania
• wolność prasy, nauki
• wolność zrzeszania się
• ochrona własności prywatnej
• mniejszości narodowe (do 35% społeczeństwa) miały prawo zakładania i prowadzenia na własny koszt zakładów wychowawczych z własnym językiem wykładowym i przepisami religijnymi
• były to bez wątpienia najszersze konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich w ówczesnej Europie - nic dziwnego po 123 doświadczeniu rozbiorów

VI PRZEWRÓT MAJOWY - PRZYCZYNY I SKUTKI:

1. sytuacja z lat 1922 -1925:

• niekorzystne położenie międzynarodowe Polski, mimo sojuszy wojskowych z Rumunią i Francją
• umowa rosyjsko - niemiecka w Rapallo z 1922
• konferencja w Locarno 1925 - brak gwarancji nienaruszalności granicy z Niemcami!
• rewizjonizm wersalski (marsz "czarnych koszul" na Rzym 1922 i "pucz monachijski" 1923)
• "wojna celna" - w 1925 Niemcy przestają kupować polski węgiel, strona polska odpowiada nałożeniem zaporowych ceł na towary niemieckie
• sytuacja gospodarcza i społeczna - przede wszystkim dwie nieudane próby przeprowadzenia reformy rolnej
• nieefektywne wprowadzanie reformy finansowej (sabotaż podatkowy ziemiaństwa)
• odpływ kapitału zagranicznego z Polski
• załamanie się kursu złotego w stosunku do dolara

2. kto poparł zamach majowy?

• Piłsudski od 1922 wycofał się z czynnego życia politycznego do swojej rezydencji w Sulejówku
• widząc osłabienie kolejnych rządów, już od jesieni 1925 pracował wraz ze swymi stronnikami na przygotowaniem zamachu - czekali tylko na dogodny moment
• po powtórnym objęciu funkcji premiera przez Wincentego Witosa 5 V 1926 uznali, że czas nadszedł - ruszając z wojskiem na Warszawę w nocy z 11 na 12 maja 1926 Piłsudski liczył przede wszystkim na zdyskontowanie rozczarowania społecznego niewydolnością młodych struktur demokratycznych
• w trakcie 3 dniowych walk (12-15 maja 1926) według oficjalnych danych zginęło 215 żołnierzy i 164 cywilów - prezydent Wojciechowski i premier Witos ustąpili

3. Konstytucja kwietniowa z 23 IV 1935 - podstawa autorytarnych rządów sanacji

• zmniejszała liczbę posłów do 208
• podwyższała dolna granicę wiekową czynnego (do 24) i biernego (do 30) prawa wyborczego
• zmniejszała liczbę senatorów do 98
• 1/3 senatorów wybierał Prezydent
• senat zyskał prawo zatwierdzania ustaw
• ograniczono kontrolę parlamentu nad rządem
• Marszałek Senatu, a nie, jak do tej pory, Sejmu, miał zastępować Prezydenta w razie potrzeby
• NIKT nie kontrolował Prezydenta, który był odpowiedzialny przed Bogiem i Historią
• w osobie prezydenta skupiona jest jednolita i niepodzielna władza państwowa
• Prezydent jest ZWIERZCHNIKIEM: rządu, Sejmu, Senatu, armii, Najwyższej Izby Kontroli
• Prezydenta nie wybierano już w wyborach powszechnych, ale pośrednich, dokonywanych przez Zgromadzenie Elektorów (Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, prezes Rady Ministrów, prezes Sądu Najwyższego, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych)
• podział władzy istniał tylko jako fasada - w rzeczywistości cała władza należała do Prezydenta - poszerzono kompetencje Senatu, bo był mu podległy
• nie przestrzegano gwarancji praw obywatelskich
• opozycję polityczną więziono (obóz w Berezie Kartuskiej)
• utworzono Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR z Walerym Sławkiem) - formalnie była to koalicja, w rzeczywistości wprowadzono system monopartyjny
• "rządy pułkowników" - autorytarna dyktatura wojskowych
• Polska nie umiała korzystać z wolności, niebawem miała ją utracić na kolejne 45 lat (1945 - 1989)