Po agresji hitlerowskich Niemiec i ZSRR na Polskę, w październiku 1939 roku powstał pierwszy polski rząd emigracyjny na czele z gen. Władysławem Sikorskim. Początkowo siedzibą rządu był Paryż, a od listopada 1939 roku do końca wojny Londyn. Rząd londyński nie ogłosił formalnie stanu wojny z ZSRR, chociaż uznawał, że ma on miejsce de facto.
Po agresji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku, Wielka Brytania była żywo zainteresowana pozyskaniem ZSRR jako swojego sprzymierzeńca, dlatego też dążyła do normalizacji stosunków polsko-radzieckich, które zerwane zostały we wrześniu 1939 roku. Rokowania, które ze strony ZSRR prowadził ambasador radziecki w Londynie Iwan Majski były bardzo trudne. Podstawowym problemem był przebieg granicy polsko-radzieckiej. Rząd londyński nie uznawał jakichkolwiek zmian swojej granicy wschodniej, a strona radziecka powoływała się na decyzje Zgromadzeń Ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi, które postanawiały o przyłączeniu tych obszarów do ZSRR. Ostatecznie układ znany jako układ Sikorski-Majski podpisano 30 lipca 1941 roku. Stwierdzał on nieważność układu Ribbentrop-Mołotow, przewidywał wspólną walkę z hitlerowskimi Niemcami, wznowienie stosunków dyplomatycznych oraz utworzenie na terenie ZSRR Armii Polskiej, której dowództwo mianowane przez rząd polski miało być uzgadniane z ZSRR, operacyjnie wojsko to podlegać miało również dowództwu ZSRR. Dołączony do układu protokół przewidywał ogłoszenie amnestii dla obywateli polskich na terenie ZSRR po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych. Oznaczało to potraktowanie ofiar komunistycznego terroru jak zwykłych przestępców. ZSRR nie interpretował też postanowień układu jako powrotu do granic ryskich, czego domagała się strona polska.
14 sierpnia 1941 roku podpisano polsko-radziecką umowę wojskową precyzującą warunki tworzenia armii polskiej w ZSRR. Jej dowództwo powierzono gen. Władysławowi Andersowi. Do ośrodków formowania wojska masowo napływali Polacy. W trakcie wizyty w Moskwie w grudniu 1941 roku gen. Sikorski podnosił sprawę granic polskich i utrudnień w docieraniu ochotników polskich do miejsc werbunkowych, a także kwestię zaginionych oficerów polskich. W wyniku rozmów uzgodniono jedynie, że armia polska będzie liczyć 96 tysięcy żołnierzy. 27 tysięcy z nich miało zostać ewakuowanych do Iranu, by wesprzeć tam działania Brytyjczyków. Churchill domagał się ewakuacji całej armii polskiej z ZSRR i postawienia jej do dyspozycji Brytyjczyków na Bliskim i Środkowym Wschodzie. Dlatego też Wielka Brytania opóźniała dostawy uzbrojenia i sprzętu dla wojska polskiego w ZSRR.
Gdy ZSRR w 1942 roku zmniejszył racje żywnościowe dla Polaków po odmowie udziału w walkach 5 dywizji, większość sił została ewakuowana do Iranu, a w ZSRR pozostało 44 tys. żołnierzy polskich. W odpowiedzi ZSRR wstrzymał werbunek i zlikwidował delegatury ambasady polskiej w ZSRR. W lecie 1942 roku zdecydowano na przerzucenie do Iranu całości sil polskich. Spowodowało to cofnięcie zobowiązania ZSRR co do uznawania za obywateli polskich mieszkańców Zachodniej Ukrainy i Białorusi narodowości polskiej. Z ewakuowanych żołnierzy polskich utworzono Armie Polską na Wschodzie, która była podstawą utworzonego później Drugiego Korpusu Polskiego. Tworzyła go 3 Dywizja Strzelców Karpackich dowodzona przez gen. Stanisława Kopańskiego, 4 Dywizja Strzelców Kresowych na czele z gen. Gustawem Paszkiewiczem oraz artyleria. Korpusem dowodził gen. Anders. Po odbytym przeszkoleniu w Palestynie został on przerzucony na front włoski.
W kwestii granic polskich w grudniu 1941 roku Stalin ujawnił Anglikom swój plan oparcia polskiej granicy zachodniej na Odrze z włączeniem Prus Wschodnich, a granica wschodnia miała przebiegać zgodnie ze stanem sprzed 1941 roku. Anglicy w marcu 1942 roku, mimo protestów polskich, wyrazili zgodę na przebieg granicy zachodniej zgodnie z planem Stalina, ale kwestię granicy wschodniej uzależnili od tego czy ZSRR wygra wojnę. Roosvelt oficjalnie twierdził, że nie uznaje żadnych rozstrzygnięć terytorialnych przed zakończeniem wojny i podtrzymuje polskie stanowisko, ale nieoficjalnie USA twierdziły, że ZSRR wyjdzie z wojny jako mocarstwo i nie powinna mu w tym przeszkadzać suwerenność innych państw.
Tymczasem sytuacja stawała się coraz bardziej napięta, a do zerwania polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych doprowadziła kwestia Katynia. W kwietniu 1943 roku Niemcy w lasach katyńskich niedaleko Smoleńska odkryli masowe groby polskich oficerów. Odpowiedzialnością za mord obarczyli radzieckie służby bezpieczeństwa. ZSRR zdecydowanie zaprzeczył twierdząc, że dokonali tego Niemcy. Rząd polski nie podejmując żadnych pochopnych decyzji czekał na ekspertyzę Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. ZSRR uznając wystąpienie Polaków o zbadanie sprawy do Czerwonego Krzyża bez porozumienia z Moskwą za niesubordynację i akt wrogi zerwał stosunki dyplomatyczne 25 kwietnia 1943 roku. Groby katyńskie badane były przez Czerwony Krzyż w kwietniu 1943 roku. Uznano, że mordu dokonano wiosną 1940 roku, tym samym nie było szansy, by dokonali go Niemcy, gdyż na terenie ZSRR pojawili się przecież dopiero w czerwcu 1941 roku. Komisja radziecka w 1944 roku orzekła, jednak że zbrodnia miała miejsce jesienią 1941 roku i tym samym odpowiedzialność za nią spada na hitlerowskie Niemcy. Takie stanowisko podtrzymywane było przez ZSRR do 1989 roku.
Mimo zabiegów USA i Wielkiej Brytanii, jak się okazało nie było już szans na nawiązanie dialogu miedzy rządem londyńskim a ZSRR. Do wznowienia stosunków polsko-radzieckich miała prowadzić podróż gen. Sikorskiego na Bliski Wschód. Szansę na porozumienie widział on jedynie w bezpośrednich kontaktach ze Stalinem, w rozmowach polsko-radzieckich bez udziału sił trzecich, dlatego miał nawet zamiar usunąć ze swojego najbliższego otoczenia i armii przeciwników tego pomysłu. Zamierzeń swych nie zdążył zrealizować, ponieważ wracając z Bliskiego Wschodu zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze w lipcu 1943 roku.
Nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk, a w rządzie dominowali socjaliści i ludowcy. Najważniejszym zadaniem ogłoszono normalizację stosunków z ZSRR, ale zgodnie z układem Sikorski-Majski, co oznaczało trzymanie się przedwojennej granicy wschodniej. Tymczasem ZSRR dopuszczał możliwość nawiązania stosunków, tylko w przypadku rezygnacji z granicy ryskiej i wyeliminowani z rządu londyńskiego przeciwników ZSRR. Na te warunki rząd Mikołajczyka nie mógł przystać.
Na konferencji w Teheranie ostatecznie przekreślono polską granicę wschodnią zgodną z traktatem ryskim. Przystano na propozycję Churchilla, by Polska znajdowała się pomiędzy linią Curzona a Odrą z włączeniem Prus Wschodnich, ostateczne jednak ustalenie granic odłożono na okres powojenny.
Żadnych pozytywnych rezultatów nie przyniosły wizyty Stanisława Mikołajczyka w Moskwie w 1944 roku. 17 lipca 1944 roku do Polski wkroczyła Armia Radziecka dowodzona przez generała Konstantego Rokossowskiego, która zaczęła wyzwalać Lubelszczyznę z rąk hitlerowskich. Stalin postanowił, że tworzenie władzy komunistycznej w Polsce rozpocznie utworzenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego będącego komunistycznym rządem. W tym celu PKWN został powołany w Moskwie 20 lipca 1944 roku, jego manifest wydrukowano w Rosji, a następnie opublikowano 22 lipca w wyzwolonym przez Armię Czerwoną Chełmie Lubelskim, który wybrano na siedzibę PKWN. 2 sierpnia 1944 roku przeniesiono ją do Lublina. Był on złożony głównie z komunistów, a działacze socjalistyczni i ludowcy mieli być jedynie zasłoną dymną. Na czele PKWN stał Edward Osóbka-Morawki a jego zastępcami została Wanda Wasilewska i Andrzej Witos. Obroną kierował generał Michał Rola-Żymierski a bezpieczeństwem publicznym Stanisław Radkiewicz. Zanim członkowie PKWN udali się do Polski musieli zgodzić się na ograniczenie suwerenności kraju oraz podpisali układ graniczny, w którym zgadzali się na linię Curzona jako granicę wschodnią.
Datowany na 22 lipca Manifest PKWN określał go jako legalną, tymczasową władzę państwa polskiego, której celem było przywrócenie niepodległości. PKWN działać miał na podstawie konstytucji marcowej, jego celem było zwołanie sejmu, który przyjąłby nową konstytucję. Manifest przewidywał reformę rolną i przejecie majątku poniemieckiego. Za gwaranta suwerenności Polski i jej granic uznano ZSRR, zachodnią granicę chciał PKWN oprzeć o Nysę, włączyć do Polski Prusy Wschodnie, Pomorze i Śląsk Opolski.
Okres do zakończenia wojny i utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej nazywany jest okresem Polski Lubelskiej od siedziby PKWN w Lublinie. W kwestiach wojskowych decydowali w tym czasie dowódcy radzieccy, w kwestiach cywilnych PKWN. Połączono Armię Polską w ZSRR oraz Armię Ludową działającą na terenie kraju. W celu utworzenia 2 Armii Wojska Polskiego PKWN ogłosił mobilizację i nakazał przechodzenie z organizacji konspiracyjnych do Wojska Polskiego. Nie było jednak zbyt wielkiego odzewu ze względu na zniszczenie kraju oraz zakaz rządu londyńskiego, by żołnierze z Armii Krajowej wstępowali do Wojska Polskiego. Część z nich ukrywała się po lasach, cześć została siłą włączona do Wojska Polskiego. Na podstawie wzorowanego na radzieckim Kodeksie Karnym z września 1944 roku mordowano opornych członków AK. Na obszarach pozostających pod władzą PKWN z pomocą NKWD i gen. Sierowa zaczęto organizować aparat bezpieczeństwa i milicji. Masowo aresztowano działaczy AK i podziemia oskarżając ich o kolaborację z hitlerowcami. Aresztowanych wtrącano do więzień, przetrzymywano na zamku w Lublinie, w obozie na Majdanku lub deportowano w głąb ZSRR. W październiku 1944 roku powstała Milicja Obywatelska oraz Urząd Bezpieczeństwa.
Najwyższą władzę w Polsce Lubelskiej stanowiła Krajowa Rada Narodowa ze stojącym na jej czele Bolesławem Bierutem. Była tworem mającym pełnić funkcje sejmu. Bierut był też zwierzchnikiem sił zbrojnych, wydawał dekrety z mocą ustawy a także reprezentował państwo na zewnątrz. PKWN pełniący rolę rządu organizował nową administrację. W ten sposób dochodziło do powstawania dwuwładzy, ponieważ jednocześnie istniały tez struktury londyńskiej Delegatury Rządu na Kraj.
Dla zachowania pozorów pluralizmu politycznego pozwolono na działanie przedwojennych partii - PPS, Stronnictwa Demokratycznego, Stronnictwa Narodowego. Obsadzone były one jednak głównie przez działaczy uległych komunistom, niezależni działacze działali w podziemiu.
Wyzwalany przez komunistów obszar polski był niezwykle zniszczony działaniami wojennymi a widoczne był to zwłaszcza w dziedzinie rolnictwa i transportu. Funkcjonowały trzy różne waluty, w sierpniu 1944 roku wypuszczono złotego polskiego, co jeszcze bardziej zubożyło ludność. Ogromny koszt utrzymania wojska spoczywał na społeczeństwie, które nie było w stanie go udźwignąć, PKWN wprowadził nawet obowiązkowe dostawy zaopatrzenia. Efektem był głód w niektórych rejonach.
6 września 1944 roku na drodze dekretu PKWN dokonał reformy rolnej, która miała mu przysporzyć sympatyków pośród chłopów. Zapowiedziano parcelację majątków powyżej stu hektarów powierzchni i pięćdziesięciu hektarów powierzchni ornej. W ten sposób miano powiększyć istniejące gospodarstwa poniżej pięciu hektarów oraz przekazać ziemię chłopom jej nieposiadającym. Ceną za otrzymaną ziemię miała być zapłata w postaci wartości jednorocznych zbiorów, a resztę rozłożono na dziesięć do dwudziestu lat.
Społeczeństwo podeszło do reformy rolnej PKWN nieufnie, stąd była ona przeprowadzona w wolnym tempie. By akcję zdynamizować wprowadzono przymus jej realizacji, a wspierało ją wojsko oraz Milicja Obywatelska. W wyniku tych działań ziemię nadano 110 tysiącom chłopów.
Sytuacja podziemia niepodległościowego pogorszyła się po klęsce powstania warszawskiego, delegat rządu na kraj opuścił stolicę, chociaż zapowiedział, że nie oznacza to końca jego działalności. Do podziemia przeszli działacze Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Narodowych Sił Zbrojnych a także członkowie PPS - Wolność Równość Niepodległość, Stronnictwa Pracy, Stronnictwa Ludowego - Roch, Stronnictwa Narodowego. Siły podziemia na terenie Polski Lubelskiej starały się podtrzymywać pośród ludności przekonanie o dalszym działaniu rządu londyńskiego i konieczności zachowania mu wierności. Fatalne wręcz stało się położenie członków AK po przekroczeniu przez Wojsko Polskie linii Wisły w styczniu 1945 roku. NKWD i MO tropiły, śledziły i aresztowały działaczy podziemia. W tej sytuacji w obawie o życie żołnierzy AK naczelny dowódca AK gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" ogłosił 19 stycznia 1945 roku rozwiązanie Armii Krajowej. Z jej działaczy utworzono organizację "Nie" oraz Ruch Oporu Armii Krajowej. Władze komunistyczne postanowiły pozbyć się przywódców podziemia polskiego. W tym celu dokonano ich aresztowania 27 marca 1945 roku używając podstępu o spotkaniu z gen. Sierowem. Pośród aresztowanych znalazł się delegat rządu na kraj Jan Jankowski, gen. Okulicki, w sumie szesnaście osób. Proces rozpoczął się w Moskwie w czerwcu 1945 roku, trzynastu aresztowanych uznano winnymi organizowania dywersji i sabotażu na tyłach Armii Czerwonej, trzech uniewinniono. W więzieniach radzieckich zmarli Jan Jankowski, Leopold Okulicki, Stanisław Jasiukowicz.
Sprawa polska stała się obiektem obrad konferencji w Jałcie, która rozpoczęła się w lutym 1945 roku. Ze względu na sukcesy militarne Stalina Zachód właściwie godził się na stawiane przez niego warunki. Trwał jedynie przy żądaniu stworzenia rządu opartego o porozumienie wszystkich stronnictw politycznych działających w Polsce, przeprowadzenia wolnych wyborów. Ostatecznie poparto rozwiązanie, w którym granica wschodnia miała biec linią Curzona a kompensatą miało być przesunięcie granicy zachodniej, jednak rozstrzygniecie tej kwestii pozostawiono konferencji pokojowej. Reorganizacji miał ulec rząd polski, uzupełniony o działaczy opozycyjnych z kraju i z zagranicy, którego podstawowym celem miał być zorganizowanie w jak najszybszym czasie wolnych wyborów. Utworzony 28 czerwca 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego premierem został Edward Osóbka-Morawki a wicepremierami Stanisław Mikołajczyk i Władysław Gomułka zyskał uznanie międzynarodowe.
Rozstrzygnięcia co do kształtu i granic powojennej Polski zapadły na konferencji w Poczdamie obradującej od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku. Alianci niechętnie widzieli tak korzystną dla Polski granicę zachodnią. Ostatecznie jednak po przybyciu do Poczdamu delegacji polskiej z Bierutem i poparciu Stalina ustalono, że zachodnia granica Polski będzie oparta o Odrę i Nysę Łużycką a w skład państwa polskiego wejdzie też znaczna część Prus Wschodnich oraz Gdańsk. Zatwierdzenie granicy zachodniej miało odbyć się na planowanej w przyszłości konferencji pokojowej, ze względu na rozpad koalicji antyhitlerowskiej i wybuch "zimnej wojny" do konferencji takiej nie doszło, a granica została zatwierdzona w 1950 roku poprzez układ w Zgorzelcu z NRD, a w 1970 roku z RFN. Granica z Czechosłowacją ostatecznie została ustalona w 1958 roku, gdy to postanowiono, że Zaolzie przypadnie Czechosłowacji a Kotlina Kłodzka Polsce. W wyniku ustaleń poczdamskich powierzchnia Polski wyniosła 312,7 tys. km² i 24 miliony mieszkańców.
Po zakończeniu wojny najbardziej ożywioną działalność prowadziła komunistyczna Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS). W grudniu 1945 roku odbył się pierwszy zjazd PPR. PPS najwięcej zwolenników posiadała w miastach, w lipcu jej przewodniczącym wybrano Józefa Cyrankiewicza. W czerwcu 1945 roku zaprzestała działalności PPS-WRN, a część jej działaczy udała się na emigrację. W lipcu 1945 roku w ruchu ludowym doszło do powstania początkowo Stronnictwa Ludowego, później Polskiego Stronnictwa Ludowego. Pierwszym przewodniczącym został sędziwy Wincenty Witos, a po jego śmierci Stanisław Mikołajczyk, który powrócił do kraju z emigracji. W 1946 roku doszło jednak do rozłamu i powstało prokomunistyczne PSL-"Nowe Wyzwolenie". W powojennej Polsce szybko reaktywowało swoją działalność Stronnictwo Demokratyczne, w lipcu 1945 roku - Stronnictwo Pracy, które zaczęło sympatyzować z PSL. Ze względu na brak zgody na legalizację w podziemiu działało Stronnictwo Narodowe z Janem Bielawskim i Stanisławem Rymarem.
Mimo powołania TRJN i likwidacji Delegatury Rządu na Kraj w Polsce toczyła się wojna domowa pomiędzy władzami komunistycznymi a działaczami podziemia niepodległościowego, którzy nie chcieli pogodzić się z postanowieniami konferencji w Jałcie i Poczdamie. Działacze niepodległościowi założyli we wrześniu 1945 roku organizację Wolność i Niepodległość (WIN), której celem miała być legalna walka polityczna. Na jej czele stanął pułkownik Jan Rzepecki. Rychło w terenie powstały jednostki partyzanckie walczące z oficjalną władzą. Do walki z działaczami WIN zmobilizowano wojsko polskie i radzieckie oraz NKWD. Przy okazji krwawych akcji przeciwko WIN pozbywano się działaczy PSL.
We wrześniu 1945 roku PPR i PPS zaproponowały utworzenie szerokiego Bloku Demokratycznego, który wystąpiłby w wyborach do sejmu. W skład bloku chciano wciągnąć SL, PSL, SP, SD i SN, a więc partie o rodowodzie przedwojennym, obawiano się, bowiem otwartej konfrontacji zwłaszcza z PSL-em. PSL propozycję odrzucił, zwłaszcza, że cieszył się znacznym poparciem społecznym. W skład Bloku Demokratycznego ostatecznie weszła PPR, PPS, SL i SD.
Dla odsunięcia w czasie wyborów w czerwcu 1946 roku komuniści zorganizowali referendum, w którym zadali trzy pytania:
- czy jesteś za zniesieniem Senatu,
- czy jesteś za kontynuacją reform społeczno-gospodarczych,
- czy chcesz utrwalenia granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.
Komuniści propagowali hasło "3 x tak". Na skutek kampanii wyborczej pełnej terroru, zastraszania i fałszerstw referendum zakończyło się po myśli komunistów i większość społeczeństwa miała odpowiedzieć "tak" na wszystkie trzy pytania.
W styczniu 1947 roku przeprowadzono wybory do sejmu. W wyniku "cudów nad urną", czyli fałszowania wyników zwyciężył blok partii komunistycznych zdobywając 80% głosów, PSL zaś według oficjalnych wyników-10%. Prezydentem w lutym 1947 roku wybrany został Bolesław Bierut, a premierem mianowano Józefa Cyrankiewicza. W tym samym roku ogłoszono też tzw. "małą konstytucję", która władzę ustawodawczą w państwie przekazywała jednoizbowemu sejmowi; wprowadzano urząd Rady Państwa, która mogła wydawać dekrety z mocą ustawy; utrzymano urząd prezydenta; zagwarantowano niezawisłość sądów; natomiast nie zapewniono praw i wolności obywatelskich. Porządku i spokoju w państwie pilnowała Milicja Obywatelska oraz Urząd Bezpieczeństwa. W 1952 roku przyjęto konstytucję PRL, która określała Polskę jako państwo demokracji ludowej a szczególną opieką otaczała spółdzielczą i państwową własność. Wiele z jej zapisów nigdy nie było respektowanych i realizowanych.
W styczniu 1945 roku ogłoszono odbudowę Warszawy i zadecydowano o pozostawieniu jej statusu stolicy kraju. W ten sposób przystępowano do odbudowy gospodarczej kraju wyczerpanego wojną. Pod koniec 1945 roku ogłoszono trzyletni plan odbudowy gospodarczej na lata 1947-1949. W styczniu 1946 roku ogłoszono nacjonalizację zakładów przemysłowych, transportu, handlu i banków. W gospodarce wprowadzono centralne planowanie.
Wobec Polaków mieszkających na wschodnich terenach włączonych do ZSRR prowadzono akcje repatriacyjne. Pozostało około 3 miliony Polaków, których wywożono w głąb ZSRR, zastraszano i poddawano terrorowi, by wyjeżdżali na Zachód. Prześladowano kościół katolicki chcąc zupełnie usunąć jego wpływy, księży aresztowano i wywożono, kościoły adaptowano na magazyny.
Zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej Niemcy z terenów północno-zachodnich włączonych do Polski zostali objęci deportacją do Niemiec. W sumie dotknęło to dwa miliony Niemców. Ponadto do ZSRR przesiedlano Ukraińców, Litwinów i Białorusinów a Ukraińców zamieszkujących Bieszczady i tereny wschodnie w ramach Akcji "Wisła" przesiedlano na Ziemie Odzyskane. Akcja miała też na celu likwidację Ukraińskiej Armii Powstańczej, terrorystycznej organizacji występującej przeciwko władzom polskim jak i ludności polskiej. W trackie Akcji "Wisła" ludność ukraińska i łemkowska poniosła liczne ofiary.
Ziemie Zachodnie tzw. Ziemie Odzyskane trzeba było zaludnić i zagospodarować. Początkowo zajmował się tym Państwowy Urząd Repatriacyjny. Na terenach tych spotykała się ludność polska, ukraińska, niemiecka, początki jej współżycia nie były łatwe. Na terenach nadgranicznych osadzono czterdzieści tysięcy rodzin wojskowych, otrzymały one duże 15-hektarowe gospodarstwa, z wyposażeniem. Od listopada 1945 roku Ziemiami Odzyskanymi zajmowało się Ministerstwo Ziem Odzyskanych z Władysławem Gomułką na czele. Tworzono tam gospodarstwa rolne, zakładano pierwsze uczelnie wyższe.
Na emigracji zostało wielu Polaków nieakceptujących nowego porządku w kraju. Po śmierci w 1947 roku prezydenta Polski na uchodźstwie Władysława Raczkiewicza zastąpił go August Zaleski. Symbolicznie podtrzymano też tradycję istnienia rządu emigracyjnego.
W celu kontroli i ujednolicenia krajów demokracji ludowych w 1947 roku w Szklarskiej Porębie powołano do życia Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). Kominform był narzędziem ingerencji w sposób działania i organizację partii komunistycznych poszczególnych państw. W celu integracji gospodarek państw socjalistycznych a także uzależnieniu ich i wykorzystaniu na potrzeby ZSRR utworzono w 1949 roku Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG).
Kolejnym krokiem umacniającym system komunistyczny miało być zjednoczenie partii lewicowych w jedną partię komunistyczną. Powoli pod naciskiem Stalina w poszczególnych krajach demokracji ludowych powstawały partie komunistyczne. W Polsce podstawą partii komunistycznej miała być PPS i PPR. PPS jednak chciała zachować niezależność, była zwolenniczką demokracji parlamentarnej nie dyktatury proletariatu. Również działacz PPR Władysław Gomułka był przeciwny odgórnym tendencjom zjednoczeniowym. W wyniku jednak sporu Stalina z Titą i wykluczenia Komunistycznej Partii Jugosławii z Kominformu powstała presja na doprowadzenie do szybkiego zjednoczenia polskiego ruchu robotniczego. Gomułkę oskarżono o "prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie" i wyrzucono z PPR. Na stanowisku przewodniczącego PPR Gomułkę zastąpił Bolesław Bierut. W grudniu 1948 roku na zjazdach PPS i PPR podjęły decyzje o zjednoczeniu a formalnie zjednoczenie nastąpiło na kongresie 15 grudnia 1948 roku. Powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.
Do zmian doszło w innych partiach poddanych stalinowskiemu naciskowi. We wrześniu 1947 roku z PSL wyodrębniło się PSL-Lewica z Niećko, Banachem i Wycechem. Stanisław Mikołajczyk w obawie o swe życie opuścił wtedy kraj. PSL-Lewica połączyła się z SL i w listopadzie 1949 roku utworzyły Zjednoczone Stronnictwo Ludowe na czele z Józefem Niećko.
Powstał system, w którym dominowała PZPR a współpracowało z nią ZSL oraz SD. Szybko usuwano z PZPR osoby o bardziej liberalnych czy niezgodnych z oficjalną linią partii poglądach. Dalszym represjom poddawano członków AK, podziemia, inteligencję. W 1950 roku represjami objęto półtora tysiąca oficerów, w trakcie przesłuchań stosowano tortury, wsławił się okrucieństwem słynny X Departament. W wyniku akcji na śmierć skazano trzydzieści siedem wojskowych, dziewiętnaście wyroków wykonano. Na śmierć skazano Gen. Fildorfa-"Nila", a w wyniku prześladowań zmarł w więzieniu płk Krzyżanowski "Wilk".
Trzyletni plan gospodarczy został wykonany przed terminem. W trackie jego realizacji rozwinęło się współzawodnictwo zawodowe. Robotnicy prześcigali się w wykonywaniu norm, a pierwszym przodownikiem pracy był pracownik kopalni Wincenty Pstrowski. Na lata 1950-1955 przewidziano kolejny plan, tym razem sześcioletni. Kładł on nacisk na rozwój przemysłu w kraju, zwłaszcza zaś zgodnie z życzeniami Moskwy na przemysł ciężki. Polska gospodarka uzależniona była od dostaw radzieckich surowców, ZSRR dostarczał także przestarzałych, nieekologicznych a przede wszystkim nierentownych technologii. Powstały huta im. Lenina w Krakowie, fabryka samochodów na Żeraniu i w Lublinie. Plan 6-letni kładąc nacisk na rozwój produkcji przemysłowej zaniedbywał rolnictwo i potrzeby konsumpcyjne społeczeństwa polskiego.
Propagujące ateizm władze komunistyczne nie mogły utrzymywać poprawnych stosunków z popularnym w społeczeństwie polskim kościołem katolickim. TRJN odrzucił konkordat zawarty jeszcze w okresie międzywojennym. Zaraz potem wprowadzono świeckie małżeństwa, usunięto religię ze szkół, odebrano zakonom szkoły, świetlice. W 1953 roku ogłoszono konfiskatę dóbr kościelnych i zakonnych. Gdy kościół zaoponował przed nadmierną ingerencją władz w obsadzanie stanowisk kościelnych aresztowany został biskup Kaczmarek i kardynał Wyszyński. Wielu duchownych złożyło przysięgę na wierność PRL, byli to tzw. księża-patrioci. Stosunki z kościołem uległy poprawie po wydarzeniach październikowych 1956 roku.
Wpływy komunistyczne objęły także organizacje młodzieżowe. W 1948 roku utworzono Związek Młodzieży Polskiej propagujący ideały komunistyczne.
W kulturze i sztuce zaczęto realizować kierunek zwany "realizmem socjalistycznym", socrealizm. Miał on propagować i gloryfikować pracę robotniczą, robotników, współzawodnictwo, ideały państwa socjalistycznego. W 1952 roku zastąpiono cieszącą się dużym autorytetem i dorobkiem naukowym Polską Akademię Umiejętności Polską Akademią Nauk. Cała nauka miała służyć ideałom socjalistycznej ojczyzny.
Okres stalinowski charakteryzujący się wyjątkową represyjnością, stosowaniem terroru, procesami politycznymi, aresztowaniami zakończył się w Polsce wraz ze śmiercią Stalina w 1953 roku. Dążenia do liberalizacji znalazły wyraz w wydarzeniach październikowych, w wyniku których społeczeństwo wymogło na władzach większą liberalizację życia publicznego.
