Odrodzenie państwa polskiego

1. Powstawanie pierwszych ośrodków władzy państwowej

a) Królestwo Polskie

Pierwszą namiastkę polskiej władzy w Królestwie Polskim, okupowanym przez Niemcy i Austro - Węgry, stanowiła Rada Regencyjna. Utworzona ona została 12 września 1917 r. przez cesarzy niemieckiego i austriackiego, a swoją funkcję miała pełnić do czasu objęcia tronu przez króla lub regenta. W skład Rady Regencyjnej weszli: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i hrabia Józef Ostrowski. Następnie powołany został przez nią rząd, którego premierem został Jan Kucharzewski. Rada była całkowicie zależna od władz okupacyjnych. Z tego względu nie zyskała szerszego poparcia w społeczeństwie polskim.

Po zawarciu w lutym 1918 r. traktatu brzeskiego pomiędzy państwami centralnymi a Republiką Ukraińską, na mocy którego ta ostatnia uzyskała Chełmszczyznę, rząd Kucharzewskiego podał się do dymisji. 7 października 1918 r. Rada Regencyjna, powołując się na 13 punkt orędzia prezydenta Stanów Zjednoczonych T. W. Wilsona, wydała pierwszy akt władzy polskiej proklamujący odbudowę państwowości. A wkrótce po tym powołała nowy rząd Józefa Świerzyńskiego, który ogłosił pobór żołnierzy do Polskiej Siły Zbrojnej i zwrócił się do paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego o reprezentowanie go na zewnątrz, co oznaczało pewne, ale jeszcze nie całkowite, uniezależnianie się od decyzji władz okupacyjnych. Mimo tych posunięć Radzie nie udało się nawiązać współpracy z innymi ugrupowaniami politycznymi. Rokowania z ludowcami i PPS w celu utworzenia rządu narodowego opartego na szerszej podstawie skończyły się fiaskiem.

b) zabór pruski

W ostatnich miesiącach wojny polskie koła niepodległościowe zaboru pruskiego podjęły przygotowania zmierzające do likwidacji tutejszych rządów niemieckich. W lutym 1918 r. powstała Polska Organizacja Wojskowa zaboru pruskiego, a w lipcu powołano Centralny Komitet Obywatelski, który utrzymywał kontakt z paryskim Komitetem Narodowym Polskim. Na jesieni 1918 r. polscy posłowie, Władysław Seyda i Wojciech Korfanty, w parlamencie berlińskim zażądali uznania pełnej niepodległości Polski. CKO powołał specjalny komitet wykonawczy, na którego czele stanął ksiądz Stanisław Adamski. Z kolei 10 listopada 1918 r. komitet ten przekształcił się w Naczelną Radę Ludową, która stanowiła władzę najwyższą w Wielkopolsce, z siedzibą w Poznaniu. NRL znajdowała się pod wpływem Narodowej Demokracji, a za reprezentację całej Polski uznawała Komitet Narodowy Polski w Paryżu.

c) zabór austriacki

Od jesieni 1918 r. również w Galicji wydarzenia toczyły się bardzo szybko. 16 października 1918 r. cesarz austriacki Karol I wydał manifest, w którym potwierdził prawa Polaków do własnego państwa. 19 października utworzona została w Cieszynie polska Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Z kolei 28 października powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, w której znaleźli się przedstawiciele wpływowych partii galicyjskich: PSL "Piast" z Wincentym Witosem, PPSD z Ignacym Daszyńskim, oraz ND z Aleksandrem Skarbkiem. PKL stanowiła rodzaj rządu dzielnicowego, na którego czele stanął Witos. 30 października dowodzeni przez płk Bolesława Roję członkowie POW, legioniści i młodzież przystąpili do usuwania z Krakowa garnizonów austriackich z Galicji.

d) powstanie Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej w Lublinie

W południowej części Królestwa Polskiego likwidacją okupacji austriackiej zajęła się lewica niepodległościowa. W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. powołany został przez nią do życia w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Na jego czele stanął socjalista Ignacy Daszyński. 7 listopada rząd lubelski, uważając się za rząd ogólnopolski, wydał "Manifest do ludu polskiego", w którym zapowiadał odbudowanie niepodległego państwa i wprowadzenie rządów republikańsko - parlamentarnych oraz przeprowadzenie wielu reform.

e) rady delegatów

W wyniku trudnej sytuacji żywnościowej oraz bezrobocia od końca października 1918 r. na ziemiach polskich coraz bardziej wzmagały się nastroje rewolucyjne, na które najbardziej podatne były masy chłopskie i robotnicze. 5 listopada 1918 r. doszło do powstania w Lublinie pierwszej Rady Delegatów Robotniczych. Natomiast już następnego dnia radykalni przywódcy chłopscy utworzyli rewolucyjną Republikę Tarnobrzeską i rozpoczęli usuwanie austriackiej administracji państwowej i żandarmerii.

2. Organizacja władz centralnych

a) Piłsudski w Warszawie

10 listopada 1918 r. przybył do Warszawy Józef Piłsudski, zwolniony z więzienia niemieckiego w Magdeburgu. W tej sytuacji wszystkie stronnictwa polityczne, wyłączając lewicę rewolucyjną, zażądały od Rady Regencyjnej przekazania mu władzy, co nastąpiło 14 listopada, po uprzednim jej rozwiązaniu. Piłsudski objął kontrolę nad tworzącym się aparatem państwowym. W jego rękach spoczęło również naczelne dowództwo nad oddziałami Polskiej Siły Zbrojnej, które przejął już następnego dnia po swoim przyjedzie do Warszawy. W tym samym czasie w miastach polskich trwało rozbrajanie żołnierzy niemieckich i austriackich.

Oprócz Rady Regencyjnej Piłsudskiemu podporządkowały się również pozostałe dwa ośrodki władzy istniejące na ziemiach polskich: rząd Ignacego Daszyńskiego w Lublinie i Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie.

b) rząd Moraczewskiego

Po ustąpieniu rządu Daszyńskiego Piłsudski utworzenie nowego gabinetu powierzył socjaliście Jędrzejowi Moraczewskiemu, który podjął próby pozyskania do współpracy endecji i PSL "Piast". Zakończyły się one jednak niepowodzeniem. Toteż jego gabinet, podobnie jak rząd lubelski, opierał się na PPS i lewicy ludowej. 21 listopada 1918 r. rząd Moraczewskiego ogłosił manifest do narodu polskiego, w którym się znalazł program polityczny. Zapowiadał on przede wszystkim reformę rolną i nacjonalizację przemysłu, ale przeprowadzenie tych reform pozostawiał do momentu zwołania Sejmu Ustawodawczego, który miał je zatwierdzić. Ponadto nie czekając na decyzje sejmu rząd Moraczewskiego wydał dekret wprowadzający 8 - godzinny dzień pracy i ubezpieczenia chorobowe. Natomiast dekret podpisany 22 listopada przez Piłsudskiego i Moraczewskiego stwierdzał, że Polska jest republiką, w której najwyższą władzę ma sprawować, do momentu zwołania Sejmu Ustawodawczego, Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.

Wkrótce po tym rząd natychmiast przystąpił do opracowania ordynacji wyborczej, która miała być oparta na powszechnym, równym, tajnym, bezpośrednim i proporcjonalnym prawie wyborczym wszystkich obywateli powyżej 21 lat, obojga płci. 28 listopada 1918 r. zostały ogłoszone gotowe zasady ordynacji, z kolei termin wyborów do Sejmu Ustawodawczego wyznaczono na 26 stycznia 1919 r.

Nowy rząd, jako lewicowy, nie zyskał poparcia prawicy i centrum, nie wspominając już o lewicy rewolucyjnej, żądającej zwiększenia roli Rad w rządzeniu krajem. Ponadto nie uznały go także państwa zwycięskie Ententy, wykazujące brak zaufania w stosunku do Piłsudskiego, byłego sojusznika państw centralnych.

c) koalicyjny rząd Paderewskiego

Wobec braku akceptacji gabinetu Moraczewskiego Piłsudski zawiązał porozumienie z prawicą, w celu stworzenia rządu opartego na szerokiej koalicji. W tej sytuacji Moraczewski ustąpił. 16 stycznia 1919 r. stanowisko premiera rządu koalicyjnego, opartego na endecji, ugrupowaniach centrum, PPS i ludowcach, objął Ignacy Paderewski. Jego kandydaturę zaakceptowali zarówno zwolennicy Piłsudskiego, jak i Dmowskiego. A paryski Komitet Narodowy Polski dopiero teraz, po uznaniu nowo powołanego rządu Paderewskiego, podporządkował się władzy krajowej. Niebawem i państwa Ententy uznały nowy gabinet.

d) wybory do Sejmu Ustawodawczego

26 stycznia 1919 r. przeprowadzono pierwsze w niepodległej Polsce wybory do Sejmu Ustawodawczego. Objęły one Królestwo Polskie i Galicje Zachodnią. Wyniki głosowania przedstawiał się następująco:

w Królestwie Polskim: Narodowa Demokracja - 46% PSL "Wyzwolenie" - 22% PPS - 9% w Galicji Zachodniej: PSL "Piast" - 34% PSL - Lewica - 20% PPSD - 18% endecja - 11%

Na pozostałych terenach, m.in. w Galicji Wschodnie i Wielkopolsce, przeprowadzenie wyborów było utrudnione, z powodu trwających tam jeszcze walk zbrojnych i nierozstrzygniętej kwestii ich przynależności. Dopiero w czerwcu 1919 r. zdołano wybrać posłów z Wielkopolski, a z Galicji Wschodniej mandaty poselskie przyznano 28 deputowanym do dawnego parlamentu austriackiego z tego regionu.

W połowie 1919 r. parlament liczył ogółem 394 posłów. Natomiast układ sił był następujący: Narodowa Demokracja - 36%, PSL "Wyzwolenie" - 15%, PSL "Piast" - 12%, socjaliści - 9%. Był to zatem sukces prawicy i centrum.

10 lutego 1919 r. nastąpiło uroczyste otwarcie Sejmu Ustawodawczego, a tym samym przejęcie przez niego zwierzchniej władzy w państwie. Inauguracji dokonał Tymczasowy Naczelnik Państwa. Cztery dni później na marszałka sejmu wybrano kandydata endecji Wojciecha Trąmpczyńskiego.

e) Mała Konstytucja

20 lutego 1919 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił tzw. Małą Konstytucję, która regulowała tymczasowo zasady funkcjonowania państwa. Przyznawała ona ponownie urząd Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu, który wraz z rządem, przez siebie powoływanym, był najwyższym wykonawcą uchwał sejmowych. Ponadto Naczelnik Państwa reprezentował Polskę zagranicą. Władza ustawodawcza spoczywała w rękach Sejmu.