Porównując nazizm i stalinizm należy zauważyć, że jako systemy totalitarne posiadały pewne cechy wspólne. Ukształtowane jednak pod wpływem różnych ideologii i w różnych warunkach społeczno-politycznych wykazują też pewne wzajemne różnice i odmienności. Cechą wspólną obydwu tych systemów totalitarnych była osoba dyktatora posiadającego pełnię władzy w państwie, w ZSRR był to Józef Stalin a w Niemczech Adolf Hitler. W obydwu systemach panowała zasada monopartyjności - władza partii bolszewickiej i NSDAP, a parlament był jedynie dekoracją. Nie istniała opozycja, w ZSRR unicestwiano ją fizycznie, w Niemczech zabroniono działania partii opozycyjnych. Cenzura umacniała ideologię i totalitarne państwo, służyć miał im też ściśle kontrolowany i zideologizowany ruch młodzieżowy. Pod całkowitym nadzorem i na służbie partii znajdowała się armia zarówno w ZSRR jak i w hitlerowskich Niemczech, jednocześnie stworzono elitarne oddziały wojskowe. W służbę partii i totalitarnego państwa wprzęgnięto kulturę, I ZSRR i Niemcy były państwem stanu wyjątkowego, w którym likwidowano opozycję, ludność zmuszano do katorżniczej pracy, umieszczano w obozach koncentracyjnych. W ZSRR umożliwiono dostęp do szkół średnich i uczelni wyższych szerokim kręgom społeczeństwa, zwłaszcza zaś dzieciom i młodzieży pochodzącym ze środowisk robotniczych. Ze względu jednak na masowość kształcenia, stało ono na bardzo niskim poziomie. W Niemczech hitlerowskich dostęp do edukacji nie był aż tak powszechny jak w ZSRR, ale łatwiejszy niż w innych demokratycznych krajach zachodnich. W celu pozyskania poparcia młodzieży dla nazizmu państwo finansowało kształcenie, upowszechniało książkę czy kino wykorzystując je jednocześnie jako doskonałe narzędzie propagandy. Różna była ideologia obydwu totalitaryzmów. Komunizm propagował walkę klas, rewolucję proletariacką, równość mającą zapewnić to samo minimum środków do życia dla całego społeczeństwa. Gospodarka miała być upaństwowiona, bez prywatnej własności środków produkcji czy ziemi, centralnie planowana, z dominującą własnością państwową lub spółdzielczą w postaci kołchozów czy sowchozów. Nazizm propagował elitaryzm, to na elicie miała opierać się silna władza państwowa. Dążono do odbudowy imperium rzymskiego, stąd dążenia imperialne. Propagowano walkę ras i twierdzenie o wyższości rasy aryjskiej, dla której należało poszerzać przestrzeń życiową, tzw. Lebensraum. Gospodarka w Niemczech miała charakter wolnorynkowy, ale istniał duży interwencjonizm państwowy, zwłaszcza na rzecz rozwoju przemysłu zbrojeniowego. Istniała własność prywatna w rękach elity finansowej, ale była aktywnie przejmowana przez faszystów. Bezrobocia i skutków wielkiego kryzysu ekonomicznego unikano poprzez organizacje robót publicznych oraz intensywny rozwój przemysłu zbrojeniowego. W ZSRR formalnie nie było bezrobocia i każdy posiadał zatrudnienie, faktycznie istniało tzw. bezrobocie ukryte. Ze względu na małą wydajność pracy i poziom życia była bardzo niski. W Niemczech społeczeństwo żyło na średnim poziomie, natomiast na wysokiej stopie żyła elita faszystowska.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ NAZIZMU:

Po I wojnie światowej w Niemczech rozpoczął się okres tzw. "republiki weimarskiej", na czele której stał prezydent, najpierw Friedrich Ebert potem Paul Hindenburg. Kraj był w fatalnym stanie, przeżywał załamanie gospodarcze, panowała hiperinflacja i olbrzymie bezrobocie. W rozgoryczonym klęską społeczeństwie żywe były nastroje odwetowe, pojawiły się także hasła komunistyczne i rewolucyjne, których próbą realizacji był tzw. bunt spartakusowców. Założona w 1919 roku Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP) szybko rosła w siłę. Do NSDAP należeli przede wszystkim ludzie niezadowoleni z przegranej w wojnie, z postanowień traktatu wersalskiego, z panującej sytuacji politycznej i ekonomicznej, upokorzeni, o nastrojach odwetowych. NSDAP powołała do życia oddziały szturmowe - SA, czyli tzw. "brunatne koszule" oraz specjalne oddziały zapewniające bezpieczeństwo władzom Partii - SS, dowodzone przez Heinricha Himmlera. NSDAP żądała wzmocnienia i równouprawnienia pozycji Niemiec na arenie międzynarodowej, przyłączenia Austrii, odzyskania kolonii, reformy rolnej, nacjonalizacji zakładów przemysłowych oraz zabezpieczeń socjalnych, Partia propagowała również antysemityzm.

Próbę przejęcia władzy na drodze puczu monachijskiego podjął w 1923 roku stojący na czele NSDAP Adolf Hitler. Próba się nie powiodła, a Hitler trafił do więzienia, gdzie napisał słynne "Mein Kampf". Zawarł w tej książce swój program, w którym oprócz żądania przywrócenia należnej Niemcom pozycji, domagał się zjednoczenia wszystkich Niemców w jednym państwie, poszerzenia ich przestrzeni życiowej, usunięcia ras niższych Cyganów, Żydów, Słowian oraz walkę z komunizmem.

Rok 1932 rozpoczął pochód nazistów do władzy. NSDAP popierana przez burżuazję, robotników, zdemilitaryzowanych wojskowych, chłopów zdobyła wtedy w wyborach parlamentarnych 37% głosów, zaś prezydent Hindenburg w tym samym roku powierzył stanowisko kanclerza Hitlerowi. By pozbyć się komunistów z instytucji i urzędów niemieckich Hitler posłużył się w 1933 roku prowokacją podpalając Reichstag i obarczając odpowiedzialnością za to kręgi komunistyczne. Kolejnym krokiem była delegalizacja wszystkich istniejących partii politycznych oprócz NSDAP, która stała się jedynym legalnie działającym ugrupowaniem politycznym w Niemczech. Przywódców innych partii politycznych aresztowano, a ich mandaty parlamentarne zostały przejęte przez członków NSDAP. Jedyną przeszkodą dla przejęcia pełni władzy przez Hitlera były partyjne oddziały SA, na czele z Röhmem. Problem ten rozstrzygnięto w 1934 roku w czasie tzw. "nocy długich noży", kiedy to oddziały SS wymordowały całe kierownictwo SA. Po śmierci prezydenta Hindenburga Hitler przejął i ten urząd. W ten sposób Hitler i jego ekipa objęła wszystkie najważniejsze stanowiska w kraju. W planach Hitlera było także stworzenie podporządkowanego ideologii nazistowskiej narodowego kościoła niemieckiego. Nie udało się do tego pomysłu nakłonić kościoła katolickiego, który od 1933 roku stanowił zdecydowaną opozycję wobec nazizmu, stąd zabroniono wstępowania w szeregi NSDAP, a członkom odmawiano sakramentów świętych, potępiono rasizm. Z tego względu rozwiązano wszystkie katolickie organizacje młodzieżowe, a opornych duchownych aresztowano, zamykano w obozach koncentracyjnych lub więzieniach. Mimo tych represji opór kościoła wciąż trwał.

Naziści przystąpili też do budowania zunifikowanego społeczeństwa. Stworzono nazistowskie organizacje dziecięce i młodzieżowe (Hitlerjugend). Po ukończeniu 18 lat odbywano tzw. Służbę Pracy i służbę wojskową. Osoby pracujące należały do tzw. Niemieckiego Frontu Pracy. Na usługi NSDAP przeszło radio i prasa, które oczywiście ocenzurowano. Zaczęto publicznie palić książki uznane za sprzeczne z nazizmem, rozpoczęto budowę kultu Hitlera. Dyskryminacyjne ustawodawstwo w postaci tzw. "ustaw norymberskich" wprowadziło rozróżnienie na ludność aryjską i niearyjską i pod groźbą kar zakazano zawierania małżeństw z Żydami. Później Żydom zakazano też wykonywania zawodu prawnika i lekarza, dopuszczano się ich aresztowania pod błahymi pretekstami. W 1938 roku zorganizowano tzw. "kryształową noc" , czyli pogrom ludności żydowskiej. Niemcy opuścili w tym czasie wybitni przedstawiciele nauki i kultury - Thomas Mann, Albert Einstein, Willi Brandt.

W 1933 roku Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów, a w 1935 roku wygrały plebiscyt w Zagłębiu Saary. W tym samym roku Hitler łamiąc ustalenia międzynarodowe wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej. Kolejnym ofensywnym krokiem Niemiec było złamanie postanowień wersalskich w postaci remilitaryzacji Nadrenii dokonanej w 1936 roku. Zawarty w 1936 roku układ niemiecko-włoski zapoczątkował istnienie tzw. osi Rzym-Berlin. Przewidywał on rozgraniczenie strefy wpływów między obydwoma reżimami w Europie Południowo-Wschodniej, uznanie podboju Abisynii, oraz wspierania generała Franco w Hiszpanii. Z Japonią Niemcy zawarły zwrócony przeciwko ZSRR Pakt Antykominternowski, do którego w 1937 roku dołączyły Włochy, a następnie kolejne państwa. Pierwszym obiektem na liście podbojów Niemiec była Austria. W marcu 1938 roku Hitler w Wiedniu ogłosił tzw. Anschluss, czyli przyłączenie Austrii do Niemiec. Kolejną pozycją na liście podbojów Hitlera była Czechosłowacja. We wrześniu 1938 roku na mocy postanowień konferencji w Monachium, która dotyczyła bezpośrednio Czechosłowacji, a do której przedstawicieli władz czechosłowackich nie dopuszczono Sudety wraz z całym tamtejszym majątkiem narodowym i fortyfikacjami wojskowymi przyłączono do Niemiec. W ten sposób za wiedzą i zgodą przedstawicieli Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch dokonano formalnego rozbioru suwerennego państwa europejskiego. Po Czechosłowacji kolej przyszła na Polskę. W październiku 1938 roku Hitler wysunął pierwsze żądania wobec Gdańska wysuwając pomysł budowy eksterytorialnej autostrady przez "korytarz". W marcu 1939 roku Hitler powrócił do Czechosłowacji i odrywając Słowację uczynił z niej marionetkowe państwo, zaś z reszty państwa powstał protektorat Czech i Moraw. W sierpniu 1939 roku podpisano słynny pakt Ribbentrop-Mołotow formalnie będący niemiecko-radzieckim paktem o nieagresji, którego jednak tajny protokół dzielił łupy w Europie Środkowo-Wschodniej po rozstrzygnięciu mającej nastąpić wojny.

POWSTANIE STALINIZMU:

W 1924 roku po śmierci Lenina władzę w ZSRR przejął Stalin. ZSRR od 1922 roku był państwem federacyjnym złożonym z republik, w którym dominującym czynnikiem była Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia bolszewików. Władza wykonawcza spoczywać maiła w rękach Rady Komisarzy Ludowych. Powstało totalitarne państwo, z gospodarką planową. W 1927 roku Stalin doszedł do wniosku, że ZSRR udało się w znacznej mierze odbudować przemysł ciężki i należy przystąpić do jego zdecydowanej rozbudowy. W tym celu opracowano 5-letni plan industrializacji. Zakładano, że gwałtowny rozwój przemysłu nastąpi w okresie kolejnych trzech centralnych planów 5-letnich, w latach 1928-1932, 1933-1937, 1938-1942. W wyniku realizacji planu 5-letbniego powstało 1500 zakładów przemysłowych oraz rozbudowano linię kolejową. Dwukrotnie wzrosła liczba osób zatrudnionych w gospodarce narodowej. Realizowano plan elektryfikacji, podwoiła się produkcja przemysłowa i energii elektrycznej, wzrósł poziom wytopu stali i żelaza, zbudowano kanał Białomorski oraz kanał Moskwa-Wołga. Rozwinięto ruch stachanowców czyli współzawodnictwo pracy. W dziedzinie rolnictwa forsowano przymusową kolektywizację, w trakcie, której zginęło 14,5 miliona ludzi. Życie w państwie było poddane całkowitej i bezwzględnej kontroli, zlikwidowano opozycję, przeprowadzono czystki w armii, kulturę zaprzęgnięto w służbę systemu. Zaczęto budować kult Stalina.

W 1936 roku wprowadzono nową konstytucję, która gwarantowała prawa obywatelskie, prawo republik do wystąpienia z federacji, a władzę w państwie przekazywała w ręce Rady Najwyższej. Jej postanowień oczywiście nie respektowano.

W dziedzinie polityki zagranicznej z izolacji ZSRR wyszedł dzięki zawarciu z Niemcami układu w Rapallo w 1922 roku. W latach trzydziestych ZSRR przyjęto do Ligi Narodów, zawarł też traktaty o granicach i dobrych stosunkach z sąsiadami, np. z Polską. Pakt Ribbentrop-Mołotow oznaczał podział wpływów w Europie w wyniku mającego nastąpić konfliktu.

W wyniku II wojny światowej zginęło 20-25 milionów mieszkańców ZSRR. Zniszczeniu uległa gospodarka radziecka. W obliczu wojny propaganda propagowała zjednoczenie wokół partii komunistycznej oraz wodza i ojca narodu - Stalina. W partii wymieniono kadry, nadal utrzymano jej biurokratyczny charakter. Stalin odsuwał od wpływów jednych - marszałka Żukowa, Mołotowa, Woroszyłowa a umacniał pozycje innych jak Andrieja Żdanowa odpowiedzialnego za kwestie ideologii czy zajmującego się procesami planowania gospodarki Nikołaja Wozniesenskiego. Skonfliktowani z nimi Beria i Malenkow, odsunięci zostali na boczny tor życia politycznego.

Osoby repatriowane po wojnie z terenów, które znalazły się poza granicami ZSRR jak i z terenów przyłączonych do ZSRR oraz jeńcy wojenni trafiały z reguły do więzień i lagrów jako skażone zachodnią ideologią burżuazyjnego kapitalizmu. Dziesięć milionów więźniów wykorzystywano do zakrojonych na szeroką skalę przedsięwzięć gospodarczych.

Ze względu na to, że gospodarka była całkowicie zrujnowana przystąpiono do jej odbudowy. Po zakończeniu działań wojennych przestawiono ją na produkcję pokojową. Główny nacisk położono na rozwój przemysłu ciężkiego kosztem innych gałęzi gospodarki oraz potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa. W dalszym ciągu kładziono nacisk i przeznaczano olbrzymie nakłady na przemysł zbrojeniowy. Ogromne sumy przeznaczano na badania nad bronią atomową. Obronność motywowała przeprowadzanie okupionych ogromną ilością ofiar ludzkich przedsięwzięć takich jako kolej nad Kołymą czy kanał Wołga-Don. Koncentracja środków na przemyśle spowodowała zaniedbanie i niedoinwestowanie rolnictwa, tak, że susza spowodowała klęskę głodu.

W 1946 roku Andriej Żdanow rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę akcję usuwania z kultury wszelkich elementów zachodnich i umacniania ideologii, była to tzw. żdanowszczyzna. Forsowano socrealizm, usuwano wszelkie elementy wolnej i niezależnej myśli. Represjom poddano Zoszczenkę, Achmatową, Prokofiewa, Szostakowicza.

Stalin najwartościowszym narodem spośród zamieszkujących ZSRR oznaczył Rosjan. Szczególnym represjom poddano narody zamieszkujące tereny okupowane w czasie II wojny światowej przez Niemców. W republikach napiętnowano elementy narodowe, nawet władze partyjne obsadzano aparatczykami z Moskwy. Formalnie republiki jak Ukraina czy Białoruś zyskały w połowie lat czterdziestych szereg swobód politycznych, których jednak nigdy nie realizowano. Co prawda przyjęto Ukrainę i Białoruś do ONZ, ale było to pociągnięcie czysto propagandowe. Od 1944 roku rozpoczęto akcję antysemicką. Osoby pochodzenia żydowskiego oskarżano o szpiegostwo na rzecz USA bądź Niemiec. Z czasem akcja antyżydowska kierowana przez Żdanowa i Malenkowa zaczęła przybierać coraz skrajniejsze formy z zabójstwami włącznie. Dzięki względnie łagodnemu traktowaniu przez system cerkiew prawosławna poszła na współpracę z komunistami i propagowała rusyfikację oraz zwalczanie odrębności narodowych. Na włączonych w skład radzieckiego państwa terytoriach ZSRR wprowadził swoją administrację, kolektywizację rolnictwa. Na Litwie i zachodniej Ukrainie utrzymywała się antyradziecka partyzantka. Celowym działaniem było stworzenie mocnej liczebnie mniejszości rosyjskiej na Ukrainie, Białorusi, w Mołdawii i republikach nadbałtyckich. Byli to przede wszystkim rosyjscy technicy, specjaliści, działacze partyjni. Stalin zmarł 5 marca 1953 roku a stalinizm faktycznie zakończył się wraz z potępieniem kultu jednostki na XX Zjeździe KPZR w 1956 roku.