zjednoczenie Niemiec (1871)

kongres wiedeński utrzymał rozbicie polityczne Niemiec. Związek Niemiecki był tylko swoistym instrumentem służącym zapewnieniu równowagi politycznej w Europie oraz utrzymaniu dotychczasowego ustroju państw niemieckich. W jego skład weszły 34 państwa i 4 wolne miasta. Był więc konglomeratem państw o różnej strukturze społecznej, odmiennych tradycjach historycznych, różnych systemach celnych, monetarnych i prawnych, co znacznie utrudniało ich rozwój handlowy i gospodarczy.

Konserwatywnie nastawieni władcy niemieccy nie podzielali dążeń większości społeczeństwa do utworzenia zjednoczonych Niemiec. Obok liberalnej burżuazji (która z powodów ekonomicznych opowiadała się za zjednoczeniem) program zjednoczeniowy poparła młodzież uniwersytecka i inteligencja. Jednak rządzący wszelkimi sposobami (cenzurą i represjami) starali się stłumić ruch zjednoczeniowy, gdyż uważali, że jest sprzeczny z zasadami legitymizmu. Ostrą wojnę zwolennikom zjednoczenia wydały państwa Świętego Przymierza.

W 1832 r. powołano w Zweibrücken Stowarzyszenie Prasy i Ojczyzny, które obok postulatów liberalno-demokratycznych domagało się zjednoczenia Niemiec. Apel stowarzyszenia spotkał się z gorącym przyjęciem we wszystkich państwach niemieckich. Niemieccy liberałowie widzieli przyszłe zjednoczone Niemcy jako federację republik zorganizowaną na wzór Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Wzrost aktywności ruchów rewolucyjnych, jakie przetoczyły się przez Europę w latach 1848-49, nie ominął także państw niemieckich. Już w lutym 1848 r. w Badenii republikanie zażądali zwołania ogólnoniemieckiego parlamentu i wolności słowa. Także liberałowie pruscy (poparci przez przemysłowców) zaczęli domagać się zwołania zjednoczonego Landtagu. 5 III 1848 r. w Heidelbergu spotkali się liberałowie z Badenii, Hesji, Bawarii, Prus, Nassau i Wirtembergii, którzy powołali specjalną komisję mającą przygotować projekt obrad i zadań dla parlamentu ogólnoniemieckiego.

Projekt ten przedstawiono Radzie Związku Niemieckiego we Frankfurcie nad Menem, a ta - po zaznajomieniu się z nim - postanowiła zwołać parlament tymczasowy. Obradował on od 31 III do 3 IV 1848 r. i przygotował ordynację wyborczą do parlamentu ogólnoniemieckiego.

Ogólnoniemieckie Zgromadzenie Narodowe (Parlament Frankfurcki) rozpoczęło obrady 18 V 1848 r. w kościele protestanckim św. Pawła. Jego najważniejszym zadaniem było stworzenie zasad polityczno-prawnych niemieckiego państwa narodowego. 28 III 1849 r. parlament uchwalił konstytucję, na mocy której Niemcy miały zostać przekształcone w federację państw z dziedzicznym cesarzem, wspólnym rządem i dwuizbowym parlamentem. Poszczególne kraje niemieckie miały zachować szeroką autonomię. Koronę niemiecką zaproponowano królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi IV. Ten nie przyjął jej, gdyż był przeciwny temu, by o losach Niemiec decydował "motłoch". Zależało mu na zjednoczeniu Niemiec, ale chciał tego dokonać odgórnie - tzn. na drodze porozumienia z innymi władcami niemieckimi. Parlament Frankfurcki został rozwiązany jeszcze w czerwcu 1849 r., a posłów zmuszono do emigracji.

Rozwijający się coraz szybciej w drugiej połowie XIX w. przemysł coraz silniej wiązał ze sobą kraje niemieckie. Przejawem tego był np. utworzony jeszcze w 1834 r. Związek Celny, w którym zgrupowały się prawie wszystkie niemieckie państwa. Dzięki niemu jeszcze przed zjednoczeniem Niemcy miały już częściowo wykształconą wspólną bazę gospodarczą. W latach 50. prawie wszystkie grupy społeczne opowiadały się za zjednoczeniem. Ponieważ zakładano, że może to być przeprowadzone tylko odgórnie, patrzono w stronę Austrii lub Prus. Jednak sytuacja polityczna Austrii była nie najlepsza, a przegrana wojna z Włochami jeszcze ją osłabiła.

Tymczasem Prusy zarówno w Niemczech, jak i na arenie międzynarodowej coraz bardziej wzmacniały swą pozycję. Miały też silne poparcie liberałów i protestantów, a do tego związały już ze sobą gospodarczo wiele państewek niemieckich.

Kiedy w 1862 r. kanclerzem Prus został Bismarck, proces zjednoczeniowy uległ przyspieszeniu. Bismarckowi zależało na pozbyciu się Austrii ze Związku Niemieckiego i ukazaniu potęgi państwa pruskiego. Dlatego też w 1864 r. wciągnął Austrię w wojnę z Danią o księstwa Szlezwik i Holsztyn. Po zwycięstwie nad Danią Bismarck zapewnił sobie neutralność Francji i zawarł przymierze z Włochami. Dzięki temu mógł teraz spokojnie przystąpić do wojny z Austrią (rzekomo o podział wpływów w księstwach zdobytych w 1864 r.), do której Prusy były świetnie przygotowane. Wojna trwała tylko 7 tygodni i zakończyła się 3 VII 1866 r. przegraną przez Austriaków bitwą pod Sadową. Na mocy pokoju praskiego z 23 VIII 1866 r. Austria zrzekła się praw do Szlezwiku i Holsztyna, zgodziła na rozwiązanie Związku Niemieckiego oraz zapłacenie odszkodowania w wysokości 40 mln talarów pruskich.

W czerwcu 1866 r. Bismarck zaproponował 19 państwom północnoniemieckim utworzenie Związku Północnoniemieckiego. Powołały one wspólny Reichstag i przyjęły konstytucję zaproponowaną przez Bismarcka, która zaczęła obowiązywać od 1 VIII 1867 r. W ten sposób powstało właściwie państwo związkowe, w którym Prusy odgrywały decydującą rolę. Poza związkiem pozostały jeszcze państwa niemieckie leżące na południe od rzeki Men. Przeciwni Prusom byli tutaj konserwatyści, liberałowie i katolicy, którzy zarzucali, że dokonuje się "sprusaczenie" Niemiec. Bismarckowi udało się jednak zmusić władców tych państw do podpisania z Prusami umowy wojskowej, handlowej i celnej.

Zdając sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakim dla Francji były zjednoczone Niemcy, Napoleon III był temu procesowi zdecydowanie przeciwny. Mając pewne wpływy w katolickich państwach południowoniemieckich usiłował temu przeciwdziałać. Bismarck zdawał sobie sprawę z tego, że jedynie wojna zmusi te państwa do podporządkowania się Prusom. Zakładał też, że ewentualne zwycięstwo nad Francją zapewni Prusom hegemonię w Europie i dlatego usilnie dążył do rozpętania tej wojny.

Po zwycięskiej wojnie z Francją 18 I 1871 r. w sali lustrzanej pałacu wersalskiego ogłoszono oficjalnie akt powstania Cesarstwa Niemieckiego. Zebrani w Wersalu książęta i królowie niemieccy powołali na cesarza króla pruskiego Wilhelma I. Tytuł ten był dziedziczny, a pozostali książęta nadal zachowywali rządy w swoich państwach (nieco ograniczone). Tylko cesarz miał zwierzchnictwo nad armią, prowadził politykę zagraniczną, a bank cesarstwa miał wyłączne prawo do emisji ogólnoniemieckiej waluty.

Zjednoczone Niemcy były państwem konstytucyjnym i federacyjnym. Powołano ogólnoniemiecki parlament (Reichstag), który wyłaniano w powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych wyborach. Uchwalał on ustawy i budżet, ale nie miał żadnego wpływu na rząd. Obok sejmu działał Bundesrat (Rada Związkowa), w której zasiadało 58 przedstawicieli poszczególnych krajów wchodzących w skład II Rzeszy Niemieckiej. Zatwierdzał on decyzje sejmu i posiadał inicjatywę ustawodawczą. Kanclerz kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną państwa, sam powoływał rząd i był odpowiedzialny jedynie przed cesarzem. Cesarz miał prawo inicjatywy ustawodawczej oraz powoływania i odwoływania kanclerza. System rządów w Cesarstwie Niemieckim miał charakter autorytarny.

Zmienił się dotychczasowy układ sił w Europie, gdzie hegemonię przejęły Niemcy. Gospodarka niemiecka, prężnie rozwijająca się po zjednoczeniu, podjęła skuteczną rywalizację z gospodarką francuską i angielską. Niemcy zaczęły też zabiegać o uzyskanie kolonii, a więc w konsekwencji o nowy podział świata. Chcąc tego dokonać, II Rzesza tworzyła nowe bloki polityczne i militarne, które znacznie przyczyniły się do wybuchu I wojny światowej.

Ziemie niemieckie w drugiej połowie XIX wieku