20 czerwca 1815 r. w Warszawie zostało proklamowane Królestwo Polskie, które od tej pory miało stanowić samodzielne państwo, posiadające własne: terytorium i granice, organy państwowe i instytucje administracyjne, szkolnictwo sądownictwo, własny system przedstawicielski (sejm), prawo, monetę oraz armię.

Konstytucja Królestwa

Określenie pozycji prawnej Królestwa oraz innych organów państwowych miała przynieść ustawa konstytucyjna. Jej opracowaniem zajął się specjalny zespół kierowany przez księcia Adama J. Czartoryskiego. Gotową konstytucję nadał z kolei 27 listopada 1815 r. Aleksander I.

W swojej treści konstytucja Królestwa Polskiego nawiązywała do konstytucji Księstwa Warszawskiego oraz tradycji 3 maja. Zgodnie z jej założeniami Królestwo było połączone z Rosja unią personalną. Królem polski i carem była jedna i ta sama osoba, a mianowicie car Aleksander I. Wspólna była także polityka zagraniczna. Król miał pełnię władzy wykonawczej, dowództwo nad armią polską oraz inicjatywę ustawodawczą i prawo veta wobec uchwał sejmu, który sam zwoływał, przedłużał, rozwiązywał bądź odraczał. Ponadto mianował wyższych urzędników i mógł w każdej chwili zmienić lub odwołać konstytucję. Organem pomocniczym władcy była Rada Stanu. Za jej pośrednictwem projekty ustaw miały trafiać do sejmu. Rada Stanu dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne oraz Radę Administracyjną. W skład Zgromadzenia Ogólnego Rady Stanu wchodzili ministrowie i doradcy, którzy opracowywali projekty ustaw i dekretów. Do Rady Administracyjnej wchodziło z kolei pięciu ministrów. Organ ten był ciałem o charakterze doradczym przy namiestniku. Po śmierci pierwszego i zarazem ostatniego namiestnika, Józefa Zajączka, jego miejsce jako kierującego obradami przejął prezes Rady Administracyjnej, a tym samym i wszystkie inne kompetencje związane ze sprawowaniem tego urzędu. Namiestnik był bowiem zastępcą króla podczas jego nieobecności w Królestwie. Posiadał szerokie pełnomocnictwa, zasiadał w Radzie Stanu, zarządzał sprawami publicznymi, mianował urzędników. Nie mógł on jednak kierować siłą zbrojną, mianować dowódców, zatwierdzać budżetu i prowadzić polityki zagranicznej

Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego sejmu, składającego się z izby senatorskiej, mianowanej przez króla oraz izby poselskiej, do której wchodzili posłowie wybierani przez szlachtę oraz deputowani wybierani z kolei przez mieszczan i chłopów. Sejm podejmował uchwały przede wszystkim w sprawach przedstawionych przez króla, a także zatwierdzał budżet i kontrolował działalność rządu.

Prawa obywatelskie, zwane cywilnymi, obejmowały ogół ludności z wyłączeniem żydowskiej. Należały do nich m.in.: nietykalność osobista i nienaruszalność własności prywatnej, wolność wyznania i słowa. Językiem urzędowym w Królestwie był język polski. W korespondencji z Petersburgiem obowiązywał francuski. Na urzędy państwowe powoływani byli wyłącznie obywatele Królestwa. Utrzymywano także odrębną armię polską z polskimi sztandarami, orłami, barwami i komendą. Polakami byli generałowie i oficerowie. Stan liczebny wojska wynosił wówczas około 28 tysięcy żołnierzy. Aleksander I w wyniku zawartej z bratem umowy pozbawił się władzy nad wojskiem na jego rzecz. Zostało utworzone stanowisko naczelnego wodza (nieprzewidziane w konstytucji), które objął następnie 1 grudnia 1815 r. wielki książę Konstanty.

Ograniczanie uprawnień konstytucyjnych

Aleksander I nie zamierzał jednak respektować przepisów konstytucyjnych i coraz częściej je łamał. Rzadko i nieregularnie zwoływał sejm. W 1819 r. wprowadził cenzurę prewencyjną. A rok później podczas wizyty w Warszawie zapowiedział rewizję konstytucji. Do tego dochodziły liczne nadużycia ze strony brata cara wielkiego księcia Konstantyna, w którego rękach skoncentrowane było właściwe kierownictwo sprawami polskimi. Całkowicie uległy wobec woli cara namiestnik gen. Józef Zajączek w praktyce nie pełnił żadnej ważnej funkcji, raczej był marionetką w rękach wielkiego księcia i komisarza cesarskiego, Nikołaja Nowosilcowa.

Opozycja liberalna (kaliszanie)

Zwolennikami konstytucji byli polscy liberałowie, zwani kaliszanami, ponieważ skupieni byli wokół posłów z województwa kaliskiego. Tworzyli oni w sejmie opozycje, na której czele stali bracia Bonawentura i Wincenty Niemojowscy. Krytykowali oni rząd i poszczególnych ministrów, m. in. Stanisława Staszica i Stanisława Kostkę Potockiego, którzy podpisywali ustawy łamiące konstytucję. W 1820 r. podczas obrad sejmu posłowie z województwa kaliskiego, kierowani przez Niemojowskich, sprzeciwili się ograniczaniu konstytucji, odrzucając rządowe projekty. W tej sytuacji car Aleksander I przerwał obrady sejmu, a wobec obydwu braci zastosował areszt domowy. Następnie nie zwoływał sejmu przez pięć lat. Na sejmach 1825 i 1830 r. opozycja liberalna była już bardzo słaba.

Tajne Związki

Po 1815 r. na terenie Królestwa Polskiego zaczęły powstawać tajne związki, które tworzyła przeważnie młodzież studencka i gimnazjalna. Organizowali oni spotkania w parkach, domach prywatnych czy kawiarniach i dyskutowali głównie o literaturze.

W latach 1818 - 1821 Królestwie, głównie w Warszawie, powstało 14 związków i kółek młodzieżowych. Do najważniejszych z nich należały:

- Związek Przyjaciół "Panta Koina" ("wszystko wspólne") - założony został w 1817 r. przez Ludwika Mauersbergera i skupiał studentów z Uniwersytetu Warszawskiego;

- Towarzystwo Filomatów (przyjaciele nauk) - założyli w 1817 r. studenci z uniwersytetu wileńskiego. Czołowymi przedstawicielami tej organizacji byli: Tomasz Zan, Adam Mickiewicz, J. Jeżowski i O. Pietraszkiewicz. W 1820 r. członkowie Towarzystwa Filomatów utworzyli dalsze dwa związki: Towarzystwo Przyjaciół Pożytecznej Zabawy "Promieniści" oraz Zgromadzenie Filaretów (przyjaciele cnoty). 21 października 1821 r. Towarzystwo Filomatów zostało rozwiązane, a na jego miejsce powołano tajną organizację niepodległościową, Towarzystwo Filadelfistów, pod kierownictwem Tomasza Zana;

- Związek Wolnych Polaków - powstał w 1819 r. jako tajna organizacja niepodległościowa. Związek wydawał legalną gazetę "Dekada Polska". Do czołowych działaczy należeli: Wiktor Heltman, Tadeusz Krępowiecki, Ksawery Bronikowski, Seweryn Goszczyński, i Maurycy Mochnacki.

W 1822 r. wprowadzono w Królestwie zakaz tworzenia tajnych związków. W 1823 r. Towarzystwo Filomatów i Zgromadzenie Filaretów zostały rozwiązane na skutek aresztowań, przeprowadzonych przez Nikołaja Nowosilcow. W latach 1821 - 1824 likwidacji uległy także Związek Przyjaciół "Panta Koina" i Związek Wolnych Polaków.

Tajne związki powstawały również w środowiskach oficerskich. Wśród, których można wyróżnić:

- Wolnomularstwo Narodowe - tajna organizacja patriotycznazałożone w Warszawie 3 maja 1819 r. przez majora Waleriana Łukasińskiego. Głównym cel jaki wyznaczyli sobie członkowie Wolnomularstwa Narodowego było zjednoczenie i uniezależnienie wszystkich ziem polskich. Poza Królestwem działało ono również na Litwie i w Poznańskiem;

- Związek Kosynierów - działał na terenie Poznańskiego i współpracował z Wolnomularstwem Narodowym majora Łukasińskiego. Związkiem kierował kapitan Ignacy Prądzyński;

- Towarzystwo Patriotyczne - tajna organizacja założona 1 maja 1821 r. W skład Towarzystwa, kierowanego przez Waleriana Łukasińskiego, weszli członkowie Wolnomularstwa Narodowego i Związku Kosynierów.

W maju 1921 r. na skutek donosów i denuncjacji rozpoczęły się aresztowania wśród członków tajnych organizacji. W 1922 r. przed Sądem Wojennym Najwyższym postawiono głównych działaczy Towarzystwa Patriotycznego, w tym Waleriana Łukasińskiego. W 1924 r. zapadły wyroki. Łukasiński został skazany 9 lat twierdzy. Po publicznej degradacji przewieziony go do Zamościa, a później do Szlisselburga, gdzie pozostał aż do śmierci w 1868 r.

Władze nie wykryły jednak istnienia Towarzystwa Patriotycznego. Trwało i rozwijało się ono zatem nadal. Nowym przywódcą został podpułkownik Seweryn Krzyżanowski, który był reprezentantem umiarkowanej i liberalnej arystokracji. Członkowie Towarzystwa utrzymywali kontakty z rosyjskimi spiskowcami ze Związku Południowego i Północnego. Planowali oni wspólną walkę z caratem. Wśród spiskowców rosyjskich, późniejszych dekabrystów, nie było jednak zgody w kwestii przyszłych granic Polski i Rosji oraz wzajemnego stosunku obu państw. Część z nich uważała, głównie pod wpływem Pawieła Piestiela, że Polska powinna stać się samodzielnym państwem, z tymże po obaleniu caratu Rosja zadecyduje o kształcie jej granic oraz ustroju. Dalszą współpracę przerwało nieudane w 1825 r. powstanie dekabrystów. A prowadzone następnie przeciwko nim śledztwo ujawniło związki z polskimi spiskowcami. Przed Sądem Sejmowym (przekształcony senat) postawiono ośmiu członków Towarzystwa, w tym również Seweryna Krzyżanowskiego. Car Mikołaj I oskarżył spiskowców o zdradę stanu i zażądał najsurowszej kary śmierci. Jednak pod presją polskich środowisk niepodległościowych Sąd Sejmowy potraktował oskarżonych łagodnie. Seweryn Krzyżanowski został skazany na trzy lata i trzy miesiące aresztu. Pozostałym spiskowcom zasądzono jedynie po trzy miesiące i mniej aresztu.

Powstanie listopadowe

Sprzysiężenie Piotra Wysockiego. W związku z aresztowaniami członków Towarzystwa Patriotycznego wśród młodych oficerów narodziła się myśl zorganizowania spisku niepodległościowego. W tym celu w 1828 r. w Warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązano sprzysiężenie, na którego czele stanęli dwaj oficerowie: Piotr Wysocki i Józef Zaliwski. Spisek ten nazwano później Sprzysiężeniem Piotra Wysockiego. Wśród spiskowców znaleźli się przede wszystkim młodzi wojskowi, a także cywilna warszawska młodzież inteligencka. Głównym ich celem było wywołanie powstania zbrojnego, do którego miał się przyłączyć spontanicznie lud. Spiskowcy nie planowali władz przyszłego powstania, ani nie opracowali wyraźnego programu społeczno - politycznego.

W tym czasie wzrost napięcia w Europie, rewolucyjne wystąpienia we Francji i w Belgii, oraz przygotowania Mikołaja I do interwencji zbrojnej na Zachodzie, które wiązały się z powiększeniem liczby żołnierzy rosyjskich w Królestwie Polskim, przyspieszyły decyzję polskich spiskowców ze Szkoły Podchorążych o powstaniu. Obawiano się bowiem wykrycia ich organizacji. W tej sytuacji, po ogłoszeniu 19 i 20 listopada stanu gotowości bojowej armii polskiej i rosyjskiej, spiskowcy zdecydowali się ostatecznie rozpocząć powstanie wieczorem 29 listopada 1830 r.

Noc listopadowa. 29 listopada 1830 r. o godzinie 19 grupka cywilnych spiskowców, wśród których znaleźli się m.in. dwaj poeci: Ludwik Nabielak i Seweryn Goszczyński, wraz z kilkoma podchorążymi, zaatakowała Belweder w celu ujęcia wielkiego księcia Konstantego. Akcja się jednak nie powiodła, bowiem Konstantemu udało się zbiec. Sprzysiężeni pod wodzą Piotra Wysockiego ruszyli na Stare Miasto, próbując po drodze zachęcić, zresztą bezskutecznie, do walki ludność. Przyłączyła się do nich jedynie niewielka garstka rzemieślników i wyrobników oraz nieliczne oddziały wojskowe, przy których pomocy opanowano Arsenał i zaopatrzono się w broń. 30 listopada cała Warszawa była już w rękach powstańców. Wojska carskie dowodzone przez Konstantyna wycofały się ze stolicy.

Rząd Tymczasowy. Po opanowaniu Warszawy, kierownictwo nad powstaniem przejęła skłonna do ugody z caratem arystokracja, która wchodziła w skład Rady Administracyjnej. W tej sytuacji 1 grudnia 1830 r. reaktywowano Towarzystwo Patriotyczne w postaci klubu patriotycznego. Jego prezesem został Joachim Lelewel, a przywódcą Maurycy Mochnacki. Towarzystwo Patriotyczne miało za zadanie propagować ideę powstańczą i przeciwdziałać wszelkim próbom nawiązania porozumienia z Petersburgiem. Pod jego naciskiem 3 grudnia 1830 r. doszło do przekształcenia się Rady Administracyjnej w Rząd Tymczasowy pod kierownictwem Adama Jerzego Czartoryskiego, który był zmuszony uznać powstanie za dokonane. W składzie nowego rządu znaleźli się m.in.: Joachim Lelewel i Michał Radziwiłł.

18 grudzień 1830 r. rząd zwołał sejm, który odrzucił żądania Mikołaja I bezwarunkowej kapitulacji sił powstańczych (manifest z 17 grudnia 1830 r.) i ogłosił powstanie za narodowe. W ten sposób została usankcjonowana zbrojna walka o niepodległość.

Dyktatura Chłopickiego. 30 listopada 1830 r. Rada Administracyjna dowództwo nad wojskiem polski powierzyła gen. Józefowi Chłopickiemu, który następnie 5 grudnia ogłosił się dyktatorem. Był on zdecydowanym przeciwnikiem wojny z Rosja, dlatego niebawem rozpoczął pertraktacje z Mikołajem I. w tym celu 10 grudnia wysłana został do Petersburga delegacja, w skład której weszli z książę Franciszek Ksawery Lubecki - Drucki i poseł Jan Jezierski, aby zawrzeć porozumienie z carem. Wizyta ta zakończyła się całkowitym niepowodzeniem, Mikołaj I żądał bowiem bezwarunkowej kapitulacji. W tej sytuacji 18 grudzień rząd zwołał sejm i ogłosił powstanie za narodowe. W ten sposób została usankcjonowana zbrojna walka o niepodległość. W odpowiedzi na to Chłopicki podał się do dymisji. Natomiast 20 grudnia sejm uchwalił ustawę o dyktaturze, co powaliło Chłopickiemu objąć ponownie władzę, tym razem legalnie. Ale z urzędu tego zrezygnował już na początku stycznia 1831 r., po tym jak car odrzucił propozycję rokowań i ponownie zażądał bezwarunkowej kapitulacji (7 stycznia 1831 r.).

Detronizacja cara. 25 stycznia 1831 r. na wniosek posła Romana Sołtyka sejm uchwalił akt detronizacji Mikołaja I i dynastii Romanowów.

Rząd Narodowy. 29 stycznia 1831 r. sejm przyjął ustawę o Rządzie Narodowym. Wobec bezkrólewia miał on pełnić tymczasowo funkcję monarchy. W jego składa weszło pięć osób:

- dwaj konserwatyści: Adam Jerzy Czartoryski jako prezes rządu i Stanisław Barzykowski;

- dwaj liberałowie: Wincenty Niemojowski i Teodor Morawski;

- przedstawiciel lewicy sejmowej: Joachim Lelewel.

W styczniu 1831 r. sejm przyjął także ustawę o wodzu naczelnym, którym został gen. Michał Radziwiłł. Jego zastępcą był gen. Józef Chłopicki.

Przebieg wojna polsko - rosyjskiej 1831 r.

Data

Przebieg

5 II

armia rosyjska pod dowództwem marszałka Iwana Dybicza wkroczyła do Królestwa Polskiego

14 II

bitwa pod Stoczkiem - zwycięstwo wojsk polskich pod dowództwem gen. Józefa Dwernickiego

17 - 24 II

sukcesy wojsk polskich pod Kałuszynem i Dobrem

25 II

bitwa pod Grochowem (walki także w rejonie Olszynki Grochowskiej) - nie przyniosła rozstrzygnięcia. Podczas bitwy grochowskiej ranny został dowodzący oddziałami polskimi gen. Józef Chłopicki

31 III

oddziały polskie pod dowództwem gen. Ignacego Prądzyńskiego rozbiły armię przeciwnika w bitwach pod Wawrem i Dębem Wielkim

11 IV

oddziały polskie rozbiły rosyjski korpus Jerzego Rosena pod Iganiami (pod Siedlcami)

26 V

wojska polskie przegrały bitwę pod Ostrołęką. W bitwie tej wyróżniła się osłaniająca odwrót artyleria konna dowodzona przez pułkownika Józefa Bema

15VIII

demonstracja uliczna w Warszawie, podczas której ludność domagała się zaprowadzenia zmian w rządzie i objęcia kierownictwa przez lewicę

6 - 7 IX

szturm wojsk rosyjskich dowodzonych przez iwana Paskiewicza (Dybicz zmarł na cholerę) na Warszawę i kapitulacja stolicy (8 IX). Podczas obrony Woli zginął gen. Józef Sowiński

28 IX

znajdujące się na południu korpusy polskie przekraczają granicę austriacką

5 X

armia polska przebywająca pod Płockiem przekracza granicę pruską

21 X

skapitulowała twierdza Zamość, ostatni punkt oporu powstańców

Wodzowie naczelni:

Jan Skrzynecki (II - VIII 1831 r.)

Henryk Dembiński (VIII 1831 r.)

Jan Krukowiecki (VIII - IX 1831 r.)

Represje po upadku powstania:

- na Królestwo nałożono ogromną kontrybucję;

- wybudowanie Cytadeli w Warszawie, w jej X Pawilonie urządzono więzienie polityczne;

- przymusowe wcielanie polskich żołnierzy do carskiej armii;

- oficerowie i politycy zostali osądzeni i skazani na kary więzienia oraz ciężkie roboty;

- wielu uczestników powstania zesłano na Kaukaz i Sybir;

- majątki powstańców zostały skonfiskowane;

- zamknięto Uniwersytet Warszawski i Akademię Wileńską;

- zlikwidowano Towarzystwo Przyjaciół Nauk (założone w 1800 r.) i wywieziono z kraju bogate zasoby biblioteczne;

- zamknięto wiele wydawnictw prasowych;

- wprowadzono cenzurę;

- wprowadzono wysokie cła na towary eksportowane z Królestwa do Rosji;

- wprowadzono rosyjski system walutowy (ruble i kopiejki).

"Era Paskiewicza"

Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją wojsk rosyjskich. Feldmarszałek Iwan Paskiewicz otrzymał tytuł księcia warszawskiego i stanowisko namiestnika.

Statut Organiczny

Mikołaj I zamiast konstytucji nadał Królestwu Polskiemu 14 lutego 1832 r. Statut Organiczny. Miał on charakter ustawy zasadniczej. Zgodnie z postanowieniami Statutu zachowana została Rada Stanu, polska administracja, język polski jako urzędowy, prawo oraz odrębny skarb. Natomiast zlikwidowano wojsko polski i sejm. Zapowiedziane w Statucie prawa obywatelskie jak wolność słowa i druku, wolności narodowe i obywatelskie oraz samorząd, w praktyce nie były respektowane. A kolejne ukazy carskie likwidowały resztki odrębności Królestwa, które zostało uznane w pewnym sensie za prowincję Cesarstwa Rosyjskiego.