Rola myślicieli oraz pisarzy oświecenia w kształtowaniu się nowoczesnego społeczeństwa.

Oświecenie to inaczej wyjście człowieka z pewnej niedojrzałości, w której z własnej przyczyny był zatrzymany, a który posiada rozum niekierowany przez jakąś inna osobę. Mówimy, że człowiek pozostaje w stanie tej niedojrzałości z własnej tylko winy, jeżeli przyczyną takiego stanu rzeczy nie jest jakiś niedostatek rozumu, lecz brak decyzji a także odwagi, aby posługiwać się nim bez czyjegoś kierowania z zewnątrz. "Miej odwagę posługiwania się rozumem!" - to dewiza głoszona przez Oświecenie i Kanta. Wiek XVIII często określa się jako właśnie wiek "Oświecenia" czy wiek "świateł". Jednak Oświecenie nie było jedyną konkretną ideologią czy też systemem. Raczej było intelektualnym ruchem, który zawierał wiele często bardzo sprzecznych ideologii. Ten ruch polegał na całkowitej negacji umysłowości w ujęciu tradycyjnym, na krytyce od wieków ustalonych poglądów oraz postaw. Oświecenie było postawą, która afirmowała autonomię ludzkiego umysłu, niczego nie zamierzano przyjmować jak gdyby na wiarę. Cechą jego stał się krytycyzm, który rozumiano jako aktywny intelektualny stosunek wobec siebie samego oraz rzeczywistości. Poszanowanie wobec faktów, wyników doświadczeń łączyło krytycyzm i empiryzm. Oświecenie będące nową epoką literacką pojawiło się z końcem połowy XVII wieku, a trwało aż do końca wieku XVIII. Przyczyną pojawienia się tej nowej epoki (Oświecenia) stały się przyczyny o społeczno - ekonomicznym charakterze. Podstawy dla jej zbudowania sformułowali filozofowie wieku XVIII. Ojcami epoki Oświecenia nazywa się Anglików. U samych źródeł angielskiego Oświecenia, jak również całego ruchu leżały obok nowej mentalności oraz obyczajowości, intelektualne dokonania o wręcz rewolucyjnym charakterze. Chodzi tutaj przede wszystkim o oddzielenie przyrodniczych nauk od scholastycznej filozofii a także wprowadzanie metod ścisłych dla nauk o przyrodzie. Kartezjuszowi europejska myśl zawdzięcza oddzielenie filozofii od teologii, ale słabością kartezjańskiego racjonalizmu stało się lekceważenie empiryzmu. Krytyki Kartezjanizmu w dziedzinie fizyki dokonał angielski matematyk, fizyk oraz astronom Jssac Newton. Stwierdził on, że wszystko co otacza mnie i wynika z różnych zjawisk pozostaje hipotezą. Przez niego opracowana metoda, miała polegać na tym, iż zamiast korzystając jak dotąd z wyjątkowo szerokiej filozofii, analizować szczegółowe zjawiska, wychodził on najpierw od wyników z doświadczeń, oraz doświadczonych eksperymentalnych metod formułując następnie prawo powszechnego ciążenia. W wyniku czego rozwiązane zostały niektóre problemy w dziedzinie astronomii a także mechaniki. Starszy o 10 lat od Newtona jego rodak niejaki John Lock stworzył zasadniczą dla XVIII wieku filozoficzną orientację skierowaną na psychologii oraz filozofię poznania. Przedmiotem swoich refleksji ustanowił umysł ludzki, będący narzędziem jego poznania ("Rozwiązanie dotyczące umysłu ludzkiego"). Odrzucał kartezjańską koncepcję idei wrodzonych. Uważał, iż ludzki umysł w momencie narodzin stanowi pewną "nie zapisaną tablicę" zaś cała wiedza jego pochodzi z doświadczeń zewnętrznych powstałych dzięki zmysłom, oraz z doświadczeń wewnętrznych powstałych na skutek autorefleksji. Odrzucał on istnienie jakichkolwiek wrodzonych zasad moralnych. Twierdził iż jedynym pragnieniem jest: być szczęśliwym oraz unikać cierpienia. Filozoficzne koncepcje Locke'a wywarły wyjątkowo ogromny wpływ jeżeli chodzi o myśli pedagogiczne i na całą zresztą epokę Oświecenia. John Lock, był także pisarzem politycznym, którego doktryna dostarczyła motywacji angielskiej rewolucji z 1688 roku. "List tolerancyjny" oraz "Dwa traktaty o rządzie" napisane w przeddzień rewolucji angielskiej rozwinęły koncepcję liberalnego państwa. Miało to być państwo zbudowane na pełnej tolerancji, poszanowaniu praw większości, wolność gospodarczych inicjatyw. Lock był twórcą teoretycznych przesłanek dotyczących rozdzielenia państwa i kościoła, będącego niejako warunkiem zaistnienia samej wolności prawa oraz powstania obywatelskiego społeczeństwa. Myśliciel angielski tym samym zanegował praktykę polityki monarchii absolutnej. Organizmowi państwowemu, który wspiera się na kościele oraz narzuca wszystkim swą wolę, przedstawił on wizję państwa, które się opiekuje jednostką a także całym społeczeństwem. Koncepcje liberalne Locke'a stanowiły przesłanki teoretyczne dla tejże części brytyjskiego społeczeństwa, które swoją szansę upatrywało w indywidualnej, przedsiębiorczości kapitalistycznej, w bankowości, handlu oraz przemyśle. Lock postulował również powszechne szerzenie oświaty. Osiemnastowieczne szkolnictwo nazwał on "zarazą nieokrzesanego oszustwa, błędów, gwałtów i zarozumiałości". W swoich "Myślach o wychowaniu" opracował nowy pedagogiczny program, w którym troska o rozwój intelektualny dziecka w parze szła z higieną a także rozwojem fizycznym. Lock zmieniał ideał "wirtuoza" życiowego artysty, czyli człowieka zmierzającego do wewnętrznej harmonii z całym światem. Ów "wirtuoz" kształtował swe życie tak jak artysta stwarza dzieło sztuki to znaczy zgodnie z przyjętymi regułami właściwego wychowania. Taki wzór osobowy elity brytyjskiej został stworzony przez lorda Schaftesburty'ego. Zasłynął ów lord nie tylko będąc twórcą nowatorskich idei z dziedziny etyki oraz estetyki. On to pierwszy rozpoczął w poetycki, estetyczny i lekki sposób wykładać filozoficzne koncepcje. Później dzięki niemu zaczęli wykładać w taki sposób wszyscy najwybitniejsi pisarze epoki Oświecenia. W twórczości filozoficznej Schaftesburty rozdzielał religię od etyki. Twierdził, iż dobre zło należy szukać w społecznym oraz przyrodniczym środowisku człowieka. Podobni myśliciele jak na terenie Anglii znajdowali się również w Niemczech. Między innymi byli to Wolff oraz Leibniz. Zasługą owych dwóch uczonych stało się przeniesienie naukowych zdobyczy epoki Oświecenia do niemieckich szkół, a później te naukowe zdobycze Oświecenia trafiły także do licznych krajów, w tym również do Polski. Leibniz cale swoje życie zmierzał do stworzenia uniwersalnego systemu, który godziłby najważniejsze poglądy oraz teorie. Był zdecydowanym zwolennikiem poglądu, iż w każdym wyrażanym sądzie tkwi jakaś cząstka prawdy oraz, że z pożytkiem można łączyć przeciwstawne sobie systemy. Również dlatego pracował bardzo usilnie nad swoją koncepcją zjednoczenia chrześcijański kościołów, opracował nawet plan nowego powszechnego soboru. To właśnie Leibniz ogłosił pogląd, iż dobroć Boga, staje się gwarancją tego, że stworzył on najlepszy świat z możliwych do stworzenia. Optymizm filozofa niemieckiego łączył się mocno z szerszym optymizmem oświeceniowym. Krytykował go za to Wolfer w swoim "Kandydzie" a także inni przedstawiciele epoki Oświecenia. Jednak stał się on podstawą filozoficznej szkoły, która przeszła do późniejszej historii pod nazwiskiem jego oraz jego ucznia Wolffa. To właśnie Wolff nieco uprościł poglądy głoszone przez Leibniz'a, jednocześnie uporządkował wszystkie idee Leibniz'a w sposób prosty do przyswojenia zwykłemu odbiorcy. W połowie wieku XVIII miał miejsce szczyt francuskiej dominacji w dziedzinie kultury. We Francji właśnie narodził się model tzw. "wirtuoza". Znacząca rola Francuzów miała polegać na przyswajaniu sobie angielskich osiągnięć oraz na twórczym przekształcaniu ich, zaś następnie rozpowszechnieniu po całej ówczesnej Europie. Wybitnym francuskim filozofem czasów Oświecenia stał się Franciszek Mariaie Arouet-Wolter. Poglądy swoje zawarł on w bardzo wielu dziełach. Najbardziej znane z nich są: "Traktat tolerancji" i "Listy pisane o Anglikach z Londynu". Za propagowane poglądy, które uderzały w kościół oraz w szlachtę był więziony w paryskiej twierdzy w Bastylii. Przez kilka lat był w Anglii, zaprzyjaźnił się również z Ferdynandem II królem Prus i korespondował z carycą Katarzyną II. Wolter zdecydowanie zwalczał religijną nietolerancję a także uprzywilejowanie kleru i szlachty.

Zwalczał także ograniczenia w głoszeniu własnych poglądów. Wypowiadał się przeciw władzy absolutnej, jednak nie precyzował, które forma władzy winna zastąpić ów absolutyzm. Wolter nigdy natomiast nie utworzył żadnej wielkiej politycznej doktryny. Zgoła inaczej ta rzecz wyglądała jeżeli chodzi o barona Montesquieu również zwanego Monteskiuszem. Uważa się go za ojca dziedziny nauki jaką jest socjologia. Na tą nazwę zasłużył sobie poprzez odrzucenie koncepcji historii będącej procesem posiadającym rozumny cel oraz uznanie, że wzrostem albo upadkiem państwowości rządzą pewne prawidłowości. W swym podstawowym dziele: "O duchu praw" wychodził z założenia, iż "W nieskończonej równoważności praw i obyczajów ludzie nie kierują się jedynie swoją fantazja". Tutaj rozróżnił poznawane naukowo prawa, które rządzą życiem społeczeństw od praw, które stawiają pracodawcy. Pierwsze to jest: prawa socjologiczne porównał do fizycznych praw. Był on zwolennikiem republikańskiego ustroju, ale sądził zarazem "że czas republiki minął". Głosił konkretną koncepcję państwowego ustroju. W swoim dziele pt. "O duchu praw" wysunął propozycję podziału w państwie władzy na trzy części: ustawodawczą, wykonawczą oraz sadowniczą. Za najlepszy polityczny ustrój uznawał on angielską monarchię parlamentarną. Poglądy głoszone przez niego odpowiadały przede wszystkim zamożnemu mieszczaństwu, które pragnęło zlikwidowania absolutyzmu oraz demokratyzacji władzy. Również radykalne społeczne poglądy głosił Jan Jakub Rousseuo. Był on autorem filozoficzno-politycznego traktatu "O umowie społecznej ". Twierdził, że każdemu człowiekowi należy zapewnić wolność oraz równość. Człowiek może być wolnym tylko wtedy kiedy nie jest podległy innym ludziom ale obowiązującym powszechnie prawo. Tworzenie prawa winno być wspólnym dziełem całego społeczeństwa.

Twórca nowej ekonomicznej teorii o nazwie fizjokratyzm był Quensay, który to będąc właścicielem ziemskim zajął się obserwacją amatorską prawidłowości, jakie rządzą produkcją rolną. Fizjokratyzm stwierdzał, iż podstawą jakiegokolwiek dobrobytu jawi się rolnictwo gdyż jedynie dzięki niemu dochodzi do pomnożenia dóbr. Te w istocie swej błędne założenia doprowadziły Quensay'a do prawdziwych jednak wniosków. Przyrost dóbr jest faktycznie możliwy jedynie przy zagwarantowanej własności oraz wolności osobistej. Liberalizm ekonomiczny Quensuay'a, a także jego zwolenników jednak nie rozwinął się w teorii politycznego liberalizmu. Znaczącym krytykiem fizjokratycznej myśli stał się ekonomista pochodzący ze Szkocji - Adam Smith. W roku 1776 Smith opublikował swoje dzieło dotyczące ogólnych ekonomicznych zasad pt. "Badania nad natura i przyczyna bogactwa narodów". Uznał on produkcję rolną za podstawową przeszkodę w ekonomicznym rozwoju - za nieodpowiedni system prawny, który krępuje spontaniczną aktywność jednostek. Smith obserwując gospodarcze stosunki Szkocji, Anglii oraz Francji doszedł do pewnych wniosków, że ograniczenia narzucane przez państwo w zakresie handlu oraz produkcji, działają wyłącznie na korzyść kupców. A tych ostatnich uznał Smith za klasę pasożytniczą. Jednak największym osiągnięciem Smitha, który utworzył podstawy klasycznej ekonomii stała się teoria wartości. Za miernik wartości dóbr uznawał on pracę. Smith przywiązywał ogromną wagę w kwestii podziału pracy, w której widział drugi po likwidacji prawnych ograniczeń zasadniczy czynnik jeżeli chodzi o wzrost bogactwa. Ekonomiczny liberalizm XVIII wieku postulujący zmianę prawnego systemu bezpośrednio zwracał się przeciwko dotychczasowemu porządkowi.

W epoce oświecenia pojawiła się tzw. etyka kapitalizmu. Powstające wówczas zręby kapitalistycznego systemu jak prywatna własność, wolny rynek a także wolna inicjatywa w gospodarczej sferze ściśle wiązały się z bardzo głębokimi zmianami w świadomości ludzi. Światopogląd tradycyjny głównie oparty na religijnych zasadach ustępował teraz nowemu, w jakim dominowały takie wartości jak: praca systematyczna, punktualność, uczciwość, prowadzące do sukcesu finansowego. W Anglii, Holandii, w koloniach angielskich w Ameryce Północnej nie urodzenia ale pieniądz był miarą wartości.

Wyrazicielem owych tendencji stał się Beniamin Franklin, amerykański uczony, publicysta i dyplomata. Franklin w swych pismach upowszechnił dewizę, że "Czas to pieniądz", która to po dziś dzień uchodzi za kwintesencję północno - amerykańskiej mentalności. Według Franklina człowiek winien przede wszystkim skoncentrować się na zarabianiu pieniędzy jako na właściwym celu swego życia, a nie jedynie jako na środku do zaspokojenie własnych potrzeb materialnych. Głosił, że zdobywanie pieniędzy powinno się odbywać w legalny i uczciwy sposób. Majątek jawi się nie jako rezultat szczęśliwego przypadku (np. wygrana w loterii) ale efektem dużej sprawności w wykonywanym zawodzie, oszczędzania a także pracowitego życia.

Termin o nazwie "absolutyzm oświeceniowy" został utworzony w Niemczech. Odnosi się on do tych monarchii, których panujący interesowali się oświeceniową filozofią oraz przeprowadzili w swych państwach pewne społeczno-gospodarcze reformy. Oczywiście zupełnie im nie odpowiadały myśli filozofów, które piętnowały władzę absolutną. Monarchowie przyswajając sobie jakieś idee interpretowali je według własnych potrzeb. Powszechny wtedy był pogląd, iż absolutny monarcha musi dbać szczególnie o dobro całego społeczeństwa.

Król Fryderyk II nazwał władców pierwszymi sługami całego państwa co oznaczało, że spoczywa na nich ogromny obowiązek w stosunku do ich poddanych. Józef II cesarz Austrii rozumiał powszechną równość jako obowiązki monarchy wobec każdego z poddanych. Dlatego też dążył do zlikwidowania szlacheckich przywilejów, aby zmusić szlachtę do uiszczania podatków. Wówczas przyjmowano pogląd, że absolutny władca powinien w swych rządach przede wszystkim kierować się własnym rozumem.

Jednym z głównych absolutnych oświeceniowych monarchów był Fryderyk II. Był on wszechstronnie wykształcony oraz znał filozofię Oświecenia. Przeprowadził on w swoim państwie reformę sądownictwa, zlikwidował karę cielesną, co zyskało ogromne uznanie w ówczesnej oświeceniowej Europie. Rozpoczął on kodyfikacje prawa jak również opiekę nad chorymi. Sam czuwał nad tym by szlachta dotrzymywała umów dzierżawczych zawartych z chłopami. Zamierzał wprowadzić powszechne nauczanie. W Prusach za jego czasów panowała religijna tolerancja, on sam zaś był obojętny jeżeli chodzi o sprawy religii. Uznawał jakobinów za strażników zabobonu oraz ciemnoty. Głosił, iż: " Jest rzeczą bardzo obojętną dla polityki czy władza ma religię czy też jej nie posiada. Wszystkie religie kiedy je zbadać okazują się oparte na systemie bajecznym, mniej lub bardziej absolutnym".

Maria Teresa cesarzowa Austrii ostrożnie przyjmowała wszelkie oświeceniowe hasła, zaś jej działanie na tym polu było ograniczone, chociaż doprowadziła do uporządkowania sądownictwa, ograniczyła pańszczyznę a także rozpoczęła opiekę państwa nad chłopami. O wiele więcej zrobił jej syn Józef II. Szczególnie w dużo większym stopniu doprowadził do scentralizowania władzy. Dotychczasowe centralne instytucje połączył w jedną, państwo podzielił na gubernia zupełnie się nie licząc z granicami ani z historycznymi tradycjami. Stworzył bardzo sobie oddany aparat urzędniczy, w ogóle nie zwoływał parlamentu. W roku 1781 zniósł poddaństwo chłopów oraz wydał dekret dotyczący opieki państwa rozciągniętej nad chłopami, całkowicie zakazał skazywania ludzi za herezje oraz za czary. Zlikwidował kary cielesne a także karę śmierci. Znacznie rozbudował szkolnictwo, wszyscy posiadali odtąd jednakowy dostęp do wszelkich urzędów, wydał dekret dotyczący tolerancji, ale wyjątkowo źle traktował wszystkie mniejszości narodowe. Ogromną część pieniędzy państwowych przeznaczył na armię.

W wieku XVIII rozpoczęto pracę nad Encyklopedią. Jej inicjatorami byli Diedorot i d'Alanbert. Podczas tworzenia owego 34 tomowego dzieła udział brało aż 130 uczonych wywodzących się z różnorakich dziedzin nauki.

Oświecenie dla całego ówczesnego świata przyniosło szybki rozwój szkolnictwa oraz wiedzy a także przekształcenia wewnątrz państw.