Naczelnym hasłem Oświecenia było hasło "uczyć, bawić i wzruszać". Tą dewizę wykorzystali już starożytni pisarze.
Uczyć:
Ignacy Krasicki:
"Dewotka"
Przedstawia tu Ignacy Krasicki fałszywą pobożność, na pokaz, która jest tak na prawdę obłudą względem Boga i niedopuszczalna jest dla prawdziwych chrześcijan.
"Szczur i kot"
Prezentuje dwie przeciwstawne postawy. Szczur reprezentuje człowieka zarozumiałego, egoistycznego, zarozumiałego i bardzo wyniosłego.
"Ptaszki w klatce"
Kto nigdy nie zaznał swobody nie doceni jej. W życiu najważniejsza jest wolność.
"Filozof"
Bohaterem utworu jest człowiek, który nie wierzy w Boga, ale kiedy zachorował szybko zmienił zdanie i zaczął uwielbiać Boga. Człowiek jest zmienny a ludzie ułomni.
"Kruk i lis"
Bohaterami są dwie postacie o kontrastowych charakterach. Kruk jest bardzo naiwny i strasznie łakomy na komplementy. Lis z kolei symbolizuje osobę o następujących cechach: cwaniactwo, przebiegłość, spryt, bezwzględność, chytrość oraz zdolność do manipulowania innymi oczywiście z korzyścią dla siebie.
"Monachomachia"
Opisywała życie zakonników. Jej głównym celem była próba ośmieszenia poczynań polskich zakonów żebraczych. Autor poematu heroikomicznego zajmuje się mnichami uwikłanych w dziwny, bezsensowny spór. Duchowni niby poddają się ascezie, ale w gruncie rzeczy popadają w grzech obżarstwa, lenistwa i nieuki.
"Do króla"
Szlachta zbyt pewnie czuła się w państwie, miał przywileje, nie umiała krytycznie na siebie popatrzeć, zazdrosna i zawistna, co przyczyniło się do zagłady kraju i egoistycznego podchodzenia do spraw politycznych, państwowych.
"Żona modna"
Autor szczególnie mocno wyśmiał zapatrzenie w obce mody. Poeta ośmieszył próżność, zacofanie oraz wywyższanie się przesadne ówczesnych szlachcianek, które uwielbiały pieniądze i bogate, wygodne życie. Stąd płynie wniosek, że szlachta nie liczył się z tradycją, gubiąc poczucie własnej narodowości.
Franciszek Karpiński:
"Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim"
Są to przemyślenia w wyniku utraty niepodległości przez Polskę. W kraju, gdzie panuje nieład i chaos zawsze wkradnie się bieda, a tam króluje sprawiedliwość nigdy nie będzie źle.
Stanisław Trembecki
"Myszka, kot i kogut"
"nie sądź nikogo po minie"- prawda uniwersalna
Julian Ursyn Niemcewicz
"Powrót posła"
Krytykował złe rzeczy w sferze obyczajowej, ale także odnosił się do zacofania politycznego, czyli do tego wszystkiego, co stało na drodze do zrealizowania reform postępowych.
Stanisław Staszic
"Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego"-"Edukacja"
Utwór miał wskazać Sejmowi, czym ma się dokładnie zająć, jakie kwestie poruszyć oraz o co ma się starać stronnictwo reformatorskie: podnieść poziom wykształcenia społeczeństwa; wychować obywateli na patriotów
"Przestrogi dla Polski"
Jest adresowany głównie do szlachty, aby pohamowała swoje przywileje i dała je innym stanom.
Hugo Kołłątaj
Pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej. Studiował na Akademii Krakowskiej i uzyskał doktorat z filozofii. Brał udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i współpracował z KEN- em.
Wzruszać
Franciszek Karpiński:
"Do Justyny. Tęskność na wiosnę"
Utwór dotyczy również miłości, chociaż podmiot liryczny nie wypowiada się o niej bezpośrednio i otwarcie. Występuje opis porównania uczuć podmiotu do rodzącej się na wiosnę przyrody. Wiosną wszystko jest nowe, radosne, a w sercu bohatera panuje smutek i żal oraz tęsknota.
"Laura i Filon"
Tematem jest miłość, szczere uczucie, jakie żywi do siebie dwójka konwencjonalnie przedstawionych pasterzy. Umówili się na spotkanie po jaworem. Kiedy Laura przychodzi na miejsce, okazuje się, ze nie ma jej ukochanego. Zaczyna do głosu dochodzić zazdrość i dziewczyna wpada w szał, wyrzucając kosz malin oraz swój wieniec. W tym momencie przyszedł Filon, który do tej pory siedział w krzakach i obserwował Laurę, chcąc się upewnić o prawdziwości jej uczucia do niego. Na koniec wyznają sobie miłość i przysięgają być sobie wiernymi do końca życia.
"Pieśń nabożna"
Autor chciał wpłynąć na obywatelskie postawy i szerzył idee wiary, wartości chrześcijańskich. Bóg był tu sprawiedliwy i miłosiernym ojcem.
"Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta"
Wiersz jest wyrazem żalu za utraconą wolnością. Powstał po trzecim rozbiorze i przepełniony był rozpaczą. Poeta cierpi na myśl, że nie ma nawet skrawka ziemi na mogiłę.
Idąc za przykładem antycznych twórców, pisarze oświeceniowi - bawili, wzruszali i uczyli wykorzystując odpowiednie gatunki literackie.
