Reformacją nazywamy ruch religijno-społeczny w XVI wieku w Europie. Ogólnie przyjmuje się, iż został zapoczątkowany przez Lutra w celu podniesienia poziomu moralności kleru w Kościele katolickim. Wierni Kościoła katolickiego przeciwstawiali się:

    • odpustom, czyli kupowaniu rozgrzeszenia za pieniądze,
    • symonii, czyli kupowaniu stanowisko godności kościelnych,
    • nikolaizmowi, czyli zerwaniu duchownych z celibatem,
    • wojnom między przedstawicielami kleru.

Pierwszą osobą, która otwarcie wypowiedziała się przeciw złym zwyczajom w Kościele, był augustianin niemieckiego pochodzenia - Marcin Luter. To on 31 października 1517 roku umieścił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 swoich tez, w których umieścił propozycje uzdrowienia sytuacji wewnętrznej w Kościele. Ta data jest powszechnie uznawana za początek reformacji. Umownie kończy ona także epokę średniowieczną. Filarami luterańskiej doktryny wiary są zasady:

  • Pismo Święte jedynym źródłem wiary,
  • odrzucenie dogmatów ustanowionych przez sobory powszechne i papieży,
  • wiara wystarczającą do uzyskania zbawienia,
  • zniesienie celibatu księży,
  • zachowanie tylko dwóch sakramentów świętych: chrztu i komunii, która ma być udzielana pod dwoma postaciami,
  • odrzucenie kultu wszystkich świętych,
  • Maryja jedynie matką Boga, której nie należy czcić, ale szanować,
  • zlikwidowanie przedstawień Boga ze świątyń,
  • zwierzchnikiem Kościoła jest Bóg, a nie papież.

W 1520 roku papież Leon X wydał bullę, która potępiła naukę Marcina Lutra, a samemu Lutrowi nakazywała pokutę i spalenie kontrowersyjnych tez. W odpowiedzi na nią Luter spalił, ale papieską bullę w wyniku czego został obłożony przez papieża ekskomuniką, czyli karą kościelną, która zabraniała mu uczestniczenia w życiu religijnym. Pomimo takiego obrotu sprawy luteranizm stawał się coraz popularniejszy w Niemczech. Obawiając się tego wzrostu w siłę wyznawców luteranizmu cesarz Karol V w 1521 roku zwołał sejm Rzeszy do Wormacji. Tam też został zaproszony sam Luter. Cesarz co prawda dał Lutrowi list żelazny - gwarancję wolności, ale Luter tego zaproszenia nie przyjął obawiając się losu Jana Husa, który został spalony na stosie, pomimo takiego samego listu, za herezję. Luter na mocy sejmu w Wormacji został skazany na banicję. Może cała ta sprawa skończyłaby się dla Lutra bardzo źle, gdyby nie elektor saski - Fryderyk Mądry, który udzielił Lutrowi schronienia w zamku w Wartburgu. Tam Lutrowi udało się Pismo Święte na język niemiecki.

Chłopi obrali własnego przywódcę, który zgodził się połączyć reformację w Kościele z ruchem społecznym, na co nigdy nie zgodziłby się Luter. Był to Tomasz Münzer, który wystąpił przeciw zastanemu porządkowi, uważając każdą rzecz za własność wspólną. Negował on stosunki feudalne w Niemczech. Stronnictwo Münzera nazwano anababtystami. Anabaptyści byli przedstawicielami radykalnej reformy w Kościele. Odrzucali chrzest dzieci. Chcieli prostoty w kulcie religijnym, odrzucając jako jego wyraz obrazy, ołtarze, budynki sakralne. Uważali, że w życiu społecznym należy się wzorować na organizacji życia pierwszych chrześcijan. Od luteranów przejęli czytanie Pisma Świętego i śpiewanie psalmów. W latach 1524-25 doszło do wojny domowej w Niemczech pomiędzy chłopami na czele z Tomaszem Münzerem a ich panami. Wojna ta zwana chłopską była niezwykle krwawa. Bitwą, która miała największe znaczenia, była bitwa stoczona w 1525 roku pod Frankenhausen, w której zginął Tomasz Münzer. Anababtystów usunięto z terenów Niemiec, ale najdotkliwsze było dla nich potępienie ich sprawy przez Lutra. W 1529 roku doszło do zwołania przez Karola V kolejnego sejmu, tym razem w Spirze. Sejm ten odrzucił możliwość zmian w Kościele, co spotkało się z niezadowoleniem luteranów. Od tego momentu nazywa się też luteranów protestantami. Luteranie sprecyzowali doktrynę swojej wiary w 1530roku w Augsburgu. Karol V chcąc uspokoić wewnętrzną sytuację w Niemczech przed wyprawą przeciwko Turkom postanowił doprowadzić do pokoju z protestantami. Zawarto pokój w Augsburgu w 1555 roku, który faktycznie potwierdzał podział religijny Rzeszy Niemieckiej. Stwierdził on, że ma obowiązywać zasada Cuius regio, eius religio, czyli czyja władza tego religia. Tym samym to władca decydował o wyborze katolicyzmu lub luteranizmu dla swoich poddanych. Ta sytuacja była jedną z przyczyn, które doprowadziły do wybuchu kolejnej wojny w latach 1618-1648.

Ruchy reformacja w innych krajach europejskich.

W 1525 roku w Szwajcarii pojawił się nowy reformator Ulrich Zwingli, który zarysował filary nowej wiary. Najliczniejszą grupę zwolenników znalazł w Zurichu, Bernie i Bazylei. Negował on:

  • istnienie czyśćca,
  • potrzebę władzy papieża,
  • organizowanie i działanie zakonów,
  • tezę, iż msza jest ofiarą składaną przez Boga,
  • sens celibatu i innych nabożeństw

Chciał:

  • wprowadzenia języka ojczystego w czasie mszy,
  • uznania Pisma Świętego za jedyne źródło wiary.

W wyniku wojny z lat 1529-31 doszło do równouprawnienia tej wiary z innymi.

Kolejnym reformatorem był Jan Kalwin. Z pochodzenia Francuz, działał także w Szwajcarii. Genewa została uznana przez niego za Miasto Boże. Jej mieszkańcy zaś zostali wzorcową społecznością. W 1536 roku w Bazylei Kalwin wydał dzieło o tytule Institutio Christianae Religionis, w którym umieścił swoje tezy:

  • Pismo Święte jedynym źródłem prawdy chrześcijańskiej,
  • teoria o predestynacji, czyli z góry przesądzonym przeznaczeniu jednych ludzi do nieba, a drugich na potępienie,
  • dwa sakramenty: chrzest i komunia pod dwoma postaciami,
  • praca jest obowiązkiem każdego człowieka,
  • surowe zasady moralne,
  • zakaz małżeństw pomiędzy wyznawcami innej wiary.

Wyznanie kalwińskie nie zostało przyjęte przyjaźnie we Francji. Dwaj francuscy królowie: Franciszek I i Henryk II chcieli doprowadzić do wytracenia innowierców. We francuskim parlamencie powstała specjalna izba do spraw reformacji, a w 1551 roku został wydany edykt o zwalczaniu reformacji. Doszło do zakazu druku reformacyjnych pism. Nastąpiło prześladowanie protestantów przez zabieranie im ziemi. Osoba, która doniosła o tym, że jest się protestantem, zdobywała upatrzoną ziemię. Protestantów przybywało. Najgorsze walki rozgrywały się pomiędzy dwoma słynnymi francuskimi rodami: Gwizjuszami (katolicy) i Bourbonami (protestanci). Działo się to we Francji za rządów regentki, a zarazem matki, niepełnoletniego Karola IX, Małgorzaty Medycejskiej. W 1560 roku wydała ona edykt romorantyński, który zezwalał protestantom na wyznawanie wiary przy jednoczesnym zakazie publicznego kultu i propagandy religijnej. W 1562 roku Katarzyna de Medici wydała w Saint-Germain-en-Laye kolejny edykt tolerancyjny, który zapewnił hugenotom całkowitą swobodę kultu religijnego poza murami miast, a odprawiania prywatnych nabożeństw w obrębie miasta. Jednak jeszcze tym samym roku Gwizjusze dokonali rzezi hugenotów w miejscowości Wassy, co było główną przyczyną wojny domowej, która miała trwać z przerwami do 1594 roku. W 1570 roku doszło do zawarcia pokoju w Saint-Germain, w wyniku którego hugenoci uzyskali:

    • wolność kultu religijnego z wyjątkiem Paryża,
    • amnestię i dopuszczenie do piastowania urzędów,
    • gwarancje dla twierdz,
    • małżeństwo Henryka z Nawarry z Małgorzatą de Valois.

Ten ostatni punkt pokoju miał być jego gwarancją. Na sam ślub w sierpniu 1572 roku do Paryża zjechała olbrzymia ilość hugenotów. W nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 roku, czyli w tzw. nocy św. Bartłomieja katolicy wymordowali wielką ilość hugenotów w Paryżu. Nie został zabity ich przywódca Henryk, który jednak został zmuszony do złożenia przysięgi i przejścia pod zwierzchność papieża. W 1574 roku umarł na gruźlicę Karol IX. Na tronie francuskim zasiadł pierwszy z naszych królów elekcyjnych Henryk Walezy, kojarzony z brawurową ucieczką z Polski po dowiedzeniu się o śmierci brata. Jednak jego panowanie nie było długie i szczęśliwe. Dochodzi do wybuchu następnej wojny zwanej Wojną Trzech Henryków - Walezego, Gwizjusza i Bourbona. W 1558 roku Henryk Gwizjusz zginął zamordowany z rozkazu Henryka III Walezego. W 1589 roku został zasztyletowany sam Henryk III z ręki zwolennika Henryka Gwizjusza. Na tronie francuskim w 1589 roku zasiadł Henryk IV Bourbon. Francja nie chciała mieć króla protestanta. Król Henryk IV poszedł na ustępstwa, bo Paryż wart jest mszy i zmienił wyznanie na katolicyzm, ale o hugenotach nigdy nie zapomniał, o czym świadczył edykt z Nantes z roku 1598. Dawał on:

    • zupełną wolność wyznania dla hugenotów w całej Francji,
    • ograniczona wolność kultu religijnego,
    • zakaz kultu w Paryżu i 5 mil od stolicy,
    • pełnia praw politycznych i obywatelskich dla protestantów,
    • hugenotom 200 miejsc bezpieczeństwa na 8 lat,
    • w sprawach sądowych hugenoci podlegali specjalnym sądom,

Uroczysta królewska koronacja, która miała miejsce w 1594 roku.