Geneza ruchu egzekucyjnego:
Król Zygmunt I Stary próbował umocnić swoją władzę w Rzeczypospolitej kosztem szlachty. Pomagała mu w tym jego żona - Bona. Panował on od 1506 do 1548 r. W 1529 r. Bona przeprowadziła elekcję swego syna - przyszłego króla Zygmunta II Augusta na tron polski (elekcja "vivente rege", czyli za życia poprzednika). Przeciw temu zaprotestowała szlachta, która w tym samym roku podjęła uchwałę, zakazującą podobnych elekcji w przyszłości. W 1537 r. doszło do rokoszu pod Lwowem; szlachta, która zebrała się w ramach pospolitego ruszenia na wyprawę wojenną do Mołdawii zażądała od króla Zygmunta I Starego uporządkowania spraw skarbu, zwolnienia stanu szlacheckiego z opodatkowania, z którego dochody szły na Kościół, kodyfikacji wszystkich praw. Od spełnienia tych żądań szlachta uzależniła swój udział w wojnie. Król stwierdził, że wszelkie zmiany będą wymagać zgody izby poselskiej.
Program ruchu egzekucji praw i dóbr:
Ruch egzekucyjny był ruchem politycznym średniej szlachty skierowanym przeciw królowi i magnaterii. Szlachta domagała się przestrzegania prawa przez króla (egzekucja praw), ukrócenia wpływów magnaterii oraz zniesienia przywilejów Kościoła. Szlachta pragnęła uzyskać decydujący wpływ na rządy w państwie.
Do głównych postulatów ruchu należały:
- egzekucja praw
- egzekucja dóbr
- zakaz łączenia dwóch lub więcej urzędów w jednym ręku
- kodyfikacja prawa
- reforma wojska i skarbu
- ujednolicenie struktury państwa
- ograniczenie uprzywilejowania Kościoła i duchowieństwa, szczególnie podatkowego
- elekcyjność tronu
- zapewnienie swobody wyznania
- utworzenie kościoła narodowego
Przywódcy ruchu egzekucyjnego:
- Rafał Leszczyński - magnat
- Mikołaj Sienicki - wielokrotny poseł na sejm
- Hieronim Ossoliński - kalwinista i magnat z Wielkopolski
- Jan Tarnowski
Sukcesy ruchu egzekucji praw i dóbr:
W 1562 r. w Piotrkowie zebrał się sejm, na który król przybył ubrany w strój szlachecki, co miało stanowić znak przychylności króla do ruchu szlacheckiego. W latach 1562-1569 miały miejsce sejmy egzekucyjne. Przedmiotem ich obrad była realizacja programu egzekucyjnego. Zrealizowano następujące postulaty:
- lustracja dóbr koronnych, do czego powołano specjalną komisję
- utworzenie "wojska kwarcianego" (około 4 tys. żołnierzy), na którego utrzymanie przeznaczono część dochodów z dóbr koronnych
- zwiększenie kontroli sejmu nad skarbem (sejm wykonywał ją przez tzw. generalne ekonomie)
- obłożenie duchowieństwa podatkiem nadzwyczajnym
- zakazanie starostom egzekwowania wyroków zasądzonych przez sądy kościelne
- powołanie Trybunału Koronnego i Trybunału Litewskiego
- uporządkowanie systemu wag i miar
- unifikacja terytorialna państwa (likwidacja odrębności Litwy, Mazowsza, Prus Królewskich)
- zagwarantowanie wolności wyznania
- wprowadzanie kalendarza gregoriańskiego w Polsce
