Przyczyny

Na obradującym w latach 1512 - 1517 V soborze laterańskim podjęto próbę przeprowadzenia reform w Kościele katolickim, lecz żadne zapisane w dokumentach soborowych projekty zmian nie weszły nigdy w życie. Za początek reformacji w Kościele i w Europie zachodniej uznaje się rok 1517. Już samo określenie reformacja wskazuję na fakt, że Luter i inni jego zwolennicy nie chcieli odejścia od jedności Kościoła i stworzenia nowego wyznania,

a pragnęli jedynie zapoczątkować dyskusję na temat konieczności przeprowadzenia reform

w łonie Kościoła. Innym określeniem, jakim opisuje się zwolenników nauk Marcina Lutra, jest protestantyzm. Słowo to oznaczało "występować przeciwko komuś lub czemuś".

W swych poglądach Luter często występuje między innymi przeciwko sprzedaży odpustów, bogaceniu się kleru czy bałwochwalstwu. Niektórzy badacze wskazują też na pozytywny wydźwięk tego słowa. Bowiem w języku greckim czy hebrajskim "protestantyzm" pochodzi od słowa "prorok", co sugeruje powrót do źródeł, odrzucenie grzechu czy wezwanie do pokuty i nawrócenia. Protestantyzm jest w całości ruchem, który wzywa do naprawy

i odnowy Kościoła.

Nadużycia i malwersacje w Kościele średniowiecznym były na początku dziennym, sytuacja ta wytworzyła korzystną aurę dla działalności reformatorów religijnych i odnowicieli życia duchowego. Nieuczciwości w Kościele dotyczyły przede wszystkim najwyższej hierarchii kościelnej. Papieże oraz biskupi żyli często życiem świeckich na modłę renesansową,

w zbytku i bogactwie, otaczając się licznym dworem oraz artystami. Wyższe urzędy kościelne zarezerwowane były tylko dla szlachty Na porządku dziennym było kupowanie co intratniejszych urzędów, czyli symonia lub rozdawanie ich krewniakom czy bliskim, czyli nepotyzm. Duchowieństwo zajmowało się głównie swoimi sprawami, zaniedbując całkowicie swe funkcje duszpasterskie. Na coraz większą skalę rozbudowywano system prawny, przez co komplikowano i zaciemniano kompetencje poszczególnych urzędów. Pod koniec Średniowiecza Kościół katolicki zaczął przypominać olbrzymią machinerię, która była zainteresowana jedynie zdobywaniem na rozmaite sposoby bogactw i dóbr materialnych. Do zdobywania środków materialnych wykorzystywano też sądownictwo kościelne.

W odmiennej często sytuacji znajdowało się niższe duchowieństwo. Kler niższego szczebla często był prawie niewykształcony, nieznajomość łaciny czy wręcz analfabetyzm były zjawiskami nierzadkimi. Większość księży znała jedynie kanon, opierając odprawianie mszy na pamięciowym opanowaniu niezrozumiałych dla nich formuł. Niższe duchowieństwo żyło często w skrajnej biedzie, nie różniąc się niczym od biedoty czy chłopów. Dlatego też po Europie zaczęli krążyć księża - wagabundzi, którzy za odpowiednią opłatę odprawiali mszę; ich ilość mogła dochodzić nawet do 15 dziennie. Powszechnie łamano celibat oraz śluby czystości przez księży i zakonników. W tej sytuacji w Kościele pojawiły się coraz liczniejsze głosy, mówiące o konieczności przeprowadzenia reform wewnątrz Kościoła. Ruch reformy znalazł swych zwolenników wśród książąt i biskupów, w tym kierunku też szły sobory z XV stulecia. Jednak po Konstancji i Bazylei, w Kościele przewagę zdobyło stronnictwo przeciwne wszelkim zmianom i reformom. Z tych kręgów wywodził się tez papież Leon X (1513 - 1521), na panowanie którego przypadają pierwsze lata reformacji.

Reformacja w Niemczech

Wkrótce po zakończeniu soboru laterańskiego, bo 31 października 1517 roku, niemiecki augustianin, Marcin Luter przekazał swemu suzerenowi, biskupowi mogunckiemu Albrechtowi, swych 95 tez napisanych po łacinie, przeciwko sprzedaży odpustów. Tezy te miały stać się powodem do rozpoczęcia publicznej dyskusji o naprawie Kościoła. Historycy wykluczają raczej przybicie tych tez przez Lutra do drzwi katedry w Wittenberdze

i przypisują to legendzie, jako wytworzyła się wokół doktora Marcina. Tezy Lutra skierowane były przeciwko kościelnej praktyce sprzedawania odpustów, czyli zniesienia kar czyśćcowych za grzechy. Stało się więc możliwe kupienie sobie łaski Boga w zamian za list odpustowy. W Kościele końca średniowiecza bardzo często pokuty zastępowano karami pieniężnymi. Sprzedaż odpustów stała się nieocenionym źródłem dochodów dla papieży

i biskupów, którzy pieniądze wykorzystywali dla swych celów. Właśnie przeciwko takiej praktyce wystąpił Luter, szybko znajdując poparcie i zwolenników. Sprzeciwiał się on sytuacji, w której Kościół za pieniądze obdarzał ludzi bogatych łaską i przebaczeniem,

a odmawiał ich ludziom biednym. W ten sposób chrześcijaństwo stawał o się niczym magia.

Poglądy Lutra już w grudniu 1517 roku ukazały się w Norymberdze drukiem, w ten sposób szybko rozprzestrzeniły się po całej Rzeszy. Na to zareagował biskup Moguncji, który powiadomił Stolicę Apostolską o tezach Lutra, w których dopatrzył się herezji.

W rzeczywistości jednak biskup Albrecht Hohenzollern obawiał się o swe dochody, gdyż to on zajmował się sprzedażą odpustów, za co otrzymywał prowizję; Luter stał się dla niego niewygodny. Na wiosnę następnego roku oficjalnie o herezję oskarżyli doktora Marcina także dominikanie. Jesienią 1518 roku Luter został wezwany do Rzymu, by złożył wyjaśnienia, on jednak tam nie pojechał. W tej sytuacji są kościelny wydał rozkaz jego aresztowania. Luter schronił się u książąt w Augsburgu, skąd wysłał do papieża list oskarżający jego sędziów

o stronniczość. W toku dalszej polemiki Luter napisał trzy dzieła jeszcze w 1520 roku. Pierwsze z nich to "Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie stanu chrześcijańskiego", w którym wskazał na wszelkie nadużycia i nieuczciwości w Kościele, po raz pierwszy postawił też tezę o powszechnym kapłaństwie wiernych, postulował zniesienie hierarchii kapłańskiej w Kościele, wszystkim wiernym przyznawał prawo do komentowania

i interpretowania Pisma Świętego, wszystkich chrześcijan wzywał do pomocy

w przeprowadzeniu reform. W drugim dziele pod tytułem: "O niewoli babilońskiej Kościoła" Luter zajął się sakramentologią. Na nowo zdefiniował pojęcie "sakrament" jako czyn i słowo dany przez Chrystusa. Przez analizę Pisma Świętego Luter wykazał, że udowodnił, że gestów Jezusa wraz ze słowami ustanowienia jest niewiele. Za prawomocne uznał tylko: chrzest, pokutę i eucharystię, odrzucając tym samym bierzmowanie, kapłaństwo, małżeństwo

i namaszczenie chorych. Trzecim pismem było dzieło "O wolności chrześcijanina", w którym zawarł główne zasady swej wiary, podstawy luteranizmu. Pisma te bardzo szybko stały się popularne w całej Rzeszy, wywarły one duży wpływ na dalsze wypadki. Właśnie rok 1520 uważa się za początek kształtowania się nowego Kościoła, nowego wyznania.

Dnia 15 czerwca 1520 roku papież wydał bullę potępiającą nauki Lutra, które ten miał odwołać w ciągu sześćdziesięciu dni oraz złożyć ortodoksyjne wyznanie wiary, inaczej Lutrowi groziło wykluczenie ze wspólnoty Kościoła. Lecz Luter sam ekskomunikował papieża nazywając go Antychrystem, zaś jego bullę oraz księgi prawa kanonicznego spalił publicznie na stosie. Na to dnia 3 stycznia następnego roku papież Leon X nałożył na doktora Marcina ekskomunikę.

By wyjaśnić sytuację, cesarz Karol V wezwał Lutra w kwietniu 1521 roku na sejm Rzeszy do Wormacji. Cesarz, jako obrońca wiary i zbrojne ramię Kościoła katolickiego, chciał zmusić reformatora do odwołania pism i poglądów. Kiedy Luter po wygłoszeniu płomiennej mowy obronnej i potwierdzeniu wszystkich swych tez, nie chciał zrezygnować ze swych poglądów, został skazany na banicję. Po takim obrocie sprawy Luter musiał się ukrywać znajdując schronienie u jednego z swych zwolenników, elektora saskiego, na zamku w Wartburgu.

Rzesza zaczęła popadać w ogromny zamęt i chaos. W różnych jej częściach zaczęli występować różni innymi reformatorzy, którzy prócz reform religijnych postulowali też zmiany społeczne i gospodarcze. Szczególnie skomplikowana sytuacja była w Saksonii, gdzie ze swymi radykalnymi hasłami religijnymi i społecznymi wystąpił Tomasz Münzer. Pod wpływem jego poglądów o nastaniu Bożej sprawiedliwości na ziemi, wybuchło w Rzeszy powstanie chłopskie. Münzer w swych naukach odrzucał jakąkolwiek hierarchię, zarówno kościelną, jak i świecką, głosił nastanie Królestwa Bożego na ziemi, odrzucał chrzest niemowląt twierdząc, że tylko ludzie świadomi mogą go przyjmować, dlatego też zwolenników jego poglądów zaczęto nazywać anabaptystami. Główny cel reformacji upatrywał on nie w reformach Kościoła, lecz w zmianie stosunków społecznych i reformie systemu feudalnego, co było dla szlachty nie do przyjęcia. Po trwających ponad rok walkach, w czerwcu 1525 roku, wojska chłopskie zostały rozbite, zginął też sam Tomasz Münzer.

Po uspokojeniu buntu mas chłopskich, nadal jeszcze istniało zagrożenie ze strony zwolenników Lutra, chociaż większość książąt Rzeszy pozostało przy katolicyzmie. W 1529 roku, kiedy cesarz pokonał wojska włoskie i wkroczył do Italii, jego pozycja w Rzeszy znacznie wzrosła. Zwolennicy reformacji zaczęli dążyć do ugody z cesarzem. Na sejm zwołany 1530 roku do Augsburga współpracownik Lutra, Filip Melanchton opracował luterańskie wyznanie wiary, zawarte w tzw. "Dwudziestu ośmiu artykułach". Teologowie katoliccy jednak odrzucili je jako nieortodoksyjne, a cesarz nakazał protestantom opracował wspólne z katolikami wyznanie wiary. Jednak już w tym samym roku sytuacja znowu zmieniła się na niekorzyść cesarza. Protestanci zagrozili bowiem wojną domową, przy jednoczesnym zagrożeniem wojną ze strony Turcji. By uspokoić sytuację w 1532 roku podpisano pokój religijny między katolikami a protestantami, był on jednak tylko rozwiązaniem czasowym, bowiem konflikty nie zostały ostatecznie rozwiązane, a napięcia trwały nadal. Ostatecznie sytuacja unormowała się w 1555 roku po podpisaniu pokoju

w Augsburgu, który za obowiązującą przyjął zasadę: "czyja władza, tego religia" ("cuius regio, eius religio"). Zasada ta dawała możliwość wyboru wyznania jedynie szlachcie, reszta poddanych musiała się temu podporządkować. To panujący władca decydował o tym, jaka religia będzie obowiązywał na jego ziemiach. Postanowienia pokoju augsburskiego miały zapewnić w Rzeszy pokój religijny, jednak wkrótce doprowadziły do kolejnych podziałów.

Reformacja w Szwajcarii

Równocześnie z wystąpieniami Lutra w Niemczech, także w Szwajcarii zaczęły się rozpowszechniać hasła reformacyjne. Z radykalnymi tezami religijnymi oraz społecznymi wystąpił tu Ulrich Zwingli. Już w 1522 roku przedstawił on swoich 67 tez, tzw. "Apologeticus Architeles", które stały się podstawą nowego wyznania. Zwingli był człowiekiem światłym i doskonale wykształconym, znał on panujące stosunki społeczne, poznał dzieła najwybitniejszych przedstawicieli renesansu. Dlatego też jego reformy szły znacznie dalej, niż zmiany zaproponowane przez Marcina Lutra. Zwingli za jedyne

i podstawowe źródło wiary uznał Pismo Święte, zniósł odprawianie mszy świętej, zaś sakramenty uważał jedynie za symbole. Z kościołów usunął wszelkie zbędne przedmioty kultu, jak obrazy, rzeźby, ozdoby czy ołtarze boczne. Nabożeństwo polegało na czytaniu Słowa Bożego, kazaniu oraz udzielaniu eucharystii pod dwiema postaciami. Pod wpływem poglądów i nauk Zwinglego zniesiono celibat oraz zaczęto odprawiać liturgię w językach narodowych. Jednak nauki reformatora napotkały na opór szwajcarskich górali, którzy zostali wierni katolicyzmowi. W tej sytuacji w Szwajcarii wybuchła wojna domowa na tle religijnym, która zakończyła się w 1531 roku całkowitą klęską wojsk protestanckich. Sam Zwingli podczas bitwy dostał się do niewoli, po której został zabity, zaś jego ciało zostało poćwiartowane i spalone na stosie jako heretyckie.

Wkrótce po śmierci Zwinglego w Szwajcarii pojawił się kolejny reformator, Francuz Jan Kalwin, który w 1534 roku ostatecznie zerwał z Kościołem katolickim. Kalwin uważał się za przeciwnika Lutra, chociaż w jego pismach można zauważyć wiele zbieżności z naukami doktora Marcina. Podstawą nauk Kalwina jest doktryna predestynacji, czyli nauka

o przeznaczeniu człowieka. Według niej Bóg, jeszcze zanim stworzył świat, aktem swej woli wybranych ludzi przeznaczył do zbawienia, a innych do potępienia. Takie przeznaczenie spowodowało, że jedni są obdarzeni jego łaską, czyli wiarą, a inni - nie. Tak więc wiara jest jedynym warunkiem koniecznym do zbawienia, nie zaś ludzkie uczynki czy intencje. Człowiek natomiast nie jest w stanie sam zmienić Boskich wyroków. Taki punkt widzenia pociąga za sobą dalsze konsekwencje. Skoro od uczynków człowieka nie zależy nic, to nie ma też znaczenia przyjmowanie jakichkolwiek sakramentów. W Kościele kalwińskim eucharystia była przyjmowana średnio raz na trzy miesiące i była traktowana jedynie jako znak wiary człowieka, a nie jako narzędzie Bożej łaski. Komunia była znakiem obecności wiernych

w wspólnocie Kościoła. Chrzest natomiast stał się oznaką przystąpienia do tej wspólnoty, nie miał nic wspólnego z otrzymaniem łaski. Etyka kalwińska oparta była na bardzo surowych zasadach moralnych, zakazane były wszelkie rozrywki, tańce, zabawy czy gry hazardowe. Niedziela miała wymiar czysto religijny, często też była uważana za najnudniejszy dzień

w tygodniu. W sferze społeczno-ekonomicznej Kalwin postulował stały wysiłek i wydajny trud we wszelkiej działalności artystycznej, ekonomicznej czy gospodarczej człowieka. Według nauk Kalwina, każdy człowiek powinien dobrze wykonywać swój zawód, do którego powołał go sam Bóg. Często więc Kalwin uważany za prekursora nowoczesnego kapitalizmu i specjalizacji zawodowej. Wszystkie sfery życia wiernych zostały podporządkowane kontroli państwa i Kościoła. Według nauk Kalwina władza świecka powinna być podporządkowana

w całości władzy kościelnej, jako że wszelka władza pochodzi właśnie od Boga, ale przez Kościół. Członkowie gmin kalwińskich całkowicie poddani byli kontroli konsystorza, czyli organu państwowo-kościelnego. Kalwini mieli zakaz zawierania związków małżeńskich

z ludźmi o innym wyznaniu. Na podstawie poglądów Kalwina wykształcił się później

w Anglii i Szkocji nurt purytański reformacji.

Reformacja we Francji

Poglądy Jana Kalwina bardzo szybko znalazły swych zwolenników we Francji, gdzie kalwinów nazywano hugenotami. Zdecydowanym przeciwnikiem kalwinizmu był król Franciszek I. Od 1545 roku hugenoci byli prześladowani, na wielką skalę zaczęły płonąć stosy. Następca Franciszka I- Henryk II kontynuował jego politykę wewnętrzną.

W parlamencie francuskim powołano specjalną izbę, która zajmowała się zwalczaniem reformacji jako herezji. Rozpatrywała ona wszelkie sprawy, w których zaszło podejrzenie

o herezję, w ciągu dwóch lat działalności izba ta wydała 60 wyroków śmierci. W tym samym czasie w Rzeczpospolitej panowała, niespotykana na skalę europejską, tolerancja i wolność religijna. Kiedy natomiast w sto lat później w Polsce z powodów religijnych zgładzono 12 osób, Francja zarzuciła Rzeczpospolitej nietolerancję. Komisja do walki z reformacją zabroniła sprowadzać z zagranicy książki autorów protestanckich, wprowadziła też cenzurę- bez zgody paryskiej Sorbony nie można było wydrukować we Francji żadnej książki. Wszystkie urzędy państwowe i stanowiska w administracji zarezerwowane były wyłącznie dla katolików. W krótkim czasie rywalizacja z powodów religijnych przekształciła się w spór polityczny. Po stronie protestantów stanął ród Burbonów z Nawarry, natomiast po stronie katolików- ród Gwizjuszy oraz panująca dynastia Walezjuszy. Aby załagodzić sytuację, regentka Katarzyna Medycejska wydała w 1562 roku edykt tolerancyjny, który zapewniał hugenotom wolność kultu, lecz poza murami miast. Jednak przeciwko temu dekretowi wystąpili Gwizjusze. W tym samym roku katolicy dokonali masakry hugenotów, co stało się przyczyną wybuchu religijnej wojny domowej we Francji. Protestanci poprosili o pomoc Anglię, natomiast katolicy zwrócili się do Hiszpanii. Anglia i Hiszpania wykorzystały trudną sytuację wewnętrzną Francji by umocnić własne interesy w tym kraju. W obliczu wspólnego wroga Katarzyna Medycejska wydała kolejny dekret tolerancyjny, co umożliwiło spokój wewnętrzny, rozejm pomiędzy wyznaniami. oraz połączenie sił przeciwko najeźdźcy. Jednak ten pokój religijny pomiędzy katolikami a hugenotami trwał bardzo krótko. Kiedy Anglicy zostali wyparci z terenów Francji, ponownie doszło do wybuchu walk.

W 1570 roku królowa matka wydała edykt tolerancyjny, na mocy którego protestanci otrzymali wolność wyznania oraz swobodę kultu, prócz Paryża. Gwarancją tego układu była amnestia dla kalwinów oraz umożliwienie im zajmowania urzędów państwowych. Ponadto hugenoci otrzymali cztery twierdz bezpieczeństwa, które miały strategiczne znaczenie dla kraju. Najważniejszą z nich była La Rochelle. Potwierdzeniem pokoju między katolikami

a hugenotami miało być małżeństwo Henryka Burbona z Nawarry, przywódcy hugenotów,

z Małgorzatą Walezy, siostrą króla Karola IX, a córką Katarzyny Medycejskiej. Na wesele przybyło do stolicy wielu wybitnych przedstawicieli rodów kalwińskich. Królowa za namową Gwizjuszy postanowiła skorzystać ze sposobności i ostatecznie rozwiązać problem hugenocki. W nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 roku w Paryżu dokonano rzezi hugenotów. Była to tzw. noc świętego Bartłomieja, podczas której zginęło około 3 tysięcy protestantów. Po tym wydarzeniu dynastia panująca oraz dwór królewski stały się symbolem zdrady. Od tej pory hugenoci stracili zaufanie do monarchii i zaczęli występować przeciwko władzy królewskiej. Francja kolejny raz pogrążyła się w walkach wewnętrznych.

Po Karolu IX na tron wstąpił jego brat Henryk III Walezy. Do walki o władzę przystąpili też książę Henryk Gwizjusz oraz Henryk Burbon. W przypadku bezpotomnej śmierci króla na tron miał wstąpić król Nawarry, który dzięki przejściu na katolicyzm i małżeństwu

z Małgorzatą ocalił życie. Z rozkazu Henryka III zamordowano księcia Henryka Gwizjusza. Po czym król zwrócił się do kalwinów o pomoc w walce z stronnictwem Gwizjuszy. Nie spodobało się to katolikom. Z ich inspiracji fanatyczny katolik- dominikanin Jakub Clement w 1589 roku zamordował Henryka III. Na polu walki o panowanie we Francji pozostał tylko Henryk Burbon. Król Nawarry, chociaż sam był hugenotem, doskonale zdawał sobie sprawę, że większość Francuzów pozostała przy katolicyzmie. Widział też, że dalsza wojna domowa osłabi kraj i może doprowadzić do uzależnienia od Hiszpanii. Henryk IV w walce ze stronnictwem katolickim, dwukrotnie zwyciężył. Dnia 25 lipca 1593 roku Henryk IV przeszedł na katolicyzm, wypowiadając przy tym słynne zdanie: "Paryż wart jest mszy". Francja powoli zaczęła wychodzić z kryzysu. Ostatecznym zakończeniem wojen religijnych było wydanie przez króla w 1598 roku edyktu tolerancyjnego w Nantes. Dokument ten zabraniał prześladowania innowierców, które w ten sposób stały się wykroczeniem przeciw państwu. Edykt nantejski zapewniał protestantom wolność wyznania, swobodę kultu oraz dostęp do stanowisk w administracji. i szkolnictwa wyższego. Hugenoci zyskali prawo do tworzenia własnego szkolnictwa wyznaniowego.

Reformacja w Anglii

Reformacja w Anglii przebiegała innymi drogami niż przemiany religijne w Niemczech czy we Francji. W samej Anglii zachodziły procesy, które zmieniły postrzeganie religii

i Kościoła. Dosyć wcześnie przeprowadzono tu reformy ekonomiczne i społeczne, szybko dotarły tu idee renesansowe. Wieś angielska znajdowała się w stanie głębokiego kryzysu,

w miastach przybywało żebraków, co związane było z rugowaniem chłopów z ich majątków. Powszechne stało się w Anglii ogradzanie, czyli zamienianie pól uprawnych w ogromne pastwiska. Na wielką skalę zaczęto hodować owce, do których pilnowania potrzebna była mała ilość osób. Dlatego większość chłopów była bezrobotna, przenosiła się do miast, lecz tam tez nie była dla nich pracy. Inteligencja oraz przedstawiciele humanizmu, domagali się reform społecznych oraz zmian religijnych.

Król Henryk VIII początkowo był zdecydowanym przeciwnikiem reformacji, a szczególnie poglądów Lutra. Dzięki jego działaniom przeciwko reformacji papież obdarzył go tytułem "Defensor Fidei", czyli "obrońca wiary". Mimo zdecydowanych działań monarchy, zwolenników reformacji w Anglii przybywało. Henryk VIII w walce o hegemonię w Europie starł się z cesarzem Karolem V. Dlatego ostatecznie przyłączył się do obozu jego politycznych przeciwników, czyli protestantów. Sytuację komplikował fakt, że żoną króla angielskiego była Katarzyna Aragońska, ciotka cesarza. Małżeństwo to, zawarte z powodów politycznych, nie należało do udanych. Henryk VIII wykorzystał fakt, że Katarzyna Aragońska nie dała mu męskiego potomka i zwrócił się do papieża Klemensa VII

o unieważnienie tego związku oraz o zgodę na kolejne małżeństwo z Anną Boleyn. Zazwyczaj papież przychylał się do takiej prośby, w tym jednak przypadku, kiedy Klemens VII był całkowicie uzależniony od cesarza, nie udzielił przyzwolenia. Henrykowi VIII posłużyło to za pretekst do zerwania z Kościołem katolickim i uwolnienia się spod dominacji Rzymu. Społeczeństwo angielskie prawie całkowicie stanęło po stronie monarchy, król uzyskał zgodę parlamentu, nowego lorda kanclerza prymasa Thomasa Cromwell oraz nowego prymasa Thomasa Cranmera. Henryk VIII ożenił się z ukochaną Anną Boleyn,

a dzieci urodzone z tego związku miały uzyskać pełne prawo do tronu angielskiego. W 1534 roku angielski parlament uchwalił akt supremacji, który ogłosił ostateczne zerwanie Kościoła angielskiego od jedności z Kościołem katolickim oraz zalegalizował małżeństwo Henryka VIII z Anną. Na mocy tego aktu monarcha angielski stawał się głową Kościoła anglikańskiego. Tak rozpoczął się pierwszy etap reform religijnych, gdyż właściwych zmian doktrynalnych dokonano znacznie później. Zmieniono jedynie osobę, która stała na czele kościoła, natomiast dogmaty pozostały te same. Henryk VIII zrywając z Rzymem, wystąpił właściwie przeciwko stosunkom ekonomicznym panującym w kościele oraz przeciwko jego organizacji. Zlikwidowano wszystkie angielskie klasztory, ziemie i dobra kościelne przeszły w ręce monarchy. A Anglii rozpoczęły się czasy terroru i prześladowań. W 1536 roku spisano tzw. "Dziesięć artykułów", które zawierały najważniejsze założenia nowej wiary, natomiast

w 1539 roku przeredagowano je w tzw. "Sześć artykułów". Doktryna anglikańska:

  • źródłem wiary i objawienia jest Pismo Święte, które można interpretować dzięki światłu Ducha Świętego oraz Tradycji;
  • przyjęto zasadę usprawiedliwienia przez wiarę, podkreślając jej trzy ważne elementy: łaskę Bożą, wolną wolę człowieka oraz jego osobisty wysiłek;
  • pozostawiono hierarchiczną organizację Kościoła;
  • do spełniania w Kościele funkcji czysto kapłańskich, czyli: głoszenie Słowa Bożego, udzielanie sakramentów oraz odprawiania komunijnych nabożeństw, konieczne są specjalne święcenia;
  • kapłanów nie obowiązywał celibat:
  • biskupi byli powoływani przez króla do reprezentowania interesów Kościołów lokalnych;
  • odrzucenie zwierzchnictwa papieża nad Kościołem oraz dogmatu o nieomylności papieża.

W czasie prześladowań religijnych monarcha angielki pozbył się przy okazji swych przeciwników politycznych. Na szafot skazani zostali Thomas Moore, a później także Thomas Cromwell.

Po śmierci Henryka VIII na tron angielski wstąpił jego niepełnoletni syn, Edward VI. Państwo pogrążył się w walkach wewnętrznych. Edward VI panował bardzo krótko, po nim władzę objęła córka Henryka VIII z pierwszego małżeństwa , Maria. Wykorzystując poparcie społeczne królowa nawiązała ponownie kontakty z Rzymem oraz przywróciła w Anglii katolicyzm. Wyszła za mąż za Filipa, króla hiszpańskiego, syna Karola V, przez co nawiązała przyjazne stosunki z Cesarstwem. W Anglii nastał czas prześladować protestantów oraz reakcji katolickiej. Królowa z wielką bezwzględnością tępiła wszelkie objawy oporu, protestanci byli siłą zmuszani do powrotu na katolicyzm, z powodów religijnych zaczęły

w Anglii płonąć stosy. Dzięki swym poczynaniom królowa otrzymała przydomek "Krwawa Maria". Próby przywrócenia w Anglii katolicyzmu zakończyły się fiaskiem, gdyż były one sprzeczne z ogólnym interesem kraju oraz jego polityką. Po śmierci Marii na tron wstąpiła kolejna córka Henryka VIII, Elżbieta I, która przywróciła wyznanie anglikańskie, które stało się religia narodową oraz stworzyła podstawy doktrynalne i organizacyjne Kościoła anglikańskiego.

Reformacja w pozostałych krajach europejskich

Główną przyczyną reformacji w Skandynawii były dążenia monarchów do umocnienia swej władzy oraz przejęcia przez nich ogromnych majątków kościelnych. Jako pierwszy luteranizm przyjął Gustaw Waza, król Szwecji, który chcąc napełnić pusty skarbiec królewski, dokonał sekularyzacji dóbr i majątków Kościoła katolickiego. W ślad za nim poszli królowie Danii i Norwegii. W krótkim czasie kraje skandynawskie poszerzyły grono państw protestanckich.

Niderlandy były w tym czasie jednym z najbogatszych państw europejskich; doskonale rozwijał się tam handel i przemysł. Niderlandy były krajem niezwykle zróżnicowanym pod względem narodowościowym, zamieszkiwali tam Fryzowie, Flamandowie i Holendrzy, zaś językiem urzędowym był francuski. Natomiast w XV wieku Niderlandy przeszły pod panowanie Hiszpanii. Do Niderlandów w szybkim tempie dotarły nowinki religijne głoszone na początku XVI wieku przez różnych reformatorów. Jako pierwszy przywędrował tam luteranizm, chętnie przyjmowany przez szlachtę. Natomiast wśród mieszczaństwa i bogatego chłopstwa przyjmował się kalwinizm, zaś biedota miejska i wiejska opowiadała się za anabaptyzmem. Katolicyzm utożsamiany był w Niderlandach ze zniewoleniem oraz znienawidzoną władzą hiszpańską. Po długich walkach religijno-politycznych część północna państwa przyjęła protestantyzm, natomiast prowincje południowe pozostały przy katolicyzmie, prześladując zaciekle protestantów.

W ostatecznym rozrachunku Europa podzieliła się część katolicką i część protestancką. Reformacja upowszechniła się w północnej części Rzeszy, w krajach skandynawskich, Anglii, Szwajcarii i w Północnych Prowincjach Niderlandów. Silne wpływy miała też w: Czechach, Polsce, Francji, na Węgrzech i Litwie. Kościół katolicki swą mocna pozycję utrzymał jedynie w Hiszpanii, Portugalii i Włoszech. Reformacja rozwijała się najszybciej i najskuteczniej do obrad soboru trydenckiego (1545 - 1563), którego uchwały rozpoczęły walkę Kościoła

z protestantyzmem, czyli kontrreformację.