Artykuły henrykowskie stanowiły potwierdzenie dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej i obietnicę zachowania przywilejów szlachty. Zostały zaprzysiężone przez Henryka Walezego, króla - elekta, w 1573 r.

Artykuły henrykowskie - geneza

Po śmierci ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta Augusta, na sejmie w 1573 r. zadecydowano, że wybór króla nastąpi w drodze wolnej elekcji. Aby przekonać do siebie szlachtę, poszczególni kandydaci prześcigali się w składaniu jej obietnic.

Jednym z kandydatów do tronu był Henryk Walezy, który później został wybrany pierwszym elekcyjnym królem Polski.

Artykuły henrykowskie - postanowienia

Uzyskanie tronu przez Henryka Walezego wiązało się ze złożeniem przez niego zobowiązania, że przywileje szlachty zostaną zachowane, a dotychczasowy ustrój Polski nie zostanie zmieniony. Zobowiązania te nazwano później artykułami henrykowskimi.

Artykuły henrykowskie stanowiły podstawowe zasady ustrojowe. Miały one charakter praw fundamentalnych i opierały się na prawie zwyczajowym.

W artykułach henrykowskich król akceptował wybór władcy w drodze wolnej elekcji.  Co dwa lata król miał obowiązek zwoływania sejmu walnego na 6 tygodni. Utworzono 16-osobową radę senatorów-rezydentów. Organ ten miał za zadanie doradzać królowi i kontrolować go.

Kwestie przystępowania do wojen i zawierania pokoju miały być regulowane po uzyskaniu opinii senatu. Pospolite ruszenie mogło być zwoływane jedynie za zgodą sejmu, a wyprowadzenie go poza granice kraju wiązało się z opłatą 5 grzywien od kopii. Król miał utrzymywać wojsko kwarciane.

Zachowano wolność religijną.

Artykuły henrykowskie mówiły również o tym, że w razie nieprzestrzegania praw i przywilejów szlachty przez króla, będzie ona mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo.

Artykuły henrykowskie - ocena

Artykuły henrykowskie przyczyniły się do umocnienia roli szlachty w życiu politycznym kraju. Od tego czasu rola króla uległa znacznemu ograniczeniu, w zasadzie był on uzależniony we wszystkich swych działaniach od woli szlachty.