Wiek XVI jest w Polsce nazywany "wiekiem złotym". Składa się na to kilka przyczyn. Państwo polskie w tym okresie zdecydowanie wzmocniło swoją pozycję polityczną i znaczenie na kontynencie europejskim. Ponadto zgodnie z ogólnym nurtem renesansu doszło do rozkwitu kultury, nauki i sztuki.
Na wzmocnienie pozycji Polski na arenie międzynarodowej zdecydowany wpływ miała zawarta w 1569 roku unia lubelska. Oznaczała ona unię realną Polski i Litwy, a więc powstanie jednego polsko-litewskiego państwa. Wspólne dla Polski i Litwy miały być sejm, król, polityka zagraniczna; odrębne pozostały rządy, wojsko, skarb, prawa, administracja sądownictwo. Zaprowadzono swobodę osiedlania się w obydwu częściach państwach, a szlachta litewska zyskała te samy przywileje co szlachta polska. W ten sposób powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Na skutek unii lubelskiej zdecydowanie poszerzyła Polska swoje granice do 800 tys. km², ale i liczbę ludności do sześciu milionów, z czego jedynie 35% było Polakami. Nowe państwo stało się, więc mozaiką narodowościową. Duża część szlachty litewskiej i ruskiej z czasem się spolonizowała. Na południu i wschodzie Polska zaczęła graniczyć z Rosją i Turcją, co zaowocowało konfliktem interesów.
Ponadto na sejmie lubelskim wcielono do Rzeczpospolitej Prusy Królewskie i doszło do tzw. drugiego hołdu pruskiego, bowiem potwierdzono zależność Prus Książęcych.
W wieku XVI udało się także państwu polskiemu pokonać Krzyżaków. Pokój toruński nie okazał się być rozwiązaniem trwałym, a Krzyżacy wciąż szukali dróg uniezależnienia się od Polski. Odmawiali składania hołdu, a sytuacja zaostrzyła się jeszcze bardziej, gdy urząd wielkiego mistrza objął Albrecht Hohenzollern, który ostatecznie doprowadził do wybuchu otwartej wojny w 1519 roku. Stronie polskiej udało się zająć prawie całe Prusy Krzyżackie, lecz następnie zawarto czteroletni rozejm. Albrecht wystąpił do Zygmunta Starego z propozycją rozwiązania Zakonu i sekularyzacji Prus oraz oddania Prus w lenno polskie za cenę dziedzicznej władzy. Na skutek zaakceptowania propozycji Albrechta złożył on w 1525 roku uroczysty hołd na rynku krakowskim Zygmuntowi Staremu. Odtąd dziedziczne władztwo Albrechta nosiło nazwę Prus Książęcych, a on sam zyskał prawo zasiadania w polskim senacie. Zobowiązał się do wsparcia króla polskiego posiłkami wojskowymi w razie potrzeby, nie mógł jednak łączyć lenna pruskiego z panowaniem w Brandenburgii, a w sytuacji bezdzietności Albrechta i jego braci Prusy miały wrócić do Polski. Doprowadzono, więc tym samym po trzystu latach do likwidacji Zakonu Krzyżackiego i jego obecności na terenie państwa polskiego.
W 1561 roku Gothard Kettler będący mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych, który miał swą siedzibę w Inflantach, ogłosił rozwiązanie Zakonu i na mocy układu z Zygmuntem Augustem ustanowił Kurlandię jako swoje dziedziczne, świeckie księstwo, zaś Inflanty właściwe zostały przyłączone do państwa polsko-litewskiego. W wyniku wojny o Inflanty toczącej się pomiędzy Rosją, Polską, Szwecją i Danią państwo polskie uzyskało w 1570 roku Kurlandię jako swoje lenno. Po tym, gdy carowi Iwanowi Groźnemu udało się zagarnąć całe Inflanty, Stefan Batory zdecydował się na wypowiedzenie wojny, która rozpoczęła się w 1579 roku. Na jej potrzeby stworzono tzw. piechotę wybraniecką, którą tworzyli chłopi wybierani z każdych dwudziestu łanów królewskich. Pierwsza wyprawa z 1579 roku przyniosła zdobycz w postaci Połocka, druga z 1580 roku - wielkie Łuki. Nie powiodło się zdobycie Pskowa w 1581 roku. Ostatecznie w 1582 roku zawarto rozejm dziesięcioletni w Jamie Zapolskim, na mocy, którego Polska odzyskała Inflanty. Batory utworzył tam nowe biskupstwo i kolegia jezuickie.
XVI wiek to także rozkwit polskiej kultury. Na polu literatury niepomierne zasługi ponieśli: Jan Kochanowski - autor fraszek, trenów, "Odprawy posłów greckich", Mikołaj Rej - autor "Krótkiej rozprawy między trzema osobami, panem, wójtem a plebanem, "Żywota człowieka poczciwego", Andrzej Frycz Modrzewski - autor "O naprawie Rzeczypospolitej", Mikołaj Górnicki - autor "Dworzanina polskiego". Mikołaj Kopernik swoją teorię heliocentryczną przedstawił w dziele "O obrotach sfer niebieskich". Jan Długosz będący wybitnym polskim historiografem stworzył "Dzieje Polski". Dzięki wynalazkowi druku Gutenberga nastąpił szybki rozwój drukarstwa. Po polsku książki wydawali Jan Haller, Hieronim Wietor, Florian Unger. Ustalili oni także zasady pisowni i gramatyki polskiej. W stylu renesansowym przebudowano zamek na Wawelu. Prace nadzorowali Bartłomiej Berecci i Franciszek Florentczyk, dzięki którym zamek wawelski zyskał arkadowe krużganki, kaplicę Zygmuntowską, a komnaty udekorowano kasetonowymi sufitami i arrasami. Renesansowy wystrój otrzymały także Sukiennice. Budowano na wzór Italii kamienice w Krakowie, Kazimierzu, ale także ratusze w Zamościu czy Poznaniu. W stylu renesansowym powstały zamki w Niepołomicach i Baranowie Sandomierskim. Bardzo duże zasługi dla rozwoju kultury polskiej ponieśli arianie. W dziedzinie szkolnictwa wprowadzili oni do nauczania język polski w miejsce łaciny, wychowanie moralne i fizyczne, wydawali stojące na wysokim poziomie, nowoczesne podręczniki. W 1602 roku założyli w Rakowie Akademię zwaną "Sarmackimi Atenami", a będącą ośrodkiem studiów filozoficznych i matematycznych, ale także sztuki drukarskiej. Znane z wysokiego poziomu nauczania były ich gimnazja, m.in. w Pińczowie.
"Złoty wiek" był dla Polski okresem największego znaczenia i wpływów zarówno politycznych jak i kulturalnych. Równając krok z Europą znalazł humanizm i renesans na terenach polskich doskonały grunt dla zapuszczenia korzeni i dalszego wzrostu.
