W Krakowie 22 lutego 1846 r. wybuchło powstanie, przywódcą którego był Jan Tyssowski. Sygnałem stało się ogłoszenie manifestu, jaki zapowiadał zniesienie przez powstańczy Rząd poddaństwa chłopów oraz ich uwłaszczenie. Ów kolejny zryw patriotyczny miał miejsce w atmosferze wciąż narastających wolnościowych ruchów w całej Europie.
Działacze Towarzystwa Demokratycznego i Ludu Polskiego, którzy przebywali na emigracji twierdzili, iż walka o polską niepodległość zakończy się wówczas zwycięstwem, jeżeli w krajach rządzonych absolutystycznie (jak Prusy, Austria i Rosja) dojdzie do wybuchu rewolucji, zaś w naszej ojczyźnie w powstaniu czynnie wezmą udział masy chłopskie. Organizowaniem walk zajmowały się tworzone na polskich ziemiach tajne stowarzyszenia.
Aktywność emisariuszy na terenie ziem polskich.
W austriackim zaborze głównym działaczem stał się poeta Seweryn Goszczyński, był on uczestnikiem powstania listopadowego. Utworzył on tajny Związek Ludu Polskiego, należeli do niego: nauczyciele, studenci, przedstawiciele szlachty, lekarze, jak również grupa chłopów. Nadrzędnym celem tej organizacji miała być praca dotycząca uświadomienia chłopa. Niestety austriacka policja wpadła na ślad konspiracyjnego związku. Zostali aresztowani jego członkowie a następnie postawieni przed sądem. Przywódcy, w tym Goszczyński, Franciszek Smolka i Albin Dunajewski (przyszły kapłana i kardynał) zostali skazani na śmierć. Jednak cesarz zamienił ów wyrok na dożywocie.
Na terenie rosyjskiego zaboru, na Litwie i Rusi działalność swoją prowadził Szymon Konarski. Aresztowano go w 1838 r., później został rozstrzelany, wielu zaś innych członków utworzonego przez Konarskiego Stowarzyszenia wysłano na Syberię (wśród nich był m.in. ks. Ściegienny).
Pod pruskim zaborem znacznie zelżał system germanizacyjny po 1840 r. Dlatego patriotyczne organizacje mogły jawnie działać. Dr Karol Marcinkowski zorganizował Towarzystwo Pomocy Naukowej, celem którego była pomocy studiującej chłopskiej oraz mieszczańskiej młodzieży.
Powołany w 1843 r. do życia Komitet Centralny podjął tajne kontakty z Towarzystwem Demokratycznym w Paryżu, celem podstawowym jego działalności miało być przygotowanie ogólnonarodowego powstania z powszechnym udziałem chłopów. Objąć ono miało wszystkie zabory a także Górny Śląsk, w którym nastąpiło narodowe odrodzenie wśród tamtejszej robotniczej i wiejskiej ludności. Wodzem powstania miał być Ludwik Mierosławski, który z początkiem 1846 r. przyjechał do Poznania.
Pośród konspiratorów występowały nadal dwie tendencje:
- rewolucyjni demokraci (Krempowiecki, Ściegielny, Dębowski), opowiadali się za walką łączącą kwestie narodowo-wyzwoleńczą ze społeczną rewolucją,
- szlacheccy rewolucjoniści - ci natomiast dążyli do zaangażowania chłopów w powstanie, ale tak aby nie ograniczyć własnych przywilejów i praw. Granicą było zaś nadanie chłopom ziemi na własność, tej którą użytkowali.
Jako wyjściowy przyjęto ten drugi plan. Do ujawnienia tego spisku niestety przyczyniła się część konserwatywnego ziemiaństwa, zwłaszcza zaś informacja od hrabiego H. Ponińskiego, on to przekazał pruskim władzom nazwiska wielu czołowych spiskowców. Około 70 osób znalazło się w więzieniu, na czele z Libeltem i Mierosławskim. Jednak aresztowanie członków Poznańskiej Centralizacji zdezorientowało znacznie spiskowców w samym momencie wybuchu tego powstania, równocześnie upadła idea powstania trójzaborowego. Termin wybuchu akcji zbrojnej ustalony był na 21 lutego 1846 roku.
Do Krakowa 18 lutego wkroczyły austriackie wojska. W nocy z 20 na 21 lutego przeciwko nim wystąpił Edward Dembowski, który wcześniej już zgromadził pod swym dowództwem około kilkaset powstańców. Udało mu się zmusić Austriaków pod wodzą generała L. Collina do wyjścia z miasta. Tym samym Kraków był wolny. 22 lutego 1846 roku w krakowskiej kamienicy zwanej Krzysztofory mieszczącej się na Starym Rynku utworzony został trzyosobowy Rząd Narodowy. Rząd ów ogłosił "Manifest do Narodu Polskiego", wcześniej przygotowany przez Karola Libelta. Znajdowało się w nim wezwanie do wszystkich Polaków, aby wzięli udział w walkach o niepodległość, zapowiadał także społeczne reformy: zniesienie stanowych przywilejów, likwidacja pańszczyzny, uwłaszczenie chłopów bez odszkodowania, bezrolnym chłopom-powstańcom ziemia z narodowych dóbr. Pojawiły się też hasła zapowiadające w przyszłej Polsce społeczną opiekę ubogim i niezdolnym do pracy. Entuzjazm krakowskiego społeczeństwa spowodował powszechny zaciąg do wojska, które w ciągu tylko kilku dni osiągnęło stan 6 tysięcy powstańców.
Jan Tyssowski mianowany został dyktatorem powstania. Zaczęto wydawać gazetę "Dziennik Rządowy Rzeczypospolitej Polskiej", w której zamieszczała zarządzenia władz i odezwy, redagowane przez Edwarda Dembowskiego będącego sekretarzem Tyssowskiego. Dembowski przed przyjazdem do Krakowa był emisariuszem w Wieliczce, organizował rewolucyjne władze oraz robotniczą gwardie. Sekretarz w niej ogłaszał zniesienie podatków, likwidował tytuły "wielmożny", "pan", nawet groził zastosowaniem kary śmierci tym, którzy sprzeciwialiby się uwłaszczeniu. Nieustannie dążył do uzyskania przychylności wsi. Władze austriackie tymczasem, chcąc nie dopuścić aby powstanie się rozszerzyło, poleciły swym urzędnikom poinformowanie wiejskiej ludności, przede wszystkim z okolic Tarnowa, że wybuchło w Krakowie powstanie szlachty, które jest skierowane przeciwko chłopom, zaś celem jego jest większy ucisk ludności wiejskiej. Jednocześnie Jakub Szela, przekupiony za pieniądze Austriaków zorganizował chłopskie oddziały mające walczyć ze szlachtą. Zachęceni przez austriackie władze chłopi zaczęli rabowanie dworów, palenie, mordowanie właścicieli. Za każdą dostarczoną starostom głowę pomordowanych dostawali zapłatę, podobnie też gdy doprowadzili żywych powstańców. Rozgromiwszy powstańczy oddział pod Tarnowem, Jakub Szela poprowadził wojsko chłopskie w kierunku Krakowa. Dembowski, mając zamiar przekonać podążających do Krakowa chłopów o austriackich kłamstwach, zorganizował procesję religijną na Podgórze, sam idąc na jej przedzie, w ręku trzymając krzyż. Niestety został zastrzelony w Podgórzu przez żołnierzy austriackich. W skutek czego procesja uległa całkowitemu rozproszeniu. Natomiast grupa powstańców na czele z Tyssowskim wycofała się za Kraków i poddała pruskim oddziałom. Tym samym powstanie upadło.
W wyniku porażki powstania wszystkie zaborcze państwa zastosowały bardzo ostre represje. Aresztowano ponad 5 tysięcy osób w 3 zaborach oraz Krakowie, kilka skazano na karę śmierci. Najtragiczniejszym skutkiem wydarzeń z lutego 1846r. była likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej. Naruszając postanowienia Kongresu Wiedeńskiego, Rosja i Austria 16 lipca 1846 roku (przy braku sprzeciwu ze strony Prus) ogłosiły włączenie Wolnego Miasta Krakowa do habsburskiej monarchii. Francja i Wielka Brytania jedynie wystosowały słabe, tylko formalne protesty. Austriackie władze natychmiast rozpoczęły germanizację miasta, wprowadzając m.in. niemiecki język na uniwersytecie a także w urzędach publicznych.
Powstanie Krakowskie jest zaliczane do grupy najbardziej radykalnych zbrojnych wystąpień na polskich ziemiach w wieku XIX. Znacząca rola jego w historii polskiego narodu tkwiła w tym, że sprawę niepodległości kraju próbowano złączyć z kwestią uwłaszczenia chłopów oraz pozyskania ich dla powstańczego czynu. Powstanie to trwało jedynie 9 dni, zaś o jego porażce zadecydowały wydarzenia rozgrywające się w sąsiedniej Galicji.
