Pojęcia.
Socjalizm - rewolucyjna ideologia klasy robotniczej, która określała jej historyczną misję, polegającą na obaleniu kapitalizmu i budowie komunizmu. Ustrój społeczny, który w teorii K. Marksa i F. Engelsa był pierwszym stadium rozwojowym komunistycznej formacji społeczno-ekonomicznej, a więc etapem przejściowym od kapitalizmu do komunizmu.
Socjalizm utopijny - określenie kierunków socjalistycznych od XVI do XIX wieku, których koncepcje przebudowy stosunków społecznych opierały się na krytyce rodzącego się kapitalizmu z punktu widzenia "praw naturalnych", czy "praw rozumu" i na marzeniach o idealnym społeczeństwie bezklasowym. Socjalizm utopijny reprezentowali ludzie, którzy wierzyli, że równość i sprawiedliwość społeczną można osiągnąć bez walki, wystarczy tylko przekonać do tego pomysłu szerokie grono ludzi. Do socjalistów utopijnych zalicza się: w XVI wieku Thomasa Morusa (Anglia), w XVIII wieku Calude Henri Saint-Simon (Francja), Charlesa Fourier'a (Francja), Roberta Owena (Anglia), a w Polsce Stanisława Worcella i Tadeusza Krępowieckiego.
Socjalizm naukowy (zwany marksizmem) - wyrósł na gruncie tych samych założeń, co socjalizm utopijny. Przeciwstawiał się wyzyskowi społecznemu, postulował zlikwidowanie dotychczasowych nierówności społecznych, wprowadzenie wspólnoty pracy i własności środków produkcji. Jednak w przeciwieństwie do socjalizmu utopijnego zakładał, że jedyną drogą do likwidacji kapitalizmu jest rewolucyjna walka zbrojna, tzw. rewolucja proletariatu (robotników). Według marksistów miała się ona rozpocząć w najbardziej rozwiniętym państwie kapitalistycznym, a stamtąd przenieść się do innych krajów europejskich. Po zwycięstwie rewolucji dotychczasowy ustrój polityczny miał zostać zastąpiony dyktaturą proletariatu. Państwo powinno być największym właścicielem (tzw. nacjonalizacja własności) oraz pracodawcą. Twórcami marksizmu byli Karol Marks niemiecki filozof i ekonomista oraz Fryderyk Engels).
Karol Marks (1818-1883) - syn adwokat, studiował na uniwersytecie w Bonn i Berlinie prawo i filozofię. W 1841 roku zdobył na uniwersytecie w Jenie stopień doktora filozofii. Poświecił się wkrótce pracy dziennikarskiej, nie zaprzestawszy jednak studiów nad filozofią i ekonomią polityczną. Został usunięty na żądanie rządu pruskiego z Francji i przeniósł się w 1845 roku do Brukseli, gdzie wraz z Engelsem rozwinął żywą działalność wśród robotników. Założył także Niemieckie Towarzystwo Robotnicze, nie zaprzestając cały czas prowadzić pracy naukowej i publicystycznej.
Fryderyk Engels (1820-1895) - syn zamożnego fabrykanta, wysłany przez ojca do Bremy w celu nauczenia się zawodu kupieckiego. W latach 1841-1842 przebywał w Berlinie w związku z odbywaniem służby wojskowej. W 1842 roku został wysłany do Anglii jako agent wielkiej przędzalni, której współwłaścicielem był jego ojciec. Owocem jego pobytu w Anglii było wydane w 1845 roku dzieło "Położenie klasy robotniczej w Anglii". W 1843 roku powrócił do Niemiec. W 1845 roku zaprzyjaźnił się z K. Marksem i odtąd już ich przyjaźń miała trwać niemal całe życie. Obydwaj utrzymywali żywe kontakty ze Związkiem Sprawiedliwych. W 1847 roku K. Marks został wiceprezesem Demokratycznego Towarzystwa Zjednoczenia Wszystkich Krajów, które później przyjęło nazwę Związek Komunistów. Program ich działalności opracowali razem K. Marks i F. Engels, publikując w 1848 roku "Manifest partii komunistycznej". Był to tak naprawdę pierwszy skrócony wykład socjalizmu naukowego, pierwszy realny program postępowania dla ruchu socjalistycznego. Wywarł on ogromny wpływ na ruch robotniczy w Europie. Bardzo słynne zdanie z niego to : "Widmo krąży po Europie - widmo komunizmu". Ten program został udoskonalony i ogłoszony jeszcze w tym samym roku, tj. 1848 roku jako "Manifest Komunistyczny". Pragnęli oni rewolucji społecznej oraz zniesienia wyzysku klasy robotniczej. Był to wstęp do szerokiego programu robotniczego.
Socjaldemokracja - ogólna nazwa partii robotniczych, które opowiedziały się za ideologią marksistowską, jednak postulowały one legalne działanie ruchu robotniczego w państwie burżuazyjnym, uważając iż socjalizm można wprowadzać uchwalając odpowiednie ustawy.
Pierwsi polscy socjaliści - powstanie I Proletariatu.
Do Królestwa Polskiego idea socjalizmu dotarła głównie z Rosji. W 1875 roku pierwsi polscy socjaliści założyli swe kółka w Petersburgu. Rok później ich grupki przybyły już do Warszawy. W ówczesnym czasie zaczytywali się oni w dziełach Bakunina, Louisa Blanqui, Proudhona, Lassale, a później Marksa i Engelsa. W latach 1878-1879 doszło do pierwszych aresztowań wśród polskich socjalistów. Wielu z nich musiało chronić się na emigracji. Wśród nich był między innymi Ludwik Krzywicki. Wraz z emigracją nie dokończyła swego żywota myśl i działalność pierwszych polskich socjalistów. Począwszy od 1879 roku głównym ośrodkiem polskiego socjalizmu na obczyźnie stała się Genewa. Działali tam: wspomniany Ludwik Waryński, a także Stanisław Mendelssohn i Maria Jankowska. Ich organami prasowymi były: "Równość" i "Przedświt".
Czynnikiem sprawczym dla polskich socjalistów, analogicznie jak dla zagranicznych, byli robotnicy. Dzieje świata tłumaczyli oni jako walkę klas. W wieku XIX mieli ją według nich prowadzić przedstawiciele burżuazji z wyzyskiwanymi robotnikami. Socjaliści uważali, iż skandaliczne warunki życia robotników są nie do naprawienia w świecie kapitalistycznym, a więc w świecie im współczesnym. Dlatego też za swój główny postulat obrali oni zdobycie władzy politycznej, którą mieliby sprawować w imieniu robotników. Tylko tak można było naprawić "chore" stosunki społeczne i wyeliminować biedę i ułomność klasy robotniczej. Dlatego tez już w 1882 roku w Warszawie została założona partia polityczna, której celem stało się zdobycie władzy i poprawa sytuacji robotników - Proletariat. Członkowie tej partii uważali, iż zdobycie władzy i zmiana stosunków społecznych jest możliwe na drodze rewolucji światowej. Proletariatczycy - jak zwano członków tej partii - uważali, iż najlepsze warunki do przeprowadzenia rewolucji istnieją w Rosji i w Polsce. Rewolucją mieli według nich kierować zawodowi rewolucjoniści, a ona sama miała mieć charakter przewrotu. Tak przeprowadzona rewolucja miła zniszczyć dotychczasowe władze państwowe i kapitalistów, czyli burżuazję - uważana za symbol nieszczęść i ucisku robotników. Po zwycięskiej rewolucji, według koncepcji lansowanej przez proletariatczyków, wszyscy ludzie mieli być równi względem prawa i względem społeczno-materialnym. Czyli nikt nie mógł być biedniejszy i bogatszy od innych. Państwo miała zastąpić federacja gmin, stowarzyszeń i samorządów. W socjalizmie miało nie być wojen, prywatnej własności środków produkcji - które miały zastąpić społeczne sroki produkcji, a więc wspólne dla wszystkich, a także paszportów, a nawet pieniędzy. Proletariatczycy, jako pierwsi polscy socjaliści, zapoczątkowali w dziejach polskiego socjalizmu nurt antyniepodległościowy, który kontynuować będą takie partie jak: SDKPiL, KPP i PPR. Ich koncepcje nie ograniczały się bowiem tylko do przeprowadzenia rewolucji na terenie ziem polskich. Myśleli oni o rewolucji światowej, której miał dokonać międzynarodowy proletariat( w czasach nowożytnych jedna z dwóch podstawowych klas społeczeństwa kapitalistycznego; ogół pracowników najemnych, zarówno fizycznych jak i umysłowych, będących przedmiotem wyzysku, głównie obejmujący jednak klasę robotnicza). Według tej koncepcji należało oderwać się od narodowej tradycji i kultury, a także od patriotyzmu. Najważniejsza była wspólnota robotników całego świata. Dążenie do odzyskania niepodległości uważali oni za mrzonkę. Dlatego też bardzo często zwani są oni bezpaństwowcami, czy międzynarodowcami. Partia ta zorganizowała własną drukarnię i wydała kilka numerów pisma "Proletariat". Szczególnie gorliwym jego pisarzem był Henryk Dulęba. Działalność samych proletariatczyków trwała stosunkowo krótko. W 1883 roku został aresztowany ich główny przywódca Ludwik Waryński, a także Stanisław Kunicki. Z uwagi na fakt, iż w swej działalności stosowali oni akty terroru, między innymi w stosunku do nadzoru fabrycznego, jak i przedstawicieli władzy carskiej, doznali oni represji i stanęli przed sadem. Na karę śmierci skazano między innymi Stanisława Kunickiego. Sam Ludwik Waryński został skazany na długoletnie więzienie. Wyrok odbywał w twierdzy w Szlisselburgu, gdzie zmarł.
II Proletariat i Związek Robotników Polskich (ZRP).
W końcu lat 80-tych XIX wieku nastąpiło odrodzenie ruchu socjalistycznego. Powstały wówczas dwie organizacje: II Proletariat oraz Związek Robotników Polskich (ZRP). II Proletariat nawiązywał w swej działalności do I Proletariatu Ludwika Waryńskiego, wskazywał na cele polityczne walki, obalenie caratu oraz był zwolennikiem metod terrorystycznych. ZRP, w przeciwieństwie do drugich proletariatczyków, wskazywał na działalność uświadamiającą wśród robotników, na walkę o poprawę ich doczesnego losu. Przywódcami II Proletariatu byli: Ludwik Kulczycki, Feliks Perl, Stanisław Mendlesohn. Przywódcami Związku Robotników Polskich byli zaś: Julian Marchlewski, Adolf Warski-Warszawski oraz Jan Leder. Obie partie osłabiły liczne aresztowania wśród ich członków.
Polska Partia Socjalistyczna (PPS).
W listopadzie 1892 roku odbył się w Paryżu zjazd polskich socjalistów. Wziął w nim udział między innymi Bolesław Limanowski, Edward Abramowski oraz Feliks Perl. Zjazd ten przyjął kwestię niepodległości Polski oraz program nowej partii - Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Program ten zawierał hasła bliskie realizacji: wywalczenie niepodległości, gwarancja bezpieczeństwa socjalnego dla robotników, praw politycznych, w tym wolności religijnej, wolności druku, prawa do stowarzyszania się, strajków, a także prawa do tworzenia organizacji związkowych i partii politycznych. W niepodległej już Polsce robotnicy mieli być kierowani przez PPS, a zmiana systemu miała się odbywać na drodze reform społecznych. W programie tym pominięto konieczność rewolucji socjalistycznej oraz dyktaturę proletariatu. Na czele PPS stali Józef Piłsudski, Aleksander Sulkiewicz, Aleksander Malinowski oraz Stanisław Wojciechowski. Organem partyjnym było pismo "Robotnik". Partia ta, mimo licznych aresztowań, rozwijała się bardzo dobrze.
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (SDKP).
Niezadowoleni z programu paryskiego działacze socjalistyczni w 1893 roku utworzyli odrębna partię o nazwie Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (SDKP). Nawiązywała ona w swym programie do I Proletariatu, odrzucając między innymi idee niepodległościowe. Celem najwyższym było dla działaczy tej partii obalenie caratu i stworzenie rosyjskiej republiki demokratycznej, która następnie miała się przekształcić w państwo socjalistyczne. Przywódcami SDKP byli: Julian Marchlewski, Bronisław Wesołowski oraz Róża Luksemburg. SDKP i PPS były w pewnym stopniu w stosunku do siebie opozycyjne. W niedługim czasie SDKP przestała istnieć. Część jej przywódców została aresztowana i skazana na długoletnie więzienia, a cześć uciekła za granicę. W 1900 roku odbudowane grupki socjaldemokratyczne w Królestwie Polskim i na Litwie połączyły się ze sobą, tworząc Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).. Przywódcami nowej partii zostali: Stanisław Trusiewicz, Feliks Dzierżyński oraz Adolf Warski-Warszawski.
Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska (PPSD).
Na terenie Galicji (zabór austriacki) dużą rolę odgrywali socjaldemokraci. Domagali się oni wprowadzenia, jak najszybciej ustawodawstwa socjalnego, skrócenia czasu pracy do 8 godzin oraz poprawy warunków życia i pracy dla wszystkich robotników. Odrzucali oni również hasła dyktatury proletariatu. W 1897 roku przekształcili się w Polską Partię Socjaldemokratyczną Galicji i Śląska.. Do jej najwybitniejszych członków należał Ignacy Daszyński (pisywał między innymi na łamach pisma PPSD - "Naprzód") oraz Jędrzej Moraczewski, Zygmunt Klemensiewicz i Herman Liebermann.
