Władysław Wygnaniec ( 1138 - 1146)

Był pierworodnym synem Bolesława Krzywoustego i jego pierwszej żony Zbysławy, córki księcia kijowskiego Świętopełka II. Urodził się w 1005 roku, poślubił niemiecką księżniczkę Agnieszkę. Został, jako najstarszy syn seniorem po śmierci Bolesława Krzywoustego. Objął obok Śląska, który został jego dzielnicą dziedziczną, także dzielnicę senioralną z Krakowem i Gnieznem oraz zwierzchnictwo nad lennymi księstwami pomorskimi.

Pozostałe dzielnice objęli jego młodsi bracia. Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze i Kujawy,

Mieszko Stary - Wielkopolskę,.

W Łęczycy rezydowała wdowa po Bolesławie - Salomea, wraz małoletnimi synami Henrykiem i Kazimierzem.

Rządy Władysława nie trwały zbyt długo. Przeciwko jego władzy zbuntowali się młodsi bracia i doprowadzili w 1146 do wygnania seniora. W trakcie wojny z młodszymi braćmi na Władysław został obłożony klątwą przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, Jakuba ze Żnina. pozbawiony wsparcia w kraju, Władysław szukał pomocy najpierw w Czechach, a później u cesarz Konrada III, któremu złożył uroczysty hołd, prosząc go jako zwierzchnika o udzielenie pomocy przeciw braciom. Nie udało mu się jednak odzyskać władzy. Umarł na wygnaniu, prawdopodobnie w 1159 roku.

Bolesław Kędzierzawy (1146 - 1173)

Bolesław był drugim pod względem starszeństwa synem Krzywoustego. stanął na czele buntu braci przeciwko Władysławowi. W obronie Władysława wystąpił sam cesarz niemiecki Fryderyk Barbarossa. Mimo tego Bolesławowi i braciom udało się skutecznie obronić przed tą interwencją.

Ceną za suwerenność było jednak złożenie cesarzowi hołdu lennego w Krzyszkowie i zapłacenie wysokiego okupu. Bolesław brał udział w wyprawie krzyżowej przeciwko Prusom, w 1166 roku. W wyprawie tej poległ brat Bolesława, Henryk Sandomierski., a Bolesław zajął jego dzielnicę, wydzielając fragment dla najmłodszego z braci - Kazimierza Sprawiedliwego.

Mieszko III Stary (1173 - 1177, 1194 i 1198-1202)

Po objęciu tronu krakowskiego starał się wprowadzić silną administrację. Przywrócił zwierzchnictwo Polski nad Pomorzem. Zdecydowana polityka silnej ręki spowodowała bunt możnych z biskupem krakowskim na czele. Mieszko musiał więc opuścić Kraków. Powracał tam jeszcze dwukrotnie, ostatni raz w 1198roku.

Kazimierz Sprawiedliwy (1177-1194)

Objęcie rządów przez Kazimierza (zamiast Mieszka III), było całkowitym złamaniem zasady senioratu. W 1180 roku zwołał do Legnicy zjazd książąt i wyższego duchowieństwa aby znieść zasadę senioratu, wprowadzając dziedziczność dzielnicy krakowskiej. W zamian za zgodę duchowieństwo obdarzył licznymi przywilejami.

Leszek Biały (1202-1227)

Możnowładcy krakowscy doprowadzili do jego wyboru na tron krakowscy.

Wrócił do Krakowa po śmierci Mieszka III. W 1227 r. zwołał zjazd książąt do Gąsawy, podczas którego został zamordowany.

Henryk Brodaty (ok.1163-1238)

Uważany jest za twórcę tzw. monarchii Henryków Śląskich, złożonej ze Śląska, ziemi lubuskiej, części Wielkopolski oraz Małopolski. Jego syn Henryk Pobożny zginął w bitwie pod Legnicą w 1241 roku, walcząc z najazdem Tatarów. Oznaczało do koniec szans na zjednoczenie Polski pod władzą książąt śląskich.

XIII wiek to okres pełnego rozbicia dzielnicowego Polski. Nasz kraj stanowiło wówczas kilkanaście, niepołączonych żadną centralną władzą, osobnych księstw.

Toczone były ustawiczne walki między książętami co wpływało na osłabienie pozycji Polski wewnętrznie i wobec sąsiednich państw.

Słabość militarna kraju uwidoczniła się zwłaszcza podczas najazdów Tatarów, a także w obliczu coraz większego zagrożenia ze strony Brandenburgii, która pragnęła opanować pomorze Zachodnie i Wielkopolskę.

Dążenie do zjednoczenia.

Rozbicie dzielnicowe było coraz bardziej niekorzystne dla polskiego możnowładztwa, które dysponowało wielkimi majątkami, ale często znajdującymi się w różnych dzielnicach.

W XIII wieku zmieniło się nastawienie do obecnej sytuacji polskiego duchowieństwa. Już nie popierało ono książąt dzielnicowych, ale coraz pilniej rozglądało się za silnym władcą, który zjednoczy księstwa. Ważną rolę odgrywało tu arcybiskupstwo gnieźnieńskie - zwłaszcza arcybiskup Jakub Świnka, wielki zwolennik zjednoczenia kraju.

Ogromne znaczenie miał też fakt, że bardzo ważnym atutem dla wszystkich była wspólna , piastowska więź., stąd też bezdzietni książęta wchodzili między sobą w sojusze aby połączyć w jednym ręku kilka księstw. Pierwszym księciem który miał szansę na koronę Polski był Henryk IV Probus, który połączył pod swym panowaniem Śląsk z Krakowem. Starania te jednak zostały przerwane jego śmiercią w 1290 roku.

Przemysł II - koronacja na króla polski w 1295 roku.

Książę Wielkopolski zjednoczył pod swym panowaniem Pomorze oraz Wielkopolskę. W 1295 roku, po ponad 200 latach przerwy, arcybiskup Jakub Świnka koronował go na króla Polski. Niestety, kilka miesięcy po koronacji został zamordowany. Dokonali tego ludzie nasłani przez margrabiów brandenburskich, którzy najpierw usiłowali go porwać, a później rannego dobili. Przemysł II został pochowany w Katedrze Poznańskiej.

Rywalizacja o władzę.

Po śmierci Przemysła władzę w Krakowie objął Wacław II, z czeskiej dynastii Przemyślidów, który przyjął koronę Polski w 1300roku. Zajął Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie oraz Kraków, skąd wyparł Władysława Łokietka. Jego rządy stały się szybko mało popularne dlatego, że obsadzał urzędy w państwie Czechami i Niemcami. Zmarł w 1305 roku. Władzę przejął po nim jego syn Wacław III. Szybka śmierć następcy (1306rok), oznaczała koniec czeskiego panowania w Polsce.

Władysław Łokietek (1306 - 1333)

Do zdecydowanych działań przystąpił w 1306 zajmując Małopolskę, Kujawy, Pomorze i księstwo sieradzko łęczyckie.

W 1308 roku Krzyżacy zajęli podstępem Pomorze Gdańskie poproszeni wcześniej przez Polaków o pomoc w walce z Brandenburczykami. Wobec oporu rycerzy polskich Krzyżacy dokonali rzezi ich i ich rodzin oraz mieszczan wiernych Łokietkowi.

Wojna z Zakonem, mimo zwycięstwa nad częścią wojsk krzyżackich pod Płowcami w 1331 roku, przebiegała niepomyślnie. Krzyżacy, sprzymierzeni z Janem Luksemburczykiem najechali Kujawy, ziemię dobrzyńską i Wielkopolskę.

Władza księcia rozciągała się teraz tylko na Małopolskę, Wielkopolskę i część Kujaw. Ale i w Krakowie w 1311 roku doszło do buntu mieszczan pod wodzą biskupa krakowskiego Jana Muskaty i wójta Alberta. Po zdobyciu miasta Łokietek cofnął jego mieszkańcom wcześniejsze przywileje.

Nareszcie w 1320 roku starania księcia Władysława skończyły się sukcesem. W roku tym został koronowany w Krakowie i jest to koniec okresu rozbicia dzielnicowego Polski.

Wielkim problemem Łokietka były pretensje, dziedzica czeskich Wacławów, Jana Luksemburczyka do polskiej korony. Aby zmniejszyć to niebezpieczeństwo, Władysław Łokietek zawarł sojusz z Węgrami, umocniony małżeństwem swojej córki Elżbiety z królem Węgier Karolem Robertem.

Mimo , że rządy upłynęły Łokietkowi na ciągłych walkach, to w granicach jego państwa znalazło się zaledwie około 40% ziem, które należały do polski w 1138 roku.