Rozbicie dzielnicowe i zjednoczenie państwa polskiego

Rozbicie dzielnicowe w Polsce datuje się od 1138 roku, kiedy to po śmierci Bolesława Krzywoustego wszedł w życie jego testament. Krzywousty podzielił ziemię w państwie na dzielnice, które otrzymali jego synowie. Henryk otrzymał ziemię sandomierską, Bolesław Kędzierzawy Kujawy, Mieszko Stary Wielkopolskę, Władysław Wygnaniec Śląsk. Dodatkowo najstarszy z rodu otrzymywał w tytuł seniora a więc księcia zwierzchniego i dzielnicę senioralną, na którą składał się pas ziem biegnący przez środek państwa ze stolica w Krakowie. Senior prowadził politykę zagraniczną, mógł utrzymywać w dzielnicach braci oddziały wojskowe, był głównym dowódcą sił zbrojnych i mógł wskazywać kandydata na arcybiskupa.

Pierwszym seniorem po śmierci Krzywoustego został Władysław Wygnaniec. Bracia nie dali mu wprowadzić załóg do swoich dzielnic, podnieśli but wspierany przez możnych, m.in. wojewodę Wszebora i biskupa Jakuba ze Żnina i wygnali Władysława z kraju w 1166 roku. Władzę po Władysławie przejął Bolesław Kędzierzawy. Za jego panowania cesarz Fryderyk I Barbarossa zorganizował wyprawę do Polski w obronie pokrzywdzonego Władysława. Na mocy układu w Krzyszkowie w 1157 roku Bolesław złożył hołd cesarzowi, zapłacił trybut i zobowiązał się zwrócić Śląsk synowi Władysława Wygnańca w zamian za co cesarz zaniechał dalszych działań i zezwolił pozostać mu na tronie. W 1173 roku po śmierci Bolesława tron krakowski objął Mieszko Stary. Udało mu się zjednoczyć Wielkopolskę, Małopolskę i po śmierci Henryka także Sandomierszczyznę. Szybko polityka Mieszka napotkała na opór możnych, którzy doprowadzili do jego wygnania. W 1177 roku dzielnicę senioralną objął najmłodszy i pogrobowy syn Bolesława Kazimierz Sprawiedliwy. By zalegalizować swą władzę będącą jawnym złamaniem zasady senioratu na zwołanym w w1180 roku do Łęczycy zjeździe w zamian za dziedziczenie Krakowa przez swych synów zobowiązał się Kazimierz do ustępstw na rzecz możnych duchownych i świeckich, stąd nazwano go Sprawiedliwym. Dziedziczenie Krakowa nie przebiegało jednak zgodnie z porządkiem, często dochodziło do walk o objęcie tronu. W 1202 roku udało się wywalczyć Kraków Leszkowi Białemu. Nie dysponował on już uprawnieniami księcia seniora a zarządzała właściwie tylko ziemią krakowską i sandomierską. Z początkiem wieku XIII właściwie zaniknęła władza centralna, a dzielnice ulegały dalszym podziałom przez co rozbicie się pogłębiało. Nie zajmowano się kwestią Pomorza, gdzie w 1181 roku książę Pomorza Zachodniego Bogusław I musiał złożyć hołd cesarzowi Fryderykowi I Barbarossie. W 1227 roku zależność od Krakowa zrzuciło też Pomorze Gdańskie, które stało się osobną dzielnicą z panującą tam rodziną Święców.

XIII wiek w Polsce to ciągłe walki o dzielnicę krakowską, a także walki miedzy braćmi o poszerzenie dzielnic kosztem innych książąt. Podzielone państwo było podatne na ataki ze strony Brandenburgii i Krzyżaków. Brandenburczycy w 1250 roku odkupili Ziemię Lubuską od księcia Bolesława Rogatki. Konrad Mazowiecki w 1226 roku sprowadził do Polski Zakon Krzyżacki, który miał mu pomóc w pokonaniu i podbiciu pogańskich Prusów. Krzyżacy sfałszowali dokument i uzyskali nadanie Ziemi Chełmińskiej oraz wszystkich podbitych przez siebie terytoriów. W 1283 roku Krzyżacy zakończyli podbój Prusów, a ich ziemie złożyły się na państwo zakonne ze stolicą w Malborku. Dodatkowo w 1241 roku na Polskę najechali Tatarzy, pokonali w 1241 roku rycerstwo polskie pod Legnicą, dokonali ogromnych zniszczeń, kraju jednak od siebie nie uzależnili.

Leszkowi Białemu udało się podporządkować sobie Kujawy i Mazowsze, które następnie przekazał w zarząd Konradowi Mazowieckiemu. Leszek Biały został zamordowany w Gąsawie, co uniemożliwiło dalsze jednoczenie ziem polskich w oparciu o ziemię krakowską. Ośrodek jednoczenia przeniósł się wtedy na Śląsk, ówczesny książę śląski Henryk Brodaty zjednoczył ziemię śląską, krakowską i część Wielkopolski. Po śmierci ojca jego wysiłki kontynuował syn Henryk Pobożny, który jednak zginął w bitwie pod Legnicą w 1241 roku. Spowodowało to zahamowanie dzieła jednoczenia i rozpad ziem zjednoczonych na mniejsze części. W oparciu o Kraków kolejną próbę zjednoczenia podjął książę łęczycko-sieradzki Leszek Czarny, który objął tron krakowski w 1279 roku. Mimo buntów podejmowanych przeciwko władzy Leszka przez możnych krakowskich nie został on usunięty z Krakowa, jednak po jego śmierci dzieło zjednoczenia nie było kontynuowane. Na mocy umowy tron krakowski przeszedł w ręce Henryka Probusa, księcia wrocławskiego. Udało mu się połączyć ziemię krakowską i Dolny Śląsk. Możni małopolscy zaczęli wysuwać przeciwko Probusowi księcia Władysława Łokietka, jednakże wsparcie mieszczan krakowskich pozwoliło Probusowi utrzymać się na tronie krakowskim. Śmierć Probusa spowodowała spór o tron krakowski pomiędzy księciem wielkopolskim Przemysłem, Władysławem Łokietkiem a Wacławem II Czeski. Spór udało się wygrać temu ostatniemu, jednakże Przemysł II zdołał przejąć władzę nad Pomorzem Gdańskim i przy poparciu duchowieństwa polskiego koronował się na króla Polski w Gnieźnie w 1295 roku. Zmarł jednak już w 1296 roku a kolejnym królem polskim został Wacław II po skupieniu w swym ręku Małopolski i Wielkopolski i koronacji dokonanej w 1300 roku. Ze względu na obsadzanie urzędów Niemcami, Wacław II zraził do siebie ogół społeczeństwa polskiego, zmarł w 1305 roku, a jego syn Wacław III rok później. W tych okolicznościach władzę nad Małopolską udało się przejąć Łokietkowi, który podporządkował sobie także Pomorze Gdańskie. W wyniku podstępu krzyżackiego Pomorze Gdańskie zostało utracone w 1308 roku. Łokietek nie był w stanie interweniować ze względu na konieczność walki z buntem, który wybuchł w Małopolsce. Nie tylko udało mu się pokonać zbuntowany Kraków i Sandomierz, ale w 1314 roku podporządkował sobie Wielkopolskę. Zagrożenie pojawiło się jednak z Czech, bowiem król Jan Luksemburski zaczął wysuwać pretensje do tronu polskiego i sprzymierzać się z Krzyżakami, z którymi urządzał ataki na ziemie polskie. Jednocześnie Brandenburczycy starali się podporządkować sobie Wielkopolskę. Mimo trudności Łokietek kontynuował dzieło zjednoczenia i integracji ziem, nad którymi panował, a więc Małopolski, Wielkopolski, ziemi sandomierskiej, kaliskiej, łęczycko-sieradzkiej i Kujaw. Postanowił wystąpić ze staraniami o koronę królewską i po uzyskaniu zgody papieża, koronował się na króla Polski w 1320 roku w katedrze krakowskiej. Jednocześnie sąd w sprawie krzyżackiej nakazał krzyżakom zwrot zajętych ziem i zapłatę odszkodowania. Krzyżacy wymogów tych nie wypełnili a od 1329 roku rozpoczęła się wojna, w której Krzyżacy występowali sprzymierzeni z Janem Luksemburskim. W 1331 roku doszło do bitwy pod Płowcami, w której siły polskie pokonały Krzyżaków, jednak zwycięstwo to nie miało żadnego politycznego znaczenia. Ostatecznie Łokietek zdecydował się zawrzeć z Krzyżakami rozejm do czasu, kiedy to spór polsko-krzyżacki miał zostać poddany pod osądzenie króla Czech i Węgier. Łokietek tego momentu już nie dożył, bowiem zmarł w 1333 roku. Niewątpliwie należy uznać jego ogromne zasług poniesione dla zjednoczenia kraju, mimo, że w jego ramach znalazła się 1/3 ziem, nad którymi panował Bolesław Krzywousty. Okazało się, że państwo polskie było w stanie pokonać rozbicie dzielnicowe i partykularne interesy, by ponownie zaistnieć na arenie międzynarodowej. Doskonałym kontynuatorem polityki Łokietka okazał się jego syn i następca tronu Kazimierz Wielki, który nie tylko dopełnił dzieła zjednoczenia, ale i na tyle je skonsolidował i umocnił, że znów zajęło ważne miejsce pośród państw europejskich.