Rola dynastii Piastów w dziejach Polski.

W IX wieku na obszarze dzisiejszej Polski ukształtowało się wiele terytorialnych organizacji plemiennych, ale dwa państewka plemienne osiągnęły największe rozmiary i siłę - państwo Polan, którego ośrodkiem było Gniezno oraz państwo Wiślan, położone nad górną Wisłą, w okolicy Krakowa. Polanie dokonali w ciągu IX-X w. podboju innych plemion, które zamieszkiwały ziemie polskie, podporządkowali je sobie i w X w. stworzyli duże państwo, które dało początek późniejszemu państwu polskiemu. Pierwszym historycznie potwierdzonym władcą tego państwa był Mieszko I, pochodzący z dynastii Piastów. Jednak Gall Anonim w swej kronice zanotował tradycję o przodkach Mieszka I - według kronikarza byli nimi Ziemowit, który miał obalić Popiela, następnie Lestek i Ziemomysł.

Panowanie pierwszego znanego nam księcia Polski - Mieszka I wypełnione było licznymi wojnami. Władca ten starał się nadać swemu państwu jak najbardziej korzystny kształt terytorialny. Ważnym terenem ekspansji młodego państwa było Pomorze Zachodnie. Mieszko I już w 963 r. toczył tam zacięte walki z plemieniem Wieletów wspomaganym przez Niemców. By wzmocnić pozycję państwa szukał sojusznika, którego znalazł w Czechach. W 965 r. pojął za żonę czeską księżniczkę Dobrawę. Otworzyło to Mieszkowi I drogę do chrystianizacji kraju za pośrednictwem Czech, co miało miejsce w 966 r. Mieszko I ochrzcił się wtedy wraz ze swoim dworem. Było to wydarzenie o fundamentalnym znaczeniu dla dalszych losów i oblicza państwa polskiego. W 969 r. powstało pierwsze biskupstwo z siedzibą w Poznaniu. Miało ono charakter misyjny. Jednocześnie w latach 967-972 kontynuował Mieszko I podbój Pomorza Zachodniego. W 967 r. Mieszko I odniósł zwycięstwo nad Wieletami, a swój sukces przypieczętował ostatecznie w 972 r. wspaniałym zwycięstwem pod Cedynią nad wojskami Hodona, margrabiego z pogranicza. Obszar Pomorza Zachodniego został włączony do państwa polskiego. Panowanie Mieszka I i podboje, które prowadził położyły podwaliny pod powstanie silnego i zespolonego wewnętrznie i etnicznie państwa polskiego.

Następca Mieszka I - Bolesław Chrobry, kontynuował ekspansywną politykę swego ojca oraz starania na rzecz umocnienia struktur państwa. Wewnętrznej konsolidacji państwa służyć miała rozbudowa organizacji kościelnej. Powstały nowe biskupstwa w Krakowie, Poznaniu, Kołobrzegu, Wrocławiu. Miału one podlegać, niezależnemu od niemieckiej organizacji kościelnej, arcybiskupstwu w Gnieźnie. Decyzja o utworzeniu tej niezależnej polskiej prowincji kościelnej została zatwierdzona podczas zjazdu w Gnieźnie w 1000 r., podczas którego Bolesław Chrobry spotkał się z Ottonem III, cesarzem niemieckim. Polska stała się wówczas silnym i niezależnym czynnikiem politycznym na arenie międzynarodowej. W latach 1003-1004 Bolesław próbował nawet opanować Czechy, ale bezskutecznie. Większe znacznie miała jednak walka, jaka toczyła się o położone na zachód od Polski Łużyce i Milsko. Po wielu latach zmagań z Niemcami (1002-1018) Chrobry ostatecznie opanował ten obszar. Wkrótce później skierował swą uwagę na Ruś, której w 1018 r. odebrał Grody Czerwieńskie, a nawet na jakiś czas zdobył Kijów. Ukoronowaniem sukcesów Chrobrego była jego własna koronacja królewska, której dokonał tuż przed swoją śmiercią - w 1025 r. Uroczystość odbyła się w Gnieźnie. Koronacja była potwierdzeniem siły i znaczenia piastowskiej Polski w ówczesnej Europie.

Panowanie sukcesora Chrobrego - Mieszka II nie było już jednak tak udane. Rządy Mieszkowi II znacznie utrudnił konflikt w łonie dynastii piastowskiej. Mieszko II, choć wyznaczony przez ojca na następcę, nie był jednak najstarszym synem Chrobrego. Najstarszy Bezprym został odsunięty od rządów, ale nie zrezygnował ich odzyskania. Szukanie przez niego pomocy u państw ościennych sprowadziło na Polskę szereg obcych interwencji, a w efekcie katastrofę. Do zagrożenia zewnętrznego dołączył się jeszcze kryzys wewnętrzny państwa, którego wyrazem były odśrodkowe dążenia możnych (m. in. na Mazowszu w latach 1040-1041 uniezależnił się Miecław) oraz bunt ludowy skierowany m. in. przeciw Kościołowi.

Z kryzysu wyprowadził państwo Kazimierz, nazywany Odnowicielem. Znalazł sobie sojusznika na Rusi w osobie księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, którego siostrę Dobronegę wziął sobie za żonę (około 1040-1041). Tak umocniony przystąpił do scalania ziem polskich, a proces ten zakończył w latach 1047-1050. Nie udało mu się jednak opanować Pomorza Zachodniego. Wraz z jednoczeniem państwa Kazimierz dążył do odbudowy znacznie naruszonej w wyniku reakcji pogańskiej organizacji kościelnej. Siedziba polskiej metropolii została czasowo przeniesiona do Krakowa, w którym rezydował Kazimierz Odnowiciel.

Najstarszy syn Odnowiciela - Bolesław II Śmiały starał się kontynuować politykę ojca. Jego panowanie przypadło na okres ostrego sporu między papiestwem a cesarstwem o inwestyturę i niezależność Kościoła od władzy świeckiej. W sporze tym Bolesław Śmiały opowiedział się po stronie papieża Grzegorza VII, a przeciw cesarzowi Henrykowi IV, co pozwoliło mu stać się niezależnym od cesarstwa i uzyskać koronę królewską. W 1076 r. odbyła się w Gnieźnie koronacja Bolesława Śmiałego. Władca ten utrzymywał także dobre stosunki z Rusią oraz Węgrami. Zarówno w jednym, jak i w drugim kraju wyniósł do władzy lojalnych wobec siebie ludzi. Z Czechami natomiast toczył wojny. W 1069 r. udało się Bolesławowi przyłączyć do Polski Grody Czerwieńskie. Kres rządom Bolesława Śmiałego położył jego konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem, a potem śmierć biskupa. Bolesław został skazany na wygnanie z Polski.

Panujący po nim Władysław I Herman całkowicie zmienił polską politykę zagraniczną. Dążąc do sojuszu z Cesarstwem doprowadził do ponownego uzależnienia Polski od Niemiec. W kraju natomiast oddał zarząd swemu palatynowi Sieciechowi, co spowodowało wzmocnienie pozycji możnowładztwa.

Bardziej aktywną politykę prowadził następca Hermana - Bolesław Krzywousty, któremu udało się umocnić autorytet władzy książęcej. W jego polityce zagranicznej na pierwszy plan wysunęła się kwestia podboju i chrystianizacji Pomorza. Zanim do tego doszło Bolesław musiał stawić czoło zbrojnej interwencji Henryka V w Polsce, do której doszło w 1109 r. Atak wojsk niemieckich ostał odparty. Następnie Bolesław rozpoczął ekspansję na Pomorze, opanowując najpierw Pomorze Gdańskie, a w toku dalszych walk także Pomorze Zachodnie. Aby umocnić swe panowanie na zdobytych ziemiach postanowił dokonać chrystianizacji Pomorza. Akcja chrystianizacyjna trwała od 1124 r. do 1128 r. i zakończyła dużymi sukcesami. W 1140 r., już po śmierci Bolesława, została założona diecezja pomorska, której siedzibą był Wolin. Pod koniec swego panowania Bolesław Krzywousty złożył cesarzowi Lotarowi III hołd lenny, obejmujący Rugię i Pomorze Zachodnie.

Dotychczasowe rządy dynastii Piastów pokazały, że najczęstszą przyczyną kryzysu państwa były spory w łonie dynastii o następstwo tronu. Bolesław Krzywousty, chcąc uchronić kraj przed walkami o władzę po jego śmierci, a w konsekwencji przed wojną domową sporządził na kilka lat przed swoją śmiercią w 1138 r. ustawę sukcesyjną, która regulowała zasady następstwa tronu i podziału dziedzictwa między potomstwo władców. Ustawa ta wprowadzała zasadę pryncypatu i senioratu oraz dzieliła państwo między czterech synów Krzywoustego. W 1138 r. rozpoczął się w historii Polski okres, który określamy mianem rozbicia dzielnicowego. Trwał on 182 lata i zakończył się w 1320 r. Ustawa sukcesyjna nie zapewniła państwu stabilizacji władzy i nie zapobiegła rywalizacji między synami Krzywoustego i ich potomstwem. Władysław II Wygnaniec, który został seniorem, niedługo po objęciu przez siebie rządów został wygnany z kraju (1146 r.) i znalazł schronienie w Niemczech. Władzę przejęli jego młodsi bracia, którzy musieli stawić czoło niemieckim interwencjom na rzecz Władysława II. Władysław II nie odzyskał jednak władzy; a jedynym rezultatem niemieckich wypraw na Polskę było złożenie przez Bolesława Kędzierzawego hołdu lennego cesarzowi niemieckiemu w 1157 r. w Krzyszkowie. Formalnie wciąż jeszcze obowiązywała zasada senioratu, ale wkrótce została ona całkowicie obalona. Jej pozostałością była wysoka pozycja i ranga tego księcia, który władał Krakowem, czyli stolicą dzielnicy senioralnej.

W pierwszej połowie XIII w. istotnie zwiększyło się zagrożenie Polski z zewnątrz, a szczególnie ze strony Prusów oraz Tatarów. Zagrożeniem dla polskiej racji stanu szybko okazał się Zakon Krzyżacki, który w 1226 r. przejął z rąk Konrada Mazowieckiego ziemię chełmińską. Wciąż postępowało rozdrobnienie państwa.

Od drugiej połowy XIII w. coraz powszechniejsza stawała się idea zjednoczenia państwa. Początki scalania kraju przyniosły rządy Henryka I Brodatego i Henryka Pobożnego oraz Henryka IV Probusa, który starał się nawet o koronę królewską. Kolejny krok na drodze do zjednoczenia rozbitych ziem polskich uczynił Przemysł II oraz czeski ród Przemyślidów, z którego pochodził Wacław II oraz Wacław III.

Rządy Wacława II nie zyskały jednak aprobaty polskiego społeczeństwa oraz warstwy możnych, których zraził do siebie uległością wobec cesarza i bliskimi stosunkami z Krzyżakami i Brandenburgią. Śmierć Wacława II otworzyła Władysławowi Łokietkowi drogę do władzy. Był on wówczas księciem kujawskim. To właśnie on rozpoczął wielki proces jednoczenia dzielnic w jedno państwo, opanowując po kolei Małopolskę, ziemię łęczycką i sieradzką, Kujawy i Pomorze Gdańskie (szybko jednak je stracił na rzecz Krzyżaków), a w 1314 r. ostatecznie podporządkował swej władzy Wielkopolskę. Swoje dzieło zwieńczył własną koronacją na króla Polski, która odbyła się w Krakowie w 1320 r. Panowanie Łokietka zapewniło państwu stabilizację, która zapewniała kontynuację dobrej koniunktury gospodarczej dla miast i handlu. Zakończył się tym samym okres rozbicia dzielnicowego w dziejach Polski.

O ile Łokietek scalił ziemie polskie w jednym państwie i pod jedną władzą, o tyle rzeczywiste zjednoczenie tych ziem dokonało się za panowania jego następcy - Kazimierza Wielkiego. Władca ten uregulował napięte dotąd stosunki z Krzyżakami, zawierając z nimi pokój w Kaliszu (1343 r.), który oddawał Polsce ziemię dobrzyńską i Kujawy, ale zostawiał pod władzą Zakonu Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińską. Ułożył sobie także stosunki z Czechami, zawierając z nimi układy w 1335 r. i 1339 r. Podjął także Kazimierz ekspansję na wschód, gdzie musiał rywalizować o wpływy z Litwą. Walki o Ruś trwały w latach 1340-1349 i zakończyły się przyłączeniem do Polski Rusi Halickiej i części Wołynia. Nie zdołał jednak Kazimierz odzyskać Śląska (1348 r.).

Panowanie Kazimierza miało także fundamentalne znaczenie dla wewnętrznej organizacji państwa. Przeprowadził on wiele reform, które zmieniły różne dziedziny życia. Do najważniejszych należały reformy skarbu, systemu podatkowego oraz monety; reformy sądownictwa (kodyfikacja prawa; spisano dwa odrębne statuty dla Małopolski i Wielkopolski). Rozkwit przeżywały miasta, które otrzymywały liczne przywileje oraz prawa miejskie w drodze lokacji. Rozwój przeżywała także wieś i rolnictwo oraz budownictwo miejskie i obronne (mury miast i zamki).

Kazimierz Wielki zmarł w 1370 r., nie pozostawiając po sobie syna. Zawarł on jednak wcześniej porozumienia z węgierską dynastią Andegawenów, co do dziedziczenia tronu polskiego (1339 r. oraz 1355 r.), na mocy których jego sukcesorem na tronie Polski miał zostać Ludwik Węgierski, jego siostrzeniec. Doszło więc do unii z Węgrami, ale Ludwik nie sprawował rządów w Polsce osobiście, lecz pozostawił sprawy polskie swej matce Elżbiecie Łokietkównie. Głównym celem Ludwika stało się zapewnienie sukcesji w Polsce jego córkom. Potrzebna była do tego zgoda polskiej szlachty oraz możnych. Temu miał służyć przywilej wydany przez Ludwika w Koszycach w 1374 r. Przywilej ten ograniczał władzę króla, a umacniał pozycję stanu szlacheckiego.

W 1384 r. zmarł Ludwik Węgierski, a jego sukcesorem została Jadwiga. W 1385 r. doszło do unii Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego w Krewie. Rezultatem unii było małżeństwo Jadwigi i wielkiego księcia Litwy Jagiełły. Jagiełło został w 1386 r. ochrzczony i przyjął imię Władysław oraz koronę króla Polski. Był to początek panowania dynastii Jagiellonów w Polsce.

W około 500-letnim okresie dziejów dynastii Piastów obserwować można ewolucję władzy książęcej. O ile w jej początkach posiadała ona duży autorytet i tylko częściowo ograniczały ją decyzje wiecu i rady królewskiej, o tyle później ulegała stopniowemu ograniczaniu przez możnych i szlachtę. Władcy sami ograniczali swoje kompetencje, wydając przywileje ziemskie i jednostkowe. Do największego osłabienia autorytetu władzy monarszej doszło w okresie rozbicia dzielnicowego, kiedy na wiele lat Polska straciła koronę królewską. Autorytet władzy przywrócił Władysław Łokietek, scalając ziemie polskie i przyjmując koronę królewską, a umocnił Kazimierz Wielki, ostatni przedstawiciel dynastii Piastów. Piastowie położyli fundament pod dzisiejsze państwo polskie, a orzeł - ich rodowy herb stał się godłem Polski.