Najważniejsze myśli Średniowiecza.

Wstęp

Dla wielu ludzi Średniowiecze to jedynie epoka zabobonu i ciemnoty z dominującą pozycją Kościoła, a konkretniej rzecz ujmując - kleru. Wieki średnie to jedyny period w historii, kiedy Europa była do tego stopnia jednolita wyznaniowo. Religią panującą było oczywiście chrześcijaństwo i oparty na nim sposób postrzegania świata, który łączył ówczesnych mieszkańców Europy w sposób dzisiaj niewyobrażalny. Uniwersalizm chrześcijaństwa musiał iść w parze z niezwykle silną pozycją duchowieństwa w całym tamtejszym społeczeństwie.

Dla mnie największą chlubą Średniowiecza była ówczesna organizacja społeczna, zwłaszcza w wiekach rozkwitu Średniowiecza od XI do XIII stulecia. Tenże nowy system został stworzony od zera, na gruzach ustroju socjalnego Cesarstwa Rzymskiego i był najbardziej optymalny dla tamtejszego okresu. Co prawda był on wypełniony wszelakimi dysproporcjami (nierówność względem prawa była w zasadzie jego fundamentalną zasadą), a czasem nawet niesprawiedliwościami, ale posiadał jedną kluczową zaletę, o której ludzie współcześni mogą jedynie pomarzyć - zdecydowana większość ludzi była świadoma swojego miejsca w hierarchii społecznej, była z niego usatysfakcjonowana i czerpała zadowolenie z bycia użyteczną cząstką społeczeństwa. I bynajmniej nie należy uznawać tego za symptom ogłupienia ówczesnych jednostek, lecz ich wielkiej rozumności.

Widoczne są tu wyraźnie wpływy tamtejszej filozofii, a ściślej: znanej zasady Świętego Tomasza z Akwinu - "społeczeństwo przypomina żywy, spójny organizm, gdzie poszczególne jednostki funkcjonują dla swojego, ale także wspólnego dobra" - jakież to odległe od współczesnego rozczłonkowanego społeczeństwa, gdzie każdy działa i funkcjonuje sam. Można odnieść wrażenie, że ludzie Średniowiecza posiadali coś, co współcześni już bezpowrotnie stracili, a mianowicie wsparcie w bezspornym porządku moralnym opartym na autorytecie Kościoła, licznej rodzinie, przyjaciołach, sąsiadach oraz dalszych członkach swojej warstwy społecznej.

Średniowiecze jest również czasem rozwoju innych aspektów życia: powstają istniejące po dziś dzień uniwersytety, szkoły, monumentalne budowle romańskie i gotyckie, a zwłaszcza wciąż aktualne kierunki filozoficzne, takie jak: augustianizm, tomizm, czy franciszkanizm.

I. Świat chrześcijański

Średniowieczni europejscy filozofowie przyjmowali bezdyskusyjnie, że tylko chrześcijańska nauka jest prawdziwa. Coraz odleglejsze kanony grecko-rzymskiej kultury zostały po części zaadaptowane przez rzymskokatolicką filozofię Zachodu. Przed myślicielami pojawiło się pytanie: czy koniecznie musimy bezgranicznie wierzyć w chrześcijańską naukę, czy też jesteśmy w stanie przybliżyć się do zasad wiary dzięki rozumowi? Czy Pismo Święte musi być przeciwieństwem wnioskowania rozumowego, czy też wiedzę i wiarę można ze sobą zespolić? Praktycznie cała średniowieczna filozofia poruszała się w obrębie tego właśnie problemu.

1. Augustianizm - czyli inaczej Bóg ponad wszystkim

"Bóg z niczego stworzył świat" - ta biblijna myśl Świętego Augustyna stała w opozycji do filozofii starożytnych, którzy uważali, iż świat nie miał początku. Augustyn utrzymywał, że zanim jeszcze Bóg dokonał stworzenia świata, idee tego przedsięwzięcia już od dawna krążyły w jego świadomości. Przypisał platońskie pojęcia Bogu i dzięki temu uratował ponadczasowe idee Platona.

Filozofia Świętego Augustyna była zcentralizowana w osobie boskiej, jedynym stworzeniu absolutnym i ze wszech miar doskonałym. Przy Nim cały ziemski świat zupełnie traci na znaczeniu. Bez osoby boskiej nie można działać, poznawać i nie można istnieć. Chcąc poznać prawdę trzeba się oświecić, czyli nawrócić. Chcąc być zbawionym i czynić dobro konieczna jest łaska. W całej naturze nic nie ma prawa się zdarzyć bez udziału nadprzyrodzonych mocy, czyli Opatrzności, albowiem Bóg nie jest jedynie "Przyczyną Świata" i "Bytem Wiecznym", ale również "Kierownikiem Świata" oraz jego "Sędzią".

Filozofia augustiańska dowodziła ponadto, iż człowiek zajmuje niejasne miejsce pomiędzy aniołami a zwierzętami, a jego natura jest dualistyczna, rozdarta pomiędzy dobrem a złem. Człowiek ma obowiązek poznawać Boga oraz swoją duszę dzięki medytacji i refleksji, jednakże może to czynić jedynie w wyniku otrzymanej łaski Boskiej (dar iluminacji) oraz ascezy (wiara dramatyczna).

Zanegowaniem swej wiary w osobę boską i wykroczeniem przeciwko niej jest pycha. U Świętego Augustyna jest ona grzechem symbolicznym, a także posiada swoje epokowe uzasadnienie, albowiem jest grzechem okresu hierarchicznego i feudalnego. Na razie nie ma jednak związku z bogactwem i majętnością, a posiada raczej charakter osobisty. Augustyn uważa taką sytuację, jako źródło nieprzyzwoitej pychy i perswaduje w taki sposób, dlaczego wtenczas był to grzech symboliczny. Myśliciel idzie dalej i zapewnia, iż pycha jest przyczyną wszystkich pozostałych grzechów, które z niej powstały, jak ze swojego pnia. Twierdził też, iż zło to jedynie brak Boga, które samo w sobie nie istnieje i dodawał: "Dobra wola to dzieło Boga, natomiast zła to odsunięcie się od Bożego dzieła".

Święty Augustyn jest pierwszym myślicielem i filozofem, który do swych przekonań włącza historię mówiąc: "Boski nadzór przewodzi dziejom świata od Adama aż do kresu historii, jakby była to historia jednej osoby, która z czasem rozwija się od maleńkości do starości".

2. Tomizm - czyli "pochwycić byka za rogi"

Święty Tomasz to raczej teolog, aniżeli filozof. Niektórzy przekonują, iż ochrzcił Arystotelesa podobnie, jak nieco wcześniej Święty Augustyn schrystianizował Platona. Poglądy obydwu wielkich, antycznych filozofów zostały zinterpretowane i objaśnione w taki sposób, żeby nie stanowiły zagrożenia dla chrześcijańskiej nauki. Dlatego właśnie o Świętym Tomaszu mówi się, iż "chwycił byka za rogi" i połączył arystotelesowską filozofię z chrześcijaństwem tworząc syntezę wiedzy i wiary.

Dowodził, że nie ma żadnej sprzeczności pomiędzy tym, co podpowiada filozofia, czyli umysł i tym, co powiada chrześcijańskie objawienie, ponieważ chrześcijaństwo i filozofia mówią przeważnie jednym językiem. Dlatego korzystając z rozumu jesteśmy w stanie dojść do takich samych prawd, które są zawarte w Biblii. Według Tomasza z Akwinu każdy człowiek plasuje się na ściśle ustalonym, naturalnym dla samego siebie miejscu na drabinie bytów, a jego rolą jest sprostanie rzeczywistości poprzez walkę z pokusami i dążenie do doskonałości, tzw. wiara harmonijna. I właśnie dlatego Tomaszowa myśl filozoficzna kładła wyjątkowy nacisk na zagadnienia etyczne, które stabilizowały życie doczesne w ziemskiej społeczności i racjonowały je przedstawieniem cnót, a zwłaszcza roztropności, powstrzymującej pragnienie posiadania sławy i pożądań cielesnych.

Miało to swoje odzwierciedlenie w średniowiecznych poglądach na temat uporządkowanego układu stosunków społecznych, stanów połączonych ze sobą harmonijną kooperacją zapewniającą rozumny porządek świata. Nie należy zapominać, że od roku 1879 tomizm jest aktualną i powszechnie uznawaną doktryną nauczania rzymskokatolickiego Kościoła.

3. Franciszkanizm - czyli radość z wiary

Cytat "Brat Słońce i siostra Księżyc" pochodzi z "Pieśni do brata Słońce", której autorem jest Święty Franciszek. Utwór ten powstał w zakonnej celi u Świętego Damiana i mówi, że wszystko, co znajduje się na ziemi jest dla siebie nawzajem siostrą i bratem i że wszystko jest rezultatem Bożego stworzenia - w związku z tym winna z nas wypływać wszechogarniająca miłość względem świata.

Franciszkanizm to manifest wiary prostej, radosnej, opierającej się jedynie na miłości wobec stworzenia, które musi być dobre, ponieważ zostało stworzone dzięki Bożej miłości, poddanej jeszcze ewangelicznym nakazom miłosierdzia, braterstwa i ubóstwa. Nie ma tu miejsca dla skomplikowanej filozofii.

Według Świętego Franciszka Bóg jest "Gospodarzem i Stwórcą świata", a człowiek jest istotą harmonijną ze światem, który jest czarowny, a wszystkie stworzenia współtworzą z człowiekiem wspaniałą, wielką, ziemską rodzinę. Wszystko, w co wierzył Święty Franciszek zostało zawarte w zbiorze historii z jego życia zatytułowanym "Kwiatki Świętego Franciszka". Na pierwszym miejscu uwidacznia się afirmacja życia, a zatem akceptacja doczesności i umiejętność czerpania z niego zwyczajnych radości, co jest przeciwieństwem średniowiecznej ascezy.

4. Święty Bernard, czyli liryka mistyczna

Kolejnym ważnym nurtem w filozofii średniowiecznej był mistycyzm, zapoczątkowany przez Świętego Bernarda z Clairvaux. Święty Bernard głosił, że aby mieć możliwość poznania Boga, potrzebujemy jego łaski, którą można otrzymać dzięki pokorze i miłości. Wszelkie prawdy wiary można poznać poprzez kontemplację oraz bogate życie duchowe. Wierzchołkiem pokory jest ekstaza, a więc taki stan psychiczny, kiedy człowiek zapomina o samym sobie i zanurza się w osobie boskiej. Umysły średniowieczne były w coraz wyraźniejszym stopniu zaangażowane w przeżywanie Pasji, przez co zbawiciel i krzyż całkowicie zdominowały tamtą mentalność. A wynikło to głównej mierze za sprawą owej słodkiej i cierpiętniczej, mistyki lirycznej Świętego Bernarda.

II. Świat judaistyczny

Pod koniec starożytności swoistą pozycję wyznaniową, a szczególnie umysłową i kulturową, zajmowali Żydzi. Rozdzieleni i rozsiani, niekiedy wspierani, ale częściej prześladowani i poniżani, pozostawali dla tamtejszego świata "głową", która symbolizowała żywe przejawy myśli judaistycznej. Z ich celów rozumowych wyrastała i formowała się wielokierunkowa żydowska filozofia średniowieczna, której ośrodkiem stały się między innymi przemyślenia Arystotelesa.

1. Filozofia judaistyczna w Wiekach Średnich

Okres konsekwentnego filozofowania Żydów został zapoczątkowany na terenach panowania religii mahometańskiej pod wpływem panujących tam nurtów umysłowych. Centralnym punktem ich rozważań były dwie sprawy - jedność Boga oraz boska sprawiedliwość. Przekonanie o całkowitej sprawiedliwości boskiej doprowadza do ograniczenia bożej wszechmocy. Osoba boska nie może działać niesprawiedliwie, jej poczynania są odgórnie ukierunkowane na chęć zbawienia człowieka, oraz na wynagradzanie przejawów dobra i karcenie zła.

W opozycji do tego uwidacznia się znaczenie swobody ludzkiej woli, ponieważ jedynie pod warunkiem, iż człowiek może swobodnie decydować o swoich poczynaniach, boska kara lub nagroda odpowiada wymogom sprawiedliwości.

2. Bóg z dwóch ksiąg

Koran i Biblia zawierają dużo sformułowań dotyczących Boga, któremu przypisywane są ludzkie cechy. Spory o rodowód islamu, a zarazem dotyczące jedności osoby boskiej, zmierzały w wymiernym stopniu w kierunku sofistycznym. Aktywność umysłowa Żydów w pierwszej kolejności skupiała się na rozwinięciu, a później ukończeniu Talmudu. Na przestrzeni VIII stulecia powstało wiele różnych grup wyznaniowych w obrębie judaizmu, albo też od niego się odłączających. Większość działała epizodycznie i nie odegrała poważniejszej roli, jednak jedna spośród tych grup zaznaczyła się w historii, a także przez jakiś czas w rozkwicie myśli filozoficznych. Grupą tą byli karaici w polskim języku zwani karaimami, którzy istnieją jeszcze w dzisiejszych czasach, chociaż pozostały jedynie nieliczne enklawy tej grupy, głównie na Litwie. Nazwa karaim pochodzi z hebrajskiego i oznacza "czytać", a w dalszym tłumaczeniu "zwolennicy Pisma", a dodatkowo wskazuje, że za pierwszoplanowe pismo uznają Biblię.

Przedstawiciel prądu karaimskiego, Beniamin z Nahawendu, żyjący w pierwszej połowie IX stulecia, nie tylko wykorzystywał metaforyczną interpretację Biblii, ale także pracował nad wyobrażeniami o pośredniej zależności Boga z ziemskim światem. Osoba boska nie stworzyła świata bezpośrednio, ale przy współudziale anioła, a zatem wyłącznie świat duchowy, pozamaterialny pochodzi wprost od Boga. Według Beniamina z pojęciem osoby boskiej nie należy godzić przeświadczenia o możliwości otwartego kontaktu ludzi z Bogiem. Ukazanie się na Synaju i natchnienie proroków także było przekazane przez jednego z aniołów upoważnionego przez Boga.

Za najbardziej znaczącą postać w historii filozofii żydowskiej uchodzi Saadia ben Josef. Myśliciel ten był inicjatorem racjonalnego ustosunkowania się do żydowskiej religii i twórcą średniowiecznej filozofii judaistycznej. To on jako pierwszy zaprezentował żydowską religię w formie gruntownego systemu filozoficznego. Podstawowym twierdzeniem Saadii jest uznanie religii i filozofii nie tylko za wzajemnie koherentne, ale także za wspomagające się w poszukiwaniu prawdy, albowiem obydwie pochodzą z tego samego bożego źródła. Poprzez pojęcie religii filozof pojmował jedynie religię żydowską, ponieważ jest ona jedyną doktryną religijną mającą - według niego - pochodzenie boskie.

Zakończenie

Generacja średniowiecznych myślicieli Europy zachodniej żyła swoimi czasami i problemami. Filozofujący teolog średniowieczny był tą osobą, która rozpowszechniała idee - niekiedy przyszło jej drogo za to zapłacić, ale dziś jesteśmy jej za to bardzo wdzięczni. To ona, bowiem wymierzyła światło umysłu na kwestie ludzkiego życia. Nie tylko pośród Żydów, ale także w chrześcijaństwie obrządku wschodniego mądrość odgrywała doniosłą rolę w epoce średniowiecza. Dalej podążając śladami filozofów i przenikając ich dorobek umysłowy, pełen charakterystycznego dla Średniowiecza duchowego autentyzmu, wyłania się obraz rozumnego intelektualisty, który bezustannie wznosi swoje życie ku opatrzności boskiej.

Bez wątpienia filozofia średniowieczna wnosi niezwykły wkład w rozwój łacińskiej kultury Zachodu. U progu epoki odrodzenia umysły nie dają jeszcze znaków przesilenia - postawa ludzi oraz ich nastroje ciągle jeszcze tkwią w średniowieczu. Renesans nadchodzi wtenczas, kiedy w ludzkich umysłach pojawi się głębokie i radosne przekonanie, iż oto nadszedł czas przypomnienia sobie o wszystkich wspaniałościach świata antycznego.