Kierunki społecznego i gospodarczego rozwoju Europy w XV wieku

Kraje europejskie w XIV i XV wieku.

Okres końca XIV i początku XV wieku to w Europie czas wzajemnej rywalizacji państwa francuskiego z angielskim, czas wielkiego, ciągnącego się od lat 1337 do 1453 roku konfliktu dynastycznego między tymi dwoma państwami znanego pod nazwą wojny stuletniej. W rezultacie wojny Francja umocniła się wewnętrznie, w Anglii natomiast niebawem wybuchła wojna domowa między wielkimi feudalnymi rodami Yorków i Lancastrów nazywana "Wojną dwóch róż" (każda z walczących stron miała w herbie różę), która doprowadziła do zdziesiątkowania angielskiego rycerstwa i możnowładztwa.

Coraz więcej zaczynają się wtedy liczyć na arenie międzynarodowej miasta włoskie, prężnie się rozwijające szczególnie pod względem gospodarczym. Najbardziej znaczące z nich to wielkie porty handlowe takie jak Wenecja czy Genua. Natomiast na południu stale umacniała się pozycja turecka w związku z czym zwiększało się zagrażające państwom europejskim niebezpieczeństwo ze strony państwa osmańskiego. Szczególnie widoczne było to po zdobyciu przez Turków Konstantynopola i następującym po tym okresie podbojów, w wyniku których opanowali tereny do rzeki Dunaj i zhołdowali hospodarów Mołdawii i Wołoszczyzny. Groźnym sojusznikiem i poddanym Turcji była również orda tatarska z siedzibą na Krymie.

W zachodniej części Europy sytuacja wyglądała bardziej optymistycznie. Złączone unią Kastylia i Aragonia zakończyły rekonkwistę i opanowały ostatni skrawek ziemi na Półwyspie Pirenejskim jaki jeszcze należał do Arabów - emirat Grenady. Niezależność polityczną w końcu XV wieku uzyskała Szwajcaria, która wykorzystując rozpad Niemiec utworzyła konfederację składającą się z wspólnot chłopskich i gmin miejskich (kantonów). Związek ten okazał się być na tyle silny, aby w toku walk z przeciwnikami obronić swoją państwowość.

Przeobrażenia były również widoczne w dziedzinie gospodarki. Czarna śmierć, która w połowie XIV wieku pochłonęła dużą część europejskiego społeczeństwa miała taki efekt, że wartość ludzkiej pracy powiększyła się. Dokonywał się także ściślejszy podział pracy. Gospodarkę feudalną zaczęła zastępować gospodarka rynkowa - kierująca się podstawowymi zasadami ekonomii takimi jak podaż, popyt itd. Była ona zależna od będącej w obiegu monety kruszcowej. Według części badaczy historii w okresie końca XIV i początku XV wielu można umiejscowić początki gospodarki wczesnokapitalistycznej. Upowszechnianie się gospodarki rynkowej jest także coraz bardziej widoczne w relacjach między feudałami a ich poddanymi. Dotychczasowe posługi na rzecz pana w postaci czy to odrobku w polu czy daniny w naturze zostawały zamieniane na rentę pieniężną. Pieniądz krążył więc w taki sposób, że: chłop, który był zobowiązany zapłacić ową rentę panu, musiał wpierw spieniężyć swoje towary na rynku lokalnym i dopiero mógł uiścić należność feudałowi, który następnie miał możliwość nabycia potrzebnych mu towarów. Mieszczanie także musieli zaopatrywać się w materiały żywnościowe i potrzebne szczególnie rzemiosłu miejskiemu materiały do produkcji gotowych wyrobów. Coraz częściej zdarzały się przypadki wykupu od panów feudalnych ich przywilejów gospodarczych i sądowniczych. Coraz mniej ważna stawała się powinność służby wojskowej wasala wobec seniora, większego znaczenia natomiast nabierały oddziały najemne, których coraz częściej używano do prowadzenia wojen.

W tym czasie najprężniej rozwijały się ekonomicznie miasta włoskie oraz flandryjskie, niemało miast o mocnej pozycji gospodarczej było również w Niemczech. Zaczęto stosować nowe techniki wyrobu różnego rodzaju dóbr oraz nowe techniki handlowe. Metodami produkcji jakie się wtedy pojawiły były nakład i stosowana w tym okresie na niewielką jeszcze skalę manufaktura.

System nakładczy cechował się tym, że bogaty właściciel zakładu lub handlowiec dostarczał rzemieślnikowi potrzebne mu materiały a odbierał wykończony w całości wyrób, dając pieniądze jedynie za pracę. Natomiast system produkcji oparty na manufakturze, która występowała wtedy jeszcze dość marginalnie cechował się bardziej ścisłym podziałem pracy, gdyż każdy z robotników był specjalistą w wykonywaniu innej czynności, natomiast pracownicy manufaktury zgromadzeni byli w jednym zakładzie. W zakresie nowych technik wymiany pieniężno-towarowej pojawiły się takie ułatwienia jak kredyt czy weksel. Towary mogły być także ubezpieczane, a państwo dawało gwarancję bezpieczeństwa.

Największymi ośrodkami wytwórczymi były miasta włoskie. W Mediolanie produkowano świetną stal, w Wenecji szkło a we Florencji sukno, które było tak dobre jak najlepsze sukna z Flandrii. W związku z pojawianiem się nowych sposobów bogacenia się dzięki własnej pracy ludzie mieli pewne obawy czy nie prowadzi to do grzechu, uważano bowiem, że praca człowieka ma na celu zapewnić mu środki koniecznie potrzebne do życia, wyplenić lenistwo i dać możliwość wspierania biednych. Według kościoła ktoś, kto pracował wyłącznie w celu wzbogacenia się był człowiekiem grzesznym, dlatego kler potępiał udzielane przez handlowców kredyty na procent. Było to pewnym utrudnieniem w prowadzeniu wymiany handlowej. W tym okresie można też zauważyć wzrost zapotrzebowania na towary luksusowe tak wśród bogatych mieszczan jak i wśród zamożniejszego rycerstwa. Towary te sprowadzano ze wschodu, płacąc za nie złotem lub srebrem, w wyniku czego coraz mniej tych szlachetnych kruszców pozostawało w krajach europejskich.

Dlaczego opanowanie Konstantynopola przez Turków miało wpływ na podróże Hiszpanów i Portugalczyków oraz rozwój odrodzenia w Europie?

1. Duża część naukowców, rzemieślników i twórców pochodzących z Cesarstwa Bizantyjskiego wyemigrowała do Italii przenosząc na tamten grunt wartości kulturalne związane z antyczną Grecją. Były one fundamentem rodzącego się na terenie Włoch humanizmu, który wkrótce przeszczepiony został do innych krajów Europy.

2. Opanowanie Konstantynopola sprawiło że handel z krajami Lewantu został zakłócony, szczególnie jeśli chodzi o utrudnienia w dostawie sprowadzanych ze wschodu przypraw i korzeni, które na rynkach europejskich osiągały monstrualne wartości w porównaniu do cen tych towarów w krajach, z których były sprowadzane, z uwagi na marżę jaką nakładali pośrednicy i uiszczane opłaty celne.

3. Czynnikiem, który umożliwiał zamorskie wyprawy był postęp w technice budowania okrętów, ulepszeniu też uległa sztuka nawigacji. Nowe rodzaje statków - karawele były o wiele bardziej przystosowane do odbywania podróży oceanicznych, żeglugę ułatwiło też wynalezienie przyrządów nawigacyjnych takich jak kompas czy astrolabium.

4. Zakończona w Europie wraz z podbojem Grenady rekonkwista sprawiła, że zaczęto szukać nowych terytoriów ekspansji, na których szlachta mogłaby zdobyć ziemię, bogactwo i sławę.

5. Wyprawom sprzyjała również prowadzona przez państwa leżące na Półwyspie Pirenejskim, a w szczególności przez Portugalię polityka, nastawiona na powiększenie swoich wpływów w Afryce i Azji i maksymalizację zysków z handlu z tymi terenami. Organizowane wyprawy miały na celu znalezienie takiej drogi do Indii, dzięki której przy sprowadzaniu drogich towarów luksusowych można by wyeliminować pośrednictwo kupców muzułmańskich. Państwo wspierało więc pomysł opłynięcia Afryki, czego dokonał Vasco da Gama w 1498 roku osiągając po długiej podróży miasto Kalikat w Indiach. Również Hiszpanie dostrzegli możliwość uzyskania dużych profitów pochodzących z dalekomorskich podróży, dlatego też królowie połączonych Hiszpanii i Aragonii udzielili funduszy na wyprawy tak znanych żeglarzy jak Krzysztof Kolumb czy Ferdynand Magellan. Dzięki tej polityce państw Półwyspu Pirenejskiego na rynki europejskie zaczęły trafiać towary pochodzące z nowo poznanych terytoriów, na których zarówno Portugalia jak i Hiszpania zaczęły tworzyć swoje kolonie w celu ich eksploatacji surowcowej. Doprowadziło to do znacznego wzbogacenia się tych dwóch krajów w tym okresie. Podczas gdy Hiszpania tworzyła swoje imperium na terenach Meksyku, Ameryki Środkowej i Wysp Morza Karaibskiego, Portugalia kolonizowała wybrzeża Brazylii i zachodnie wybrzeża Afryki. Ekspansja Portugalczyków objęła także Indie i Malaje, gdzie tworzyli liczne faktorie handlowe. Z uwagi na fakt, że hiszpańsko-portugalska konkurencja mogłaby doprowadzić do wybuchu konfliktu, sfery wpływów tych państw zostały podzielone przez papieża w Tordesillas w 1494 roku, jednak nie każdy władca europejski ten podział zaaprobował. Jedną z najważniejszych podróży, która wiele wniosła do zmiany światopoglądu Europejczyków na świat było opłynięcie przez Ferdynanda kuli ziemskiej dookoła, czym dał dowód na to, że Ziemia nie jest płaska lecz kulista. Ważnym wspomnienia jest również fakt bardzo ekspansywnego charakteru kolonizacji jaki był prowadzony przez Hiszpanów w Ameryce Środkowej i Południowej, który doprowadził do upadku cywilizacji Inków i Azteków.

6. Odkrycie nowych terenów, tego tak zwanego "Nowego Świata" miało wielorakie skutki w Europie. Odkrycie nowych złóż cennych metali spowodowało, że do Europy sprowadzono wielkie ich ilości. Odbiło się to na stosunkach cenowych na europejskich rynkach i wywołało tak zwaną rewolucję cen oraz było motorem napędzającym gospodarkę. Na odkryciach wzbogaciły się pierwotnie Hiszpania i Portugalia. Niemało także dzięki wymianie handlowej z tymi dwoma państwami kolonialnymi zyskały miasta niderlandzkie oraz związane z nimi miasta angielskie i niemieckie. Niechętnie na wzrost pozycji Hiszpanii patrzyła Francja, która konkurowała z nią na terenie Italii. Prowadzone od końca XV wieku wojny włoskie miały swój punkt szczytowy w krwawej bitwie pod Pawią, w wyniku której siły francuskie zostały pokonane, a francuski monarcha Franciszek I został hiszpańskim jeńcem. W tym też okresie wzrosło do ostatecznych granic niebezpieczeństwo tureckie. Ekspansja Imperium Osmańskiego posunęła się za rzekę Dunaj, a zdobycie w 1521 roku Belgradu pozwoliło Turkom ruszyć na Węgry, których część zajęli po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku. W wyniku śmierci Ludwika Jagiellończyka w tej bitwie, tron Węgier wraz z częścią terytorium wcześniejszego Królestwa Węgier dostała się w ręce Ferdynanda Habsburga.