Polska a Niemcy w okresie wczesnopiastowskim

Stosunki Mieszka I z cesarstwem. W połowie X w. państwo polskie stanowiło już poważnie silny organizm pod władzą Mieszka I (ok. 960 - 992). Obejmowało ono wówczas tereny dzisiejszej Wielkopolski, Kujaw, Mazowsza i częściowo Pomorza. Jednak pozycję Polski ugruntowało dopiero przyjęcie chrztu. W jej sąsiedztwie znajdowały się bowiem chrześcijańskie kraje, zatem chrystianizacja umożliwiła korzystne ułożenie, przez Mieszka I, stosunków na południu z niedawno ochrzczonymi Czechami, a na zachodzie z cesarstwem niemieckim.

Król niemiecki Otton I, pochodzący z dynastii saskiej, przyjął w 962 r. z rąk papieża godność cesarza rzymskiego, którą trwale połączył ze stanowiskiem królewskim w Niemczech. Koronacja ta spowodowała, że królowie niemieccy odgrywali bardzo ważną rolę w chrześcijańskiej Europie, i tym samym próbowali nad nią rozciągnąć swoją zwierzchność. Wiązało się to także z ekspansją misyjną Kościoła niemieckiego w kierunku pogańskiego wschodu, zamieszkałego przez plemiona słowiańskie.

Mieszko I uznawał prymat cesarza, przy czym jednak utrzymywał niezależność od królestwa niemieckiego. Kiedy Otton I zapowiedział utworzenie arcybiskupstwa w Moguncji dla ziem słowiańskich, władca państwa polskiego w obawie, aby nie doprowadziło to do politycznego uzależnienia Polski od Niemiec, zdecydował się na chrystianizację kraju za pośrednictwem Czech. W 965 r. pojął za żonę Dobrawę, córkę księcia czeskiego Bolesława I, a w następnym roku przyjął chrzest.

Przyjęcie chrześcijaństwa przez państwo polskie pozwoliło na nawiązanie przyjaznych kontaktów z samym cesarstwem. Jednakże przyjaźń tą Mieszko I musiał okupywać trybutem z terytorium "aż do rzeki Warty", dzięki czemu uzyskiwał on pomoc w walce z Wieletami, osiadłymi między dolną Odrą a dolną Łabą, a także ochronę przed najazdami zbrojnymi wschodnioniemieckich feudałów.

Pozyskanie przez Mieszka sojuszników w osobach swojego teścia Bolesława I i cesarza Ottona I, pozwoliło mu na swobodne działanie na północnym zachodzie. Prężnie rozwijające się młode państwo polskie zaczęło niebawem budzić niepokój wśród margrabiów niemieckich, którzy usiłowali nie dopuścić do związku Pomorza z Polską. Obawy przed zbytnim wzrostem potęgi Polski, podzielał również sam cesarz. Gdy w 972 r. Mieszko I pokonał pod Cedynią margrabiego Marchii Wschodniej, Hodona, natychmiast został wezwany przez Ottona I do Kwedlinburga w celu wyjaśnienia konfliktu. Podczas tej wizyty władca Polski musiał potwierdzić swoją dotychczasową przyjaźń w stosunku do cesarza oraz pozostawić w formie zakładnika swojego syna Bolesława, zwanego później Chrobrym.

Jednak stosunki Mieszka I z cesarstwem popsuły się z chwilą śmierci Ottona I (973). Zerwał on bowiem zależność trybutarną od cesarstwa i wystąpił przeciwko dynastii saskiej, popierając do korony cesarskiej księcia bawarskiego Henryka zwanego Kłótnikiem. Ten ostatni przegrał z Ottonem II, który podjął nawet w 979 r. nieudaną wyprawę zbrojną na państwo polskie. Dopiero wstąpienie na tron cesarski Ottona III przyniosło unormowanie stosunków. Mieszko uznał zwierzchność cesarstwa nad swoim państwem. A Ottonowi III złożył podarunek w postaci wielbłąda, aby okazać mu w ten sposób swoją przyjaźń. Natomiast w 990 r. podczas wojny z Czechami, otrzymał wsparcie od cesarza.

Pod koniec rządów Mieszko obawiając się coraz silniejszej ingerencji cesarstwa zwrócił się w kierunku papiestwa. W specjalnie wydanym dokumencie Dagome Iudex oddał ziemie polskie pod opiekę Stolicy Apostolskiej, aby w ten sposób zapobiec podejmowania w przyszłości przez Niemcy prób narzucenia swojego zwierzchnictwa.

Polityka Bolesława Chrobrego wobec cesarstwa. Zjazd gnieźnieński. Po śmierci Mieszka I tron książęcy objął jego najstarszy syn, Bolesław, zwany Chrobrym (992 - 1025). W pierwszych latach panowania Bolesławowi udało się, zgodnie z polityką poprzednika, utrzymać dobre stosunki z cesarstwem. Na tronie cesarskim zasiadał wówczas wnuk Ottona I, młody Otton III. Dążył on do stworzenia uniwersalistycznego cesarstwa chrześcijańskiego, obejmującego cztery równorzędne królestwa: Germanię (Niemcy), Rzym (Italia), Galię (Francja) i Sclavinię ( Słowiańsczyzna Zachodnia). Zwolennika dla swojej koncepcji znalazł w Bolesławie. A wyrazem tego poparcia był zjazd w Gnieźnie w 1000 r., na którym, przy grobie biskupa Wojciecha, kanonizowanego zaraz po jego męczeńskiej śmierci przez papieża, spotkali się Bolesław i Otton III.

Na zjeździe potwierdzono decyzję Stolicy Apostolskiej o utworzeniu odrębnej metropolii polskiej, czyli samodzielnego arcybiskupstwa polskiego, z siedzibą w Gnieźnie, któremu podporządkowane zostały trzy nowo utworzone biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Ta samodzielność i niezależność kościoła polskiego od niemieckiego miały również wymiar polityczny, albowiem podkreślono w ten sposób suwerenność Polski.

Podczas zjazdu gnieźnieńskiego prawdopodobnie cesarz Otton III wyraził także zgodę na koronację królewską Bolesława. Jednak nie doszła ona do skutku, ze względu na wrogie stanowisko feudałów niemieckich i brak aprobaty ze strony papiestwa. Z kolei śmierć Ottona III i przychylnego papieża, Sylwestra II udaremniły starania prowadzone w tym kierunku.

Wojny Bolesława Chrobrego z Niemcami. Stosunki Bolesława Chrobrego z Niemcami pogorszyły się za panowania następcy Ottona III Henryka II, przeciwnika ugodowej polityki wobec Polski. Do otwartego konfliktu doszło, gdy książę polski podjął próby dalszych aneksji terytorialnych. Po śmierci margrabiego marchii miśnieńskiej, Ekkeharda, w 1002 r. Bolesław zajął Łużyce, Milsko i wkroczył do Miśni. W roku następnym wmieszał się w wewnętrzne niesnaski między książętami czeskimi. Skutkiem tej interwencji było opanowanie Słowacji, Moraw i Czech. Wówczas Henryk II zażądał od Bolesława hołdu lennego z Czech. Kiedy Bolesław odmówił wybuchła wojna, która toczyła się w trzech etapach i obejmowała lata 1003 - 1018.

W pierwszym etapie zmagań polsko - niemieckich trwającym do 1005 r., Bolesław utracił Czechy i Miśnię, a wojska niemieckie wraz z posiłkami wieleckimi i czeskimi ruszyły w głąb Polski. Henryk II podszedł aż pod Poznań, którego nie udało mu się opanować. Doszło wówczas do zawarcia pokoju, na mocy którego Bolesław utracił większość zajętych po 1002 r. ziem.

Warunki pokoju musiały być jednak niezadowalające dla obydwu stron skoro w 1007 r. wybuchł nowy konflikt. Ten drugi etap wojny trwał do 1013 r. Bolesław zajął ponownie Łużyce i Milsko. Następnie dotarł aż do Magdeburg. Z kolei Henryk II podjął odwetową wyprawę przeciwko Polsce i doszedł pod Głogów. Jednak wyprawy, zarówno polskie, jak i niemieckie, nie przyniosły oczekiwanych sukcesów i w 1013 r. na zjeździe w Merseburgu zawarto kompromisowy pokój. Bolesławowi udało się utrzymać Łużyce i Milsko, ale jako lenno niemieckie.

W 1014 r. ugoda została zerwana i Henryk II podjął dwie wielkie wyprawy w 1015 i 1017 r., podczas których nie zdołał pokonać wojsk polskich, wsławionych dzielną obroną śląskiego grodu Niemczy. Pokój zawarty w 1018 r. w Budziszynie zakończył trzeci etap wojny. Zgodnie z jego postanowieniami Polska zatrzymywała Łużyce i Milsko oraz Morawy. Zachowała również swoją niezależność i stała się równorzędnym państwem wobec cesarstwa, czego przypieczętowaniem była koronacja Bolesława Chrobrego w 1025 r. na króla Polski, która nastąpiła już po śmierci niechętnego mu Henryka II.

Konflikty Mieszka II z cesarstwem. Bolesław Chrobry na swego następcę wyznaczył młodszego syna, Mieszka II (1025 - 1034), który zaraz po śmierci ojca koronował się i próbował prowadzić jego mocarstwową politykę. Mocno akcentował swoją niezależność wobec cesarstwa i utrzymywał przyjazne kontakty z opozycją niemiecką, która występowała przeciwko cesarzowi Konradowi II.

W pierwszym okresie panowania Mieszko II potrafił wzmocnić swoją pozycję na arenie międzynarodowej. Zorganizował nawet dwie wyprawy, w 1028 i 1030 r., w głąb Saksonii, którą złupił i spustoszył. Jednak już w 1030 r. przeciwko królowi polskiemu zawiązała się silna opozycja wewnętrzna, na której czele stanęli jego dwaj bracia: starszy Bezprym i młodszy Otton. Sytuację dodatkowo pogorszył jednoczesny najazd na Polskę kilku sąsiadów, którzy odebrali zagarnięte wcześniej przez Bolesława Chrobrego ziemie. Cesarz Konrad II zajął Łużyce, książę kijowski Jarosław Mądry - Grody Czerwińskie, a książę czeski Brzetysław - Morawy. W tym czasie z wrogami Polski sprzymierzył się Bezprym, licząc na ich poparcie w osiągnięciu korony polskiej. Zagrożony Mieszko II musiał w 1031 r. uchodzić z kraju.

Na tronie Polski zasiadł Bezprym. Szukając sojusznika w osobie cesarza, odesłał mu insygnia koronacyjne królów polskich i uznał jego zwierzchnictwo. Rządy Bezpryma nie trwały długo, ponieważ wkrótce został zamordowany, a do kraju powrócił Mieszko II. Nowy władca musiał jednak zrezygnować z tytułu królewskiego i złożyć hołd cesarzowi. Ponadto zgodził się, zresztą na żądanie cesarza, podzielić państwo polskie między siebie i innych książąt piastowskich. Ponowne zjednoczenie państwa polskiego udało się przeprowadzić Mieszkowi II na krótko przed swoją śmiercią. Jednak nie doprowadziło to do wzmocnienia władzy królewskiej i wkrótce doszło do przejściowego jej kryzysu.

Kazimierz Odnowiciel (1039 - 1058). Po śmierci Mieszka II w Polsce doszło do wystąpień ludności przeciwko możnowładcom, rycerstwu oraz przedstawicielom kościoła. Zapanowała w kraju anarchia. Ten wewnętrzny kryzys wykorzystał książę czeski Brzetysław i zorganizował w 1039 r. zbrojną wyprawę na ziemie polskie, w wyniku której zajął Śląsk oraz ograbił Poznań i Gniezno, skąd zabrał m.in. zwłoki św. Wojciecha. W tym czasie Polska została również złupiona przez Pomorzan i Prusów.

Syn i następca Mieszka II, książę Kazimierz, zwany Odnowicielem, z powodu zagrożenia w kraju, schronił się za granicą. Uzyskawszy wsparcie i pomoc cesarza niemieckiego, prawdopodobnie jeszcze w 1039 r. powrócił do kraju i zdołał objąć władzę w Wielkopolsce i Małopolsce, a w kolejnych latach, z pomocą Jarosława Mądrego, odzyskał także Mazowsze oraz Śląsk. Z tego ostatniego, zgodnie z wyrokiem cesarskim, musiał co roku płacić księciu czeskiemu trybut.

Kryzys wewnętrzny i trudności związane z odzyskaniem władzy przez Kazimierza Odnowiciela, spowodowały znaczne uzależnienie Polski od cesarstwa. Dzięki bowiem pomocy cesarza udało się opanować beznadziejną sytuację w kraju. Pomoc tę książę musiał zatem okupić całkowitym posłuszeństwem wobec jego zaleceń. W wyniku tego, Kazimierzowi nie udało się odbudować metropolii kościelnej w Gnieźnie, a także nie zdołał odzyskać korony królewskiej.

Między cesarstwem a papiestwem. Bolesław Śmiały (1058 - 1079). Kazimierz Odnowiciel na swego następcę desygnował najstarszego syna, Bolesława Śmiałego. Okres jego panowania wypełniają udane próby uniezależnienia się od cesarstwa. Wykorzystując konflikt cesarza Henryka IV z papieżem Grzegorzem VII, poparł tego ostatniego. Czego skutkiem było przywrócenie przez papieża arcybiskupstwa gnieźnieńskiego oraz jego zgoda na koronację Bolesława Śmiałego, którą przeprowadził w 1076 r. arcybiskup w Gnieźnie.

Bolesław Śmiały prowadził również zwycięskie walki z państwami sąsiednimi, wykorzystując przy tym trwające tam zamieszki wewnętrzne. Dokonał interwencji w Czechach i na Węgrzech, skąd wyparł wpływy niemieckie, a na tronie węgierskim osadził swojego kandydata. Zorganizował także zbrojną wyprawę na Ruś Kijowską, gdzie po śmierci Jarosława Mądrego, i tutaj udało mu się dwukrotnie zdobyć władzę dla popieranego przez siebie kandydata. Ponadto w trakcie tej wyprawy przyłączył ponownie do Polski Grody Czerwieńskie.

Nagle w 1079 r. przeciwko królowi możni zawiązali spisek. Brał w nim udział także biskup krakowski Stanisław. Gdy spiskowcy zostali zdemaskowani król w porywie gniewu skazał biskupa na karę śmierci przez poćwiartowanie. Sytuacja nie została jednak opanowana, ponieważ Bolesław Śmiały w tym samym roku musiał uciekać na Węgry, skąd nigdy do kraju nie powrócił i wkrótce zmarł na wygnaniu.

Wojna Bolesława Krzywoustego z Niemcami. Po ucieczce Bolesława Śmiałego władzę w Polsce objął jego młodszy brat, Władysław I Herman (1079 - 1102). Zrezygnował on z korony królewskiej i przeszedł na stronę cesarza. A rządy w kraju sprawował faktycznie wojewoda Sieciech. Przeciwko nieudolnemu królowi wystąpił nieprawy syn Władysława Hermana, Zbigniew. W tej sytuacji książę polski dokonał w 1097 r. podziału państwa między siebie i dwóch swoich synów, wspomnianego Zbigniewa oraz Bolesława Krzywoustego. Jednak po śmierci Władysława Hermana (1102 r.) stosunki między braćmi pogorszyły się i doszło nawet do wojny między nimi. W jej wyniku doszło w 1107 r. do wypędzenia pobitego Zbigniewa, który uciekł do Niemiec, gdzie uzyskał poparcie cesarza Henryka V. W 1109 r. wraz z posiłkami cesarskimi uderzył na Polskę.

Mimo znacznej przewagi wojsk niemieckich, wspieranych jeszcze przez Czechów, nie udało się Henrykowi V pokonać Bolesława Krzywoustego. Sławą okryli się mieszkańcy Głogowa, którzy dzielnie bronili swojego grodu. Przed wrogiem obronił się również Wrocław i Bytom. W wyniku ponoszonych porażek Niemcy musieli się wycofać.

Po wojnie z Niemcami Polska wzmocniła swoje znaczenie na arenie międzynarodowej. Natomiast Bolesław Krzywousty utrzymał w swych rękach władzę w kraju. W kolejnych latach rozpoczął, trwające ponad dwadzieścia lat walki na Pomorzu. Zdobył Pomorze Wschodnie z Gdańskiem (1116 r.) oraz Szczecin (1121 - 1122 r.). Pomorze Gdańskie nie zostało jednak wcielone bezpośrednio do Polski. Bolesław Krzywousty zadowolił się jedynie trybutem i przyjęciem hołdu lennego od miejscowego księcia Warcisława.

Pod koniec panowania Bolesław Krzywousty, pomimo odniesionych wcześniej sukcesów, musiał pójść na pewne ustępstwa. Nie udało mu się uzyskać korony królewskiej, a żeby obronić niezależność Kościoła polskiego, zgodził się zostać lennikiem cesarza Lotara III, co nastąpiło na zjeździe w Merseburgu w 1135 r. W ten sposób zachował samodzielność metropolii gnieźnieńskiej, którą potwierdził papież.