Od śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku państwo polskie trwało w stanie rozbicia dzielnicowego. Krzywousty wprowadził swoim testamentem zasadę podziału kraju na dzielnice. Każdy z jego synów otrzymał w dziedziczne panowanie określony obszar a dodatkowo najstarszy w rodzie miał władać dzielnica senioralną, ze stolica w Krakowie.
W drugiej połowie XIII wieku wystąpiły na ziemiach polskich tendencje zjednoczeniowe. Leszek Czarny, książę łęczycko-sieradzki zdołał objąć także tron krakowski i mimo wybuchających przeciwko niemu buntów inspirowanych m.in. przez biskupa z Pawła Przemankowa władze swą utrzymał do śmierci w 1285 roku. Następnie tron krakowski objął wrocławski Książe Henryk IV Probus, któremu udało się zjednoczyć Dolny Śląsk z Małopolską i zaczął starać się o koronę królewską. Tymczasem możni małopolscy zaczęli wysuwać przeciwko niemu brata Leszka Czarnego Władysława Łokietka. Probus utrzymał się jednak w Krakowie a po jego śmierci Małopolskę zajął książę wielkopolski Przemysł, którą otrzymał w testamencie od Probusa. Do walki o Małopolskę stanął też Władysław Łokietek a w rezultacie Kraków objął książę czeski Wacław II. Udało mu się podporządkować sobie ziemię sandomierską i krakowską. Tendencje zjednoczeniowe reprezentował Przemysł, który zawarł z księciem pomorskim Mszczujem traktat na przeżycie i po jego śmierci przejął władzę nad Pomorzem Gdańskim. W 1295 roku uzyskawszy wsparci arcybiskupstwa koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Koronacji dokonał arcybiskup Jakub Świnka i jako, że była to pierwsza koronacja od czasów Bolesława Śmiałego tym większe jej znaczenie. Przemysł już w 1296 roku został zamordowany, nie długo cieszył się więc koroną króla Polski. Wacław II skupiając w swym rękę Małopolskę i Wielkopolskę koronował się w 1300 roku. Urzędy zaczął obsadzać Niemcami, biskupem krakowskim mianował Jana Muskatę. Chcąc wzmocnić władzę królewską wprowadził urząd starosty obsadzany przez siebie. Społeczeństwo polskie zgodnie zaczęło występować przeciwko rządom Wacława II.
Władysław Łokietek w 1267 roku po ojcu Kazimierzu Sprawiedliwym objął władzę na Kujawach, a następnie po braciach przejął ziemię łęczycko-sieradzką. Wałczył i z Probusem i z Przemysłem o Małopolskę. Po śmierci Przemysła przejął Pomorze Gdańskie i Wielkopolskę przy poparciu tamtejszej ludności. Nie był w stanie jednak utrzymać Wielkopolski, możni na czele z biskupem Andrzejem pozbawili Łokietka tronu i powierzyli go Wacławowi II Czeskiemu, który w 1300 roku koronował się na króla Polski. Wspomnianą opozycję przeciwko Wacławowi wykorzystał Łokietek. Zawarł sojusz z królem Węgier Karolem Robertem, za którego wydał swą córkę Elżbietę a także z księciem halicko-włodzimierskim. W 1304 roku Łokietek zajął Sandomierszczyznę a po śmierci Wacława II w 1305 roku i jego syna Wacława III w 1306 roku zajął całą Małopolskę i podporządkował sobie Pomorze Gdańskie. W 1307 roku Pomorze zostało jednak zajęte przez Brandenburczyków, którym nie udało się zająć Gdańska, którego obroną kierował Kasztelan Bogusza. Ze względu na konieczność walki z buntem w Małopolsce Łokietek nie mógł pospieszyć z pomocą Pomorzu samodzielnie, dlatego zlecił to zadanie Krzyżakom, którzy w 1308 roku wypędzili Brandenburczyków, ale opanowali też Gdańsk a potem zajęli całe Pomorze Gdańskie. Łokietek władał wtedy jedynie Małopolską i Kujawami. W Krakowie też ciągle wybuchały przeciwko Łokietkowi bunty z inspiracji biskupa krakowskiego Muskaty. W 1312 roku nastąpił tzw. bunt wójta Alberta. Ostatecznie buntowników pokonano dopiero po roku, w rezultacie spadło znaczenie mieszczaństwa na rzecz szlachty. W 1314 roku udało się Łokietkowi podporządkować Wielkopolskę. Sytuacja Władysława łokietka dalej była trudna, pretensje do korony polskiej zaczął wysuwać król Czech Jan Luksemburski i w sojuszu z Krzyżakami atakował ziemie polskie. Wielkopolskę najeżdżali z kolei władcy brandenburscy. Udało się utrzymać Łokietkowi Małopolskę, Wielkopolskę, Kujawy, ziemię sandomierską, kaliską, łęczycko-sieradzką i rozpoczął starania o uzyskanie korony królewskiej. Koronacja nastąpiła w 1320 roku w katedrze krakowskiej po uzyskaniu zgody papieża a z rąk arcybiskupa Janisława. Koronacja ta oznaczała zakończenie rozbicia dzielnicowego i początek zjednoczonego na nowo państwa polskiego mimo, że poza jego granicami pozostało jeszcze Pomorze Zachodnie i Gdańskie, Mazowsze, Śląsk, Ziemia Lubuska. Sąd papieski w 1320 roku nakazał Krzyżakom zwrot Pomorza Gdańskiego i zapłatę odszkodowania, jednak Zakon nie podporządkował się wyrokowi. Sprzymierzony z Janem Luksemburskim atakował ziemie polskie od 1329 roku. Polska odpierała ataki krzyżackie w sojuszu z Litwą, W 1331 roku Krzyżacy urządzili trzy wyprawy, w czasie drugiej z nich pokonali krzyżaków w bitwie pod Płowcami. Ostatecznie za panowania Łokietka zawarto z Krzyżakami rozejm, a spór miał zostać rozstrzygnięty przez króla Czech i Węgier co nastąpiło już po jego śmierci w 1333 roku.
Zjednoczoną Polską doskonale pokierował syn i następca Łokietka Kazimierz Wielki. Ojciec od początku wprowadzał go w arkana rządzenia państwem. Brał udział w walkach z Krzyżakami, a w 1331 roku ojciec nadał mu tytuł namiestnika Wielkopolski, Kujaw i ziemi sieradzkiej. Krążyły jednak plotki, iż Kazimierz uciekł z pola bitwy pod Płowcami, a najprawdopodobniej Łokietek sam kazał mu się wycofać, by oszczędzić synowi ewentualnego niebezpieczeństwa. W trackie pobytu na dworze węgierskim swej siostry Elżbiety i Karola Roberta Kazimierz Wielki uwiódł córkę dostojnik a węgierskiego Klarę Zach. Rozsierdzony ojciec poranił nożem królową Elżbietę, posądzając ją o udział w niecnym spisku. Został za swój czyn ścięty a Klarę Zach zamknięto w klatce i obwożono po całych Węgrzech narażając na upokorzenie i szykany. Kazimierz oprócz natychmiastowego powrotu do kraju większych konsekwencji nie poniósł.
Swoje panowanie rozpoczął Kazimierz o koronacji, która odbyła się tak jak Łokietka w katedrze krakowskiej, mimo, że miano nadzieję na przywrócenie zwyczaju i koronowanie w Gnieźnie. Nie ugiął się pod siłą protestu matki i koronował na królową swą żonę Aldonę Annę. W 1333 roku przedłużono rozejm z Krzyżakami a w 1335 roku odbył się zjazd w Wyszehradzie, na którym sprawa sporu polsko-krzyżackiego została poddana pod osąd króla czeskiego i węgierskiego. Karol Robert i Jan Luksemburski nakazali Krzyżakom zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, jednak zezwolili na zatrzymanie przez nich Pomorza Gdańskiego. Kazimierzowi udało się odkupić od króla czeskiego prawa do tronu polskiego. Doprowadził do tego, ze piez nie uznał wyroku w sprawie Krzyżaków i zostało wszczęte powstępowanie przed sadem papieskim. Odbył się on w 1339 roku w Warszawie, zakończył się wydaniem wyroku, który nakazywał Krzyżakom zwrot wszystkich zagarniętych ziem oraz zapłacenie znacznego odszkodowania. Pokój z Krzyżakami Kazimierz podpisał dopiero w 1343 roku w Kaliszu. Polska odzyskiwała Kujawy i ziemię dobrzyńską, a Pomorze Gdańskie pozostawało w rękach Krzyżaków jako "wieczysta jałmużna króla polskiego".
Mimo, że w 1339 roku Kazimierz zrzekł się księstw śląskich, które wcześniej złożyły Czechom hołd w 1345 roku rozpoczął wojnę o Śląsk. Nie zmieniła ona nic w ogólnej sytuacji a traktat w Namysłowie z 1348 roku potwierdzał stan z przed jej rozpoczęcia. W 1356 roku Kazimierz w zamian za zrzeczenie się zwierzchnictwa czeskiego nad Mazowszem oddal cesarzowi Karolowi IV księstwo świdnickie. Kazimierz do końca nie rezygnował ze swych planów odzyskania Śląska w ich przeprowadzeniu przeszkodziła mu jednak śmierć.
Na drugim zjeździe w Wyszehradzie w 1339 roku Kazimierz zawarł układ z królem egier, na mocy, którego w razie bezpotomnej śmierci Kazimierza tron polski miał przejść na syna Karola Roberta, Ludwika Andegaweńskiego. Węgrzy mieli udzielić Polakom wsparcia w wojnie z Krzyżakami, do której jednak nie doszło.
Rekompensatą za utracone Pomorze i Śląsk była Ruś Halicko-Włodzimierska. Te żyzne tereny Kazimierz podbił w czasie wypraw organizowanych w latach 1340-1349. Przetrwały one w granicach państwa polskiego do czasów rozbiorów okazały się być, więc nabytkiem bardzo trwałym. Pomoc w wyprawach na Ruś okazywali Węgrzy zgodnie z postanowieniami traktatu w Wyszehradzie. Układ z Budy z 1355 zawarty już z Ludwikiem potwierdzał postanowienia wyszehradzkie. Dodano do niego postanowienie, iż w razie, gdyby Kazimierz doczekał się męskiego potomka wtedy Węgry będą mogły odkupić od Polski Ruś Halicką.
Tuż przed śmiercią Kazimierz w 1365 roku zhołdował Santok i Drezdenko a w 1368 roku przyłączył Wałcz, Drahim i Czaplinek.
Mimo układów z Węgrami na temat dziedziczenia tronu polskiego Kazimierz bardzo chciał, by na tronie zasiadł jednak Polak. W tym celu usynowił nawet swego wnuka księcia słupskiego Kaźka, któremu zapisał ziemię łęczycko-sieradzką, dobrzyńską część Kujaw. Testament po śmierci Kazimierza został jednak zakwestionowany i unieważniony.
Zdecydowanie umocnił Kazimierz kraj wewnętrznie. Kraj został podzielony na ziemie, władza lokalna należała dalej do starosty, który w imieniu króla zarządzał grodami, dowodził wojskiem, stanowił sądownictwo, zarządzał dobrami królewskimi. Powstawały urzędy centralne kanclerza, który zajmował się kancelarią, podskarbiego zawiadującego skarbem królewskim, marszałka zarządzającego dworem i strzegącego bezpieczeństwa króla. Urzędy te obsadzane były panami z Małopolski, którzy wchodzili także do rady królewskiej. Utrzymano urzędy ziemskie wojewody i kasztelana, które obsadzano szlachtą danej ziemi.
Kazimierz Wielki skodyfikował też prawo, powstały dwa odrębne kodeksy dla Małopolski i Wielkopolski, tzw. statuty wiślicko-piotrkowskie. Oddzielne były także zjazdy dla tych dwóch dzielnic, na których decydowano o podskokach i prawach. Każdy stan społeczny miała swoje własne sądownictwo, sądy ziemskie sadziły szlachtę, sądy grodzkie w sprawach ciężkich, sądy podkomorskie w sprawach granicznych, sądy królewskie najcięższe przestępstwa a sądy miejskie mieszczan. Chłopów sądził pan a ci z dóbr królewskich podlegali sądom królewskim, instancją odwoławczą dla wszystkich sądów był sąd królewski.
Na potrzeby kształcenia potrzebnych państwu urzędników i prawników założył w 1364 roku Kazimierz Wielki Akademię Krakowską, która jednak nie posiadała wydziału teologicznego.
Wojsko oparte było na pospolitym ruszeniu, a służyć w wojsku miał każdy kto posiadał ziemię. Armia podzielona była na chorągwie ziemskie, w których służyła szlachta oraz chorągwie rodowe, w których służyło wystawiane przez możnych rycerstwo. Pojawiło się też wojsko zaciężne. Kazimierz nie zaniedbał też budowy zamków obronnych, murów, fortyfikacji.
Całkiem dobrze za czasów Kazimierza funkcjonowała gospodarka, rozwijała się akcja kolonizacyjna, zakładano wiele nowych miast i wsi. Największym posiadaczem ziemi w państwie był król, oprócz niego biskup krakowski i arcybiskup gnieźnieński a pokaźne majątki posiadali tez inni biskupi i możni świeccy. Upowszechniała się gospodarka czynszowa ale i przywiązanie chłopa do ziemi. Dochody królewskie zasilały także monopole, do których należały kopalnie soli i srebra, cła. Szybko rozwijały się miasta oraz samorząd miejski. Powstawały zamożne rody mieszczańskie, pośród których coraz częściej znajdowały się też rodziny polskie. W miastach wznoszono okazałe kościoły, świątynie, ratusze. Niejednokrotnie dochodziło do walk i buntów biednego pospólstwa i rzemieślników przeciwko bogatemu patrycjatowi. Miasta otrzymywały od Kazimierza przywileje w postaci prawa składu czy przymusu drożnego.
Za panowania Kazimierza Wielkiego zdecydowanie wzrosła pozycja międzynarodowa Polski. Wojny toczyła się poza granicami państwa, więc społeczeństwo mogło cieszyć się długimi latami spokoju. Wyrazem silnej pozycji państwa polskiego był zjazd monarchów, któryż przybyli do Krakowa w 1364 roku a o uczcie u Wierzynka do dziś krążą legendy.
Wraz ze śmiercią Kazimierza w 1370 roku skończyła się w Polsce epoka rządów dynastii piastowskiej. Zgodnie z ustaleniami tron polski objął król Węgier, Ludwik Andegaweński.
Ludwik Andegaweński sprawował władzę na Węgrzech od 1342 roku. Był do tego doskonale przygotowany, bowiem odebrał staranne wykształcenie a w Budapeszcie stworzył ośrodek kultury średniowiecznej. W 1370 roku po śmierci Kazimierza Wielkiego Ludwikowi przypadł w udziale tron polski. W Polsce nie było spokojnie, próbowano jakimiś sposobami osadzić na tronie Kaźka słupskiego. Ludwik nie sprawował w Polsce żadu osobiście a za pośrednictwem swej matki Elżbiety Łokietkówny. Do zmian doszło w 1376 roku, kiedy to na stanowisku zarządcy krajem zastąpił Elżbietę Władysław Opolczyk. Ludwik nie bawił w Polsce nigdy długo. Chcąc zapewnić tron którejś ze swych córek, wydał w 1374 roku przywilej koszycki, na mocy którego wszelkie nowe podatki miały być zaaprobowane przez szlachtę, była ona zobowiązana do udziału w pospolitym ruszeniu na Tereni kraju ale poza jego granicami miała otrzymywać za to specjalne wynagrodzenie, zapewniano, że urzędy ziemskie będą obsadzane szlachta danej ziemi. Był t pierwszy przywilej szlachecki, który zapoczątkował całą serię przywilejów tworzących uprzywilejowane miejsce szlachty w społeczeństwie polskim. W dalszym ciągu dobrze rozwijała się gospodarka polska a król nadając przywileje miastom generował ich dalszy rozwój.
Ludwik Węgierski nie miał zamiaru angażować się w odzyskanie Pomorza, do czego był zobowiązany. Do konfliktu z panami polskimi doszło na tle Rusi Halickiej, bowiem Ludwik obsadził ją starostami węgierskimi. W Polsce uświadomiono sobie, że odzyskanie Pomorza możliwe jest jedynie w unii z Litwą również nękaną atakami krzyżackimi. Dlatego tez po śmierci Ludwika unia z Węgrami został faktycznie zerwana. Maria, starsza córka Ludwika została królową Węgier. Ze względu na to, że zaręczona była z Zygmuntem Luksemburskim, synem Karola IV panowie polscy zdecydowali się ofiarować tron jej młodszej siostrze Jadwidze, by uniknąć związków z rodziną Luksemburgów. W 1384 roku dziesięcioletnią Jadwigę koronowano w katedrze krakowskiej na króla Polski. Jednocześnie zmuszono ją do zerwania zaręczyn z Wilhelmem Habsburgiem, by mogła poślubić króla Litwy Władysława Jagiełłę i tym samym zapoczątkować unię polsko-litewską.
Jadwiga mimo młodego wieku była doskonale wykształcona, znała języki obce. Jadwiga początkowo była niechętna pomysłowi zerwania zaręczyn z szesnastoletnim Wilhelmem a tym bardziej przerażała ja perspektywa związku ze sporo starszym i w dodatku pogańskim władcą Litwy. Decyzje podjęli jednak za nią panowie polscy przekonani do pomysłu unii z Litwą. W 1385 roku zawarto unię w Krewie, która oznaczała utworzenie polsko-litewskiej unii personalnej. Rok później Jadwiga zerwała zaręczyny z Wilhelmem i zgodziła się na małżeństwo z Jagiełłą. W granicach państwa polskiego w jej imieniu powitał Jagiełłę jej zaufany dworzanin Zawisza z Oleśnicy. Najpierw Jagiełło został ochrzczony i nadano mu imię Władysław, następnie doszło do zaślubin z Jadwigą i koronacji na króla polskiego. Znająca wartość nauki i kultury Jadwiga zapisała swoje klejnoty na rzecz Akademii Krakowskiej, dzięki czemu działalność uczelni została wznowiona w 1400 roku. W 1387 roku Jadwiga stanęła na czele wyprawy na Ruś Czerwoną, dzięki której usunięto węgierskich starostów i przywrócono tam z powrotem polskie porządki. Z czasem Jadwiga odsunęła się zupełnie od spraw państwowych, którymi zajął się Jagiełło. Poświeciła się modlitwie i działalności dobroczynnej. Nie najlepiej układało się małżeństwo z dwadzieścia przeszło starszym Jagiełłą, w 1399 roku urodziła Jadwiga córeczkę Bonitację, dziecko wkrótce jednak zmarło a w niedługim czasie także i sama Jadwiga.
