I. Próby jednoczenia państwa polskiego – lata panowania Władysława Łokietka
Od połowy XIII wieku, a więc od okresu w którym rozbicie dzielnicowe Polski doszło do szczytu, zaczynały narastać tendencje do odbudowy i zjednoczenia państwowego. Miały one swe źródło w sytuacji gospodarczej, politycznej i kulturalnej. Rozwój gospodarczy doprowadził do wzmocnienia kontaktów między poszczególnymi dzielnicami Polski. Wielkie majątki ziemskie (latyfundia), zarówno świeckie jak i duchowe wykraczały już poza granice księstw dzielnicowych i kazały tym samym zerwać możnowładztwu z polityką partykularyzmu. W procesie zjednoczeniowym ważną rolę odegrały także czynniki polityczne. Zjednoczone państwo mogło lepiej przeciwstawić się obcym najeźdźcom. Przeważyły więc względy bezpieczeństwa. Oprócz czynników gospodarczych i politycznych, pewną rolę odegrały także przesłanki kulturowe. Napływ licznych osadników niemieckich, rodził niechętny do nich ludności mówiącej po polsku i na tym tle coraz wyraźniej zaczęło się odczuwać odrębność od swych sąsiadów. To właśnie z XIII wieku pochodzą najstarsze zabytki piśmiennictwa w języku polskim, a mianowicie tak zwane „Kazania świętokrzyskie”.
W procesie rozbudzania świadomości narodowej bardzo ważną role odegrało duchowieństwo oraz przekonanie o wielkiej przeszłości państwa polskiego. Poczynając od kroniki mistrza Wincentego Kadłubka, widoczna jest bardzo pewna gloryfikacja przeszłości kraju. Już w ostatnim ćwierćwieczu XIII wieku, ogół społeczeństwa wyraźnie dążył do zjednoczenia państwa, choć były różne jego koncepcje. Po katastrofie z 1241 roku w grę wchodziły trzy: północna – a więc zjednoczenie w oparciu o Wielkopolskę, południowa, inaczej zwana krakowska – a więc zjednoczenie w oparciu o Małopolskę i trzecia – w oparciu o Czechy.
Władysław Łokietek był synem księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimierza I. Po śmierci swego przyrodniego brata Leszka Czarnego w 1288 roku zaangażował się on w walkę o Małopolskę. Najpierw rywalizował z księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem, a później z księciem wielkopolskim Przemyłem II. Przemysł II, które miała także szerokie ambicje polityczne w sensie zjednoczeniowym państwa, został w 1295 roku koronowany na króla Polski w Gnieźnie przez Jakuba Świnkę (arcybiskupa gnieźnieńskiego). Po jego zamordowaniu w Rogoźnie w 1296 roku, Małopolskę zajął Wacław II (król Czech), który w 1300 roku koronował się w Gnieźnie na króla Polski Wobec takiej sytuacji Władysław Łokietek był zmuszony udać się na emigrację na Węgry. Po upływie niespełna czterech lat, powrócił on do Polski i w latach 1304-1305 przy pomocy węgierskiej opanował Małopolskę, a po śmierci Wacława III w 1306 roku, stał się najpotężniejszym księciem polskim. Popierany przez Jakuba Świnkę, a później przez jego następcę na stanowisku arcybiskupa gnieźnieńskiego oraz po uzyskaniu zgody z Awinionu przez papieża Jana XXII, koronował się on na króla Polski w styczniu 1320 roku w Krakowie. Okres rządów nowego władcy, zarówno przed jak i po koronacji, to z jednej strony pasmo sukcesów, z drugiej zaś pasmo porażek, zarówno w polityce wewnętrznej jak i zagranicznej.
Jednak zanim doszło do zjednoczenia państwa polskiego Władysław Łokietek napotkał na swej drodze licznych przeciwników. Najważniejsza była jednak opozycja wewnętrzna. Przeciw niemu występowały liczne rody wielkopolskie. Opozycja ta zorganizowała spisek w Wielkopolsce i na Pomorzu, a w 1311 roku bunt patrycjatu krakowskiego pod wodzą wójta Alberta i przy poparciu biskupa krakowskiego Jana Muskaty. Bunt ten wykorzystał król Czech Jan Luksemburski, który rościł sobie pretensje do polskiej korony. Kraków został zajęty przez księcia opolskiego Bolko (Bolesław I). Po rocznej okupacji Bolko opuścił Kraków, zabierając ze sobą przywódcę buntu – wójta Alberta. Władysław Łokietek innych uczestników buntu ukarał śmiercią, zniósł urząd wójta oraz wprowadził język urzędowy - łacinę zamiast dotychczasowego języka niemieckiego. Nadal jednak mimo stłumienia buntu sytuacja w kraju była niepewna. Łokietek musiał się liczyć z możliwością nowych wystąpień opozycji, a także prowadzić walkę z innymi „kandydatami” do tronu polskiego.
Tak więc na przykład cała niemal Wielkopolska została opanowana przez Henryka III Głogowskiego (Głogowczyka), który aż do swej śmierci w 1309 roku, występował jako rywal Łokietka do korony. Dopiero w 1314 roku udało się Łokietkowi pobić stronników książąt głogowskich i zająć całą Wielkopolskę.
Oprócz powyższego poważne niebezpieczeństwo stanowili również Brandenburczycy, którzy już w czasach rządów czeskich starali się uzyskać Pomorze Gdańskie. Na przełomie XIII i XIV wieku margrabiowie Brandenburgii opanowali zachodnie i północno-zachodnie tereny Wielkopolski. W 1308 roku weszli oni w układ z pomorskim rodem możnowładców Święców i uderzyli na Gdańsk. Broniący Gdańska stronnik Łokietka - Bogusz, zgodnie zresztą z życzeniem swego władcy, zwrócił się o pomoc do Zakonu krzyżackiego. Krzyżacy wykorzystali to wezwanie. Pokonali oni Brandenburczyków, ale sami zajęli Pomorze Gdańskie. Natychmiastowe protesty Łokietka na nic się zdały. Jako tylko na razie książę krakowski był on zbyt słaby, aby móc, czy to na drodze dyplomatycznej, czy zbrojnej dowodzić swych praw. Pomocą były jednak pewne sojusze zagraniczne, zawarte przede wszystkim z wrogiem czeskich Luksemburczyków – Karolem Robertem, królem Węgier, z książętami Rusi oraz w pewnym stopniu z papieżem.
W pierwszym okresie swego panowania wykorzystał też Łokietek antagonizmy między wielkimi domami niemieckimi – Habsburgami i Wittelsabachami. W walkach z Brandenburgią w latach 1315-1317 popierali Łokietka królowie państw skandynawskich i książęta zachodniopomorscy, Wojny te, mimo iż nie przyniosły żadnych korzyści terytorialnych, utwierdziły władze Łokietka w posiadanych przez niego dzielnicach i umożliwiły starania o koronę królewską. W 1318 roku miał miejsce zjazd niemal całego rycerstwa Małopolski i Wielkopolski w Sulejowie, które jednoznacznie opowiedziało się za przywróceniem królestwa. Po koronacji, jaka miała miejsce w 1320 roku, Królestwo Polskie zostało odbudowane przez rodzimą dynastię Piastów. Obejmowało ono tylko niektóre dzielnice: krakowską, sandomierską i wielkopolską oraz ziemie: sieradzką i łęczycką. Kujawy pozostawały w stosunku lennym do króla, Mazowsze rozbite na dzielnice, należało do opozycji i nierzadko łączyło się z Krzyżakami. W 1329 roku Jan Luksemburski współdziałając z Krzyżakami, zmusił jedną z dzielnic mazowieckich do uznania swej władzy.
Bezpośrednio po koronacji Łokietek wytoczył Krzyżakom proces o zagrabione przez nich Pomorze i ziemię chełmińską. W latach 1320-1321 toczył się proces, który zakończył się wyrokiem sądu papieskiego, jaki zapadł w Inowrocławiu. Krzyżacy zostali uznani winnymi zaboru Pomorza i skazani na zwrot zagrabionych ziem oraz wypłatę odszkodowania. Jednak akcja dyplomatyczna podjęta przez Krzyżaków uniemożliwiła realizację postanowień wyroku. W 1327 roku rozpoczęła się wojna z Zakonem.
Przeciwników Łokietka popierała Brandenburgia. Do sojuszników należał też jego zięć Karol Robert Andegaweński. Ponadto w 1325 roku zostało zawarte przymierze z Litwą Giedymina. Małżeństwo syna Łokietka – Kazimierza z Aldoną Giedyminówną nie tylko zabezpieczyło północno-wschodnie ziemie Polski, ale także pozwoliło na akcje zaczepne przeciwko Marchii Brandenburskiej. Jednak wojna, która już niebawem się zaczęła, toczyła się w warunkach dla Polski nieprzychylnych. W 1327 roku atak na państwo polskie nastąpił z trzech stron (Czech, Brandenburgii i od strony Krzyżaków). Krytycznym momentem był rok 1331. Koncentryczne uderzenie wojsk czeskich i krzyżackich miało się zakończyć zupełną klęską Łokietka. Obie armie zamierzały spotkać się pod Kaliszem. Jednak opóźnienie Jana Luksemburskiego umożliwiło Łokietkowi obronę Kalisza, a także podczas powrotu wojsk zakonnych do Prus, stoczenie z nimi bitwy pod Płowcami. Pierwsza faza tej bitwy przyniosła zwycięstwo wojskom polskim, jednak ani jednej ani drugiej stronie, nie udało się rozstrzygnąć bitwy zdecydowanie na swoją korzyść. Już rok później (1332) Krzyżacy opanowali Kujawy, a Polska zawarła z nimi rozejm na zasadzie utrzymania istniejącego stanu rzeczy. Rozejm ten był zawarty na parę miesięcy przed śmiercią króla.
W momencie śmierci Władysława Łokietka w 1333 roku, Polska składała się z Wielkopolski i Małopolski. Poza granicami kraju pozostawał Śląsk, Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie, Mazowsze, Kujawy i ziemia dobrzyńska.
II. Zjednoczone państwo polskie – lata panowania Kazimierza Wielkiego.
Po śmierci Władysława Łokietka w 1333 roku władzę w odrodzonym zjednoczonym państwie polskim objął jego syn, Kazimierz. Jego trzydziestosiedmioletnie panowanie (1333-1370) przyniosło Polsce stabilizację polityczną oraz znaczny rozwój gospodarczy i kulturalny.
W dziedzinie polityki zagranicznej na czoło wysunęły się dwa problemy: uregulowanie stosunków z Janem Luksemburskim (królem Czech) oraz z Krzyżakami. W 1335 roku na zjeździe w Wyszechradzie na Węgrzech udało mu się uzyskać za cenę 20 tysięcy kóp groszy, zrzeczenia się pretensji do tronu polskiego. Układ ten został potwierdzony w 1339 roku, na drugim zjeździe w Wyszechradzie. To właśnie na tym zjeździe Kazimierz wszedł w ściślejszy kontakt z Andegawenami (dynastia panująca na Węgrzech). W zamian za poparcie przez nich polityki zagranicznej Kazimierza, przyznał on im prawo do sukcesji w Polsce, po ewentualnej swej bezpotomnej śmierci. W 1339 roku Kazimierz zrzekł się także praw do tych księstw śląskich, które uznawały władzę zwierzchnią króla czeskiego - Jana Luksemburczyka. Wyjątek stanowiło księstwo świdnicko-jaworskie. W sprawie z Krzyżakami spór przeniósł się z drogi zbrojnej na drogę dyplomatyczną. Dotyczył on Pomorza Gdańskiego, Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Ostateczni po wielu pertraktacjach, w 1343 roku doszło do podpisania wieczystego pokoju w Kaliszu między państwem polskim a Krzyżakami. Na jego mocy Zakon zwrócił Polsce całe Kujawy i ziemię dobrzyńską. Mimo, iż utrzymał nadal w swym posiadaniu Pomorze Gdańskie i ziemie chełmińską, to musiał uznać on w królu polskim swego dobroczyńcę, który dał im dobrotliwie te tereny. Warunki pokoju kaliskiego były tak naprawdę bardzo korzystne dla Polski. Zwracały jej część utraconych terenów oraz stwarzały podstawy prawne do dalszej akcji rewindykacyjnej.
Stosunki z państwem czeskim uległy zmianie po śmierci Jana Luksemburskiego. Na tron czeski wstąpił Karol Luksemburski, który został także cesarzem. W 1348 roku wydał on akt inkorporacji (włączenia) Śląska do Czech. W tym samym roku został zwarty z Karolem pokój w Namysłowie, który potwierdzał dotychczasowe zobowiązania Kazimierza oraz przewidywał zrzeczenie się przez Luksemburgów praw do Mazowsza. Walki dyplomatyczne między państwem polskim a czeskim trwały do 1356 roku, kiedy to doszło do podpisania układu w Pradze, na mocy którego Kazimierz zrzekł się praw do całego Śląska. Było to w czasie, kiedy państwo polskie było zaangażowane w walkach na wschodzie o Ruś. Układ z Pragi odciął polski Śląsk od reszty kraju na okres ponad 60 lat.
Kazimierz, nazwany później Wielkim, rozpoczął także ekspansję terytorialną na teren Rusi Halickiej. W 1339 roku zawarł on układ o dziedziczeniu z Jerzym II Trojdenowiczem, który przewidywał przejęcie Rusi Halickiej przez Kazimierza, po śmierci Jerzego. Kiedy w 1340 roku Jerzy II został zamordowany, Kazimierz w latach 1340-1349 zorganizował kilka wypraw na te tereny. Ostatecznie opanował on następujące ziemie: Księstwo halickie oraz zachodnią część Wołynia. Kolonizacja na Rusi była prowadzona bardzo intensywnie przez szlachtę małopolską, która widziała w niej możliwość awansu społecznego i związany z tym wzrost swego bogactwa. Wojny ruskie doprowadziły także do bezpośredniego zaangażowani się króla Węgier - Ludwik w politykę północną. Za cenę uznania go następcą trony polskiego (Ludwik był synem Elżbiety Łokietkównej – siostry Władysława Łokietka), szlachta wymogła na nim przyszłe obietnice, które były w swej istocie zobowiązaniami na rzecz państwa. Miało to miejsce w 1355 roku w Budzie.
W 1351 roku po bezpotomnej śmierci księcia mazowieckiego Bolesława, Mazowsze stało się lennem króla polskiego. W 1356 roku Kazimierz Wielki uzależnił od Polski ponadto Wschowę, Santok i Drezdenko. W 1368 roku przyłączono ponadto Wałcz, Drawsk i Czaplinkę. Spowodowało to przerwanie połączenia Brandenburgii z państwem krzyżackim, a tym samym odsunęło od Polski poważne niebezpieczeństwo, wynikające z dotychczasowego połączenia tych dwóch ziem.
Pomyślny rozwój gospodarczy państwa umożliwił także czerpanie dochodów z handlu i przemysłu. Kazimierz Wielki popierał własnych rodzimych kupców. Handel opierał się na przywilejach udzielanych przez państwo mieszczanom. Dotyczyły one przymusu drożnego i prawa składu. Przymus drożny polegał na pierwszeństwie kupna przewożonego towaru przez miejscowych mieszczan. Określał on także wyraźnie szlaki, którymi musieli przejeżdżać obcy kupcy. Pozwoliło to w dużym stopniu na kontrolę handlu oraz umożliwiło reformę systemu ceł. Cła graniczne stanowiły 20-25% dochodów króla.
Od 1338 roku mennica królewska rozpoczęła wybijanie srebrnych groszy, które były wzorowane na monecie czeskiej. Doprowadziło to do rozwoju i ujednolicenia wymiany w całym kraju, a także pozwoliło na stworzenie jednolitego systemu celnego. Dokonana została też reorganizacja dochodów skarbowych. Za stały został uznany podatek zwany poradlnym, który nałożono na wszystkie kategorie dóbr. Wyznaczono także specjalnych urzędników, którzy mieli czuwać nad dochodami z dóbr królewskich. W 1368 roku wydano pierwsze przepisy, które regulowały prawo górnicze w państwie polskim. Wprowadzono także zarząd kopalni soli w Bochni i Wieliczce, który powarzono żupnikom. W ciągu swego panowania król dokonał lokacji 500 wsi na prawie niemieckim oraz ponad 60 nowych miast.
Kazimierz Wielki wzmocnił znaczenie urzędu starosty królewskiego. Urząd ten został wprowadzony przez Władysława Łokietka. Starosta był powoływany przez króla dla poszczególnych ziem, wchodzących w skład państwa. Początkowo stał on także na czele szlachty w chwili wojny.
Rozpoczął się także proces wykształcania się centralnych urzędów, takich jak: marszałek, podkanclerz, czy podskarbi. Dotyczył on w pierwszej kolejności urzędników ziemi krakowskiej. Z panów małopolskich powstała rada królewska, jako organ doradczy króla. Zajmowała się ona polityką państwową. Sprawami polityki zajmowały się także zjazdy, w których brali udział urzędnicy ziemscy, dostojnicy, a także przedstawiciele szeregowego rycerstwa, czy mieszczaństwa. Z tych zjazdów z czasem wykształciły się sejmiki. Zmianie uległo także sądownictwo. Funkcjonowali sędziowie królewscy, a od XIV wieku działały także dwa sądy dla szlachty: ziemski, który rozstrzygał drobne sprawy, głównie cywilne oraz grodzki, w którym zasiadał starosta, a który rozpatrywał cięższe przestępstwa. Pojawił się także nowy sąd – sąd podkomorski, który rozpatrywał sprawy graniczne. Kazimierz Wielki stworzył też sąd wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Sąd ten rozstrzygał sprawy sołtysów i wójtów.
Jednym z wielu skutków rozbicia dzielnicowego była niejednolitość praw istniejących w państwie. Każda ziemia miała swoje własne prawo. Dlatego też konieczne stało się wprowadzenie jednego ogólnopaństwowego ustawodawstwa. Kodyfikacja prawa została dokonana w latach 1346-1347. Zostały wtedy wydane dwa statusy: dla Małopolski (tzw. status wiślicki) oraz dla Wielkopolski (tzw. status piotrkowski). Ich poszczególne artykuły były sformułowane w taki sposób, aby mogły odpowiadać potrzebom całego państwa. Status wiślicki zawierał wiele nowych postanowień: ograniczał on między innymi samowolę urzędników królewskich a ponadto uściślał obowiązujące normy w zakresie prawa karnego. Z innych reform z prawa karnego wprowadzono: zasadę wyższości interesu państwa nad interesami jednostki; odpowiedzialność indywidualną za popełnione przestępstwa; zabroniono prowadzenia procesów przeciwko osobom nieletnim; zakazano zemsty rodowej i samosądu oraz ograniczono i złagodzono kary fizyczne.
Istniał obowiązkowy udział w wojnie wszystkich właścicieli dóbr ziemskich (poza duchowieństwem, które musiało uiszczać dobrowolna daninę), w tym również drobnych posiadaczy i coraz liczniejszej grupy sołtysów. Szlachta i sołtys musieli wraz ze swym pocztem, stawiać się na wezwanie w szeregach chorągwi terytorialnych. Wzmocniono poza tym dyscyplinę w armii. Rozwijało się też budownictwo obronne. Budowano wiele murów i zamków. Powstało 50-kilka zamków, prawie 30 murowanych fortyfikacji miejskich, które tworzyły łańcuch obronny państwa. Nic dziwnego, iż z czasem powstało powiedzenie o Kazimierzu Wielki, iż „zastał Polskę drewniana, a zostawił murowaną”.
Za panowania Kazimierza Wielkiego powstała pierwsza w Polsce, a druga w Europie Środkowej (po Pradze) wyższa uczelnia – uniwersytet w Krakowie. W 1364 roku został wydany przez króla akt fundujący 11 katedr (w tym 8 prawniczych, 2 medyczne i 1 sztuk wyzwolonych) uczelni. Uczelnia ta mimo, iż pozostawała pod kontrolą kanclerza państwa, to uzyskała szeroka autonomię. Miała dostarczać państwu wykwalifikowanych urzędników. Plany rozwoju uniwersytetu wobec rychłej śmierci króla nie zostały do końca zrealizowane, choć już w połowie XIV wieku znacznie poszerzył się krąg elity intelektualnej w Polsce. Znaczny był też udział Polaków na uniwersytetach w Paryżu i w Pradze. Było to możliwe dzięki rozwojowi miejskich szkół parafialnych, które reprezentowały wysoki stopień nauczania. Polska stała się partnerem polityki europejskiej.
w Krakowie. Uczestniczyli w nim ówczesny cesarz, królowie Węgier, Cypru, Danii, a także wiele książąt, którzy przybyli tu w celach rozmów politycznych. Zjazd ten był zewnętrzną oznaką wzrostu autorytetu władcy polskiego. Ze względu na miejsce obycia, nazywany jest uczta u Wierzynka.
Wzrost poziomu życia, który nastąpił między innymi dzięki rozwojowi gospodarczemu, przyczynił się do wzrostu zainteresowań umysłowych. Na terenie miast rozpowszechniła się nauka czytania i pisania. Część szlachty i nawet mieszczaństwa nawiązała szersze kontakty z zagranicą, czy to z uniwersytetami (głównie w Paryżu, Bolonii i Pradze), czy z firmami handlowymi i finansowymi (głównie w miastach Flandrii, czy południowych Niemiec). W miejsce dotychczasowej wiejskiej i zamkniętej kultury zaczęła się pojawiać nowa kultura – otwarta. Liczne kontakty jeżdżących po Europie Polaków, a także włączenie ziem ruskich wraz z odmienną religią i językiem, zmieniły stosunek do cudzoziemców.
W miejsce dawnej, tradycyjnie stosowanej nazwy Królestwa Polskiego (Regnum Poloniae) rozpowszechnił się nowy termin Korona Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae). Obejmował on następujący obszar geograficzny: polskie ziemie etniczne, ziemie o wspólnej tradycji – Śląsk i Pomorze Wschodnie. Od tego też momentu państwo było niezależne od monarchy, szerzej od dynastii. Traktowane było jako wspólne dobro Polaków. Wszyscy, łącznie z królem, mieli obowiązek prawować dla jego dobra. Król przestał być właścicielem państwa.
