Po 1450 roku w państwie Polskim można było zaobserwować wzrost znaczenia polskiej szlachty i magnatów. Ludzie ci, dzięki kolejnym przywilejom nadanym im przez władców zgromadzili w swych rękach duże ilości pieniędzy i dóbr, dzięki którym mogli być aktywnymi uczestnikami życia politycznego i kulturalnego. Szlachta z dnia na dzień stawała się coraz bardziej liczącą się grupą społeczną, a jej interesy stawały się interesami Królestwa Polskiego. Z tego właśnie powodu państwo polskie w latach 1454-1791 nazwane zostało mianem Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Miejscem, w którym szlachta forsowała swoje interesy był sejm. Był to wielki zjazd, w którym uczestniczył król, najwyżsi urzędnicy państwowi, szlachcice, rycerze oraz delegacje dwóch najważniejszych miast: Krakowa i Wilna. W początkach jego urzędowania zbierał się on przeważnie w Piotrkowie Trybunalskim, potem w Warszawie (z uwagi na jej mniejszą odległość od terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego). Lokalne zjazdy szlachty zwane były sejmikami ziemskimi, jako że stawiali się na nich szlachcice poszczególnych ziem. Największy wpływ na decyzje sejmików mieli magnaci, których głos był dominujący na lokalnych obradach. Gmin szlachecki, czyli mniej liczący się szlachcice nie był zadowolony tym stanem rzeczy i sam wraz ze swymi sejmowymi pełnomocnictwami zaczął udawać się do króla. Sytuacja taka miała miejsce, gdy panował Jan I Olbracht. Wtedy przyjęty został zwyczaj zbierania się owej szlachty jako osobnej izby poselskiej. Odrębną izbę stanowił natomiast senat, w którym zasiadali przedstawiciele najwyższych władz kościelnych, centralnych i ziemskich. Z uwagi na fakt, że w senacie zasiadali przedstawiciele elity społeczeństwa był on ważniejszym organem władzy niż izba poselska. Większa także była liczba członków senatu, która w początkach XVI wieku wynosiła 80-90 senatorów w porównaniu do 40-45 posłów zasiadających w sejmie. Początki sejmu dwuizbowego datować należy na rok 1493, co jest wiarygodnie udokumentowane. Sejm ten oraz następny, który odbył się w roku 1496 przyjął uchwały, które umacniały pozycję szlachty. Zaliczyć do nich należy tzw. statuty piotrkowskie, które w dużym stopniu polepszały sytuację gospodarczą szlachciców. Bardzo ważnym wydarzeniem było uchwalenie konstytucji "Nihil novi", co miało miejsce podczas sejmu radomskiego w 1505 roku. Była ona rezultatem sprzeciwu posłów wobec przywileju mielnickiego i mówiła, że bez zgody posłów i senatorów nie może zostać powzięte żadne nowe ustalenie. W ramach prawnych przez nią stworzonych mieścił się system tzw. demokracji szlacheckiej.

W okresie panowania Zygmunta I Starego i jego syna - Zygmunta II Augusta, czyli dwóch ostatnich dziedzicznych władców z dynastii Jagiellonów znaczenie izby poselskiej spadło do roli organu uchwalającego podatki zaproponowane przez króla. Władcy ci mieli rozległą władzę - prowadzili politykę państwa tak zewnętrzną jak i wewnętrzną, decydowali o mianowaniu urzędników, im podporządkowana była armia. Zwoływali także sejm, ale tylko wtedy kiedy uważali, że jest to konieczne. Gdy król nie miał chęci ku temu, bądź nie było konieczności zwoływania walnego zjazdu szlachty, sejm nie był zwoływany. Władca miał duży wpływ na uchwały - mogły one zostać przyjęte tylko za jego zgodą i w jego obecności. Tak duża władza króla wynikała z tego faktu, że dzięki możliwości rozdawania urzędów i dóbr mógł zjednać sobie wiele wpływowych osobistości w państwie. Dość często bywało, że otaczający władcę wpływowi ludzie pełnili w jednym czasie kilka urzędów.

Szlachta uważała, że własnością państwa są tzw. domeny królewskie i z niej król powinien czerpać dochody, dzięki którym powinno się pokrywać utrzymanie dworu królewskiego, administracji i sił zbrojnych. Podczas sejmu radomskiego mającego miejsce w 1504 roku Aleksander Jagiellończyk zgodził się na uchwałę, która mówiła, że król nie może bez zgody sejmu oddać we władanie bądź w zastaw ziemi pochodzącej z domeny.

Panujący jednak po Aleksandrze władcy nadal zdobywali fundusze i kredyty dzięki takiemu właśnie działaniu.

Jednak w następnych latach wpływ izby poselskiej na rządy w państwie zaczął rosnąć. Szlachta zbierająca się na sejmikach ziemskich, która wybierała posłów, dostarczała im swoje żądania, które mieli wysunąć na posiedzeniach sejmu. Widoczny był także wpływ szlachty na samą osobę władcy, szczególnie podczas tzw. sejmów wojskowych zbierających się przed pospolitym ruszeniem. Król, naciskany przez szlachciców musiał często ustanowić nowe przywileje, licząc się z możliwością odmowy udziału w wyprawie lub nawet tzw. rokoszu, czyli buntu szlachty. Taki bunt zdarzył się m.in. pod Lwowem w roku 1537, lecz ostatecznie zakończył się łagodnie, gdyż król obiecał przestrzegać szlacheckich praw i przywilejów.

Niezadowolenie z dość dużego wpływu możnowładztwa na króla i przez to na rządy w państwie doprowadziło wkrótce do powstania tzw. ruchu egzekucyjnego. W jego skład wchodziła dość duża liczba szlachciców pozostających pod wpływem szerzącej się w Polsce reformacji - małopolscy kalwini, ruscy arianie oraz zwolennicy wielkopolskich braci czeskich. Opracowany przez to stronnictwo plan zakładał naprawę państwa pod hasłem egzekucji praw i dóbr. Członkowie ruchu pragnęli przywrócenia i przestrzegania uchwalonych wcześniej praw. Egzekucji dóbr domagano się zaś na drodze przywrócenia uchwał przyjętych na sejmie w Piotrkowie w 1504 roku, na mocy których król nie mógł nadawać możnym królewszczyzn. Wkrótce prawie wszyscy posłowie zjednoczyli się chcąc odebrać nadane niezgodnie z prawem ziemie. Jednym z podstawowych żądań ruchu egzekucyjnego prócz przywrócenia praw było przywrócenie posłom władzy nad królem. Środkiem umożliwiającym osiągnięcie tego celu było dokonanie jednolitej kodyfikacji prawa w każdej prowincji państwa. Postulat ten był drugim obok chęci zbliżenia się do Litwy zasadniczym postulatem egzekucjonistów.

Planowano również ujednolicić również skarb, wojsko i podatki, natomiast pieniądze, które dotychczas otrzymywał kościół postulowano przeznaczyć na zwiększenie siły obronnej państwa. Szlachta nastawiona była w tym momencie antyklerykalnie, co dała wyraz w sprzeciwie przeciw finansowaniu kościoła katolickiego oraz przeciwko kościelnemu sądownictwu (starostowie byli zobowiązani do wykonywania wyroków sądów kościelnych). Sytuacja taka wytworzyła się pod wpływem prądów reformacji, które negowały mocną władzę kościoła katolickiego.

Jagiellonowie, uważając ruch egzekucyjny za zagrożenie dla swej władzy, początkowo sprzeciwiali się zatwierdzeniu postulatów, sytuacja ta zmieniła się jednak za panowania Zygmunta II Augusta. W 1562 roku król potrzebując dodatkowych pieniędzy do prowadzenia wojny o Inflanty musiał ustąpić. Sejm, który odbył się w Piotrkowie uchwalił część z postulatów ruchu egzekucyjnego. Na postawie tych uchwał dzierżawienie królewszczyzn miało być poddane kontroli sprawdzającej legalność dzierżawy, nadto niektóre z tych ziem miały zostać odebrane dzierżawcom i przywrócone władcy, wszystkie zaś ziemie miały podlec lustracji, która wykazała by wielkość dochodów jakie przynosiła królewska domena. Postanowiono również zwiększyć obronność państwa powołując tzw. wojsko kwarciane, które byłoby stałą siłą zbrojną finansowaną z czwartej części przychodów z domeny - czyli tzw. kwarty. Zwiększenie dochodów państwa miało odbyć się zaś na drodze reformy podatkowej, która polepszyłaby sytuację finansową chłopów.

Konstytucje uchwalane w latach 1563-1569 słowa konstytucji zmieniały częściowo w czyn. Od tej pory sejm miał możliwość kontroli skarbu państwa, natomiast domena została przekształcona w dobra państwowe, które nie były już pokrewne z dobrami króla. Reformy uderzyły także w kościół m.in. przez uchwalenie obowiązku płacenia podatków nadzwyczajnych od dziesięcin, obowiązek zaś egzekwowania przez starostów wyroków sądów duchownych został zniesiony. Ponadto dotychczasowe wysyłanie przez kler do Rzymu annat i świętopietrza zostało zakazane.

Jak wyżej wspomniano ruch dążył także do zbliżenia Korony z Litwą. Uważano, że dobrym środkiem do przeprowadzenia tego postulatu będzie zamiana unii personalnej łączącej obydwa kraje w unię realną. Unia taka mogłaby zapewnić bliski związek Korony i Litwy nawet na wypadek bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta. Sprzyjała temu postulatowi litewska szlachta, która w takim przypadku miała nadzieję na unifikację jej praw z prawami szlachty polskiej. Sprzeciw zgłosili jednak litewscy magnaci, którym uchwalenie takiej unii wytrąciłoby władzę nad Wielkim Księstwem Litewskim. Cała sprawa wyjaśniła się podczas sejmu w Lublinie trwającego od stycznia do lipca 1569 roku. Niezadowoleni z obrotu sytuacji możnowładcy litewscy próbowali poprzez swoją potajemną ucieczkę zerwać sejm, licząc na to że polscy członkowie obrad puszczą się za nimi w pogoń. Rachuby ich okazały się jednak mylne a pozostali w Lublinie posłowie Litwy i Korony uchwalili przyłączenie Wielkiego Księstwa do Polski. Na mocy tej umowy wcielono do Korony część Podlasia, Wołyń, Podole i niebawem Kijowszczyznę, czyli praktycznie połowę powierzchni Wielkiego Księstwa. Widząc taki obrót sytuacji magnaci litewscy wrócili do Lublina, gdzie 1 i 4 lipca 1569 roku zostały podpisane kolejno przez sejm i króla akty unii polsko-litewskiej. Państwo powstałe z połączenia Korony i Wielkiego Księstwa litewskiego nosiło od tej pory nazwę Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Obydwie części państwa złączone były wspólnym monarchą (wspólnie wybieranym od czasów wolnej elekcji) i wspólnym sejmem. Takie same były również przywileje szlachty polskiej i litewskiej dzięki czemu powstał jeden naród szlachecki. W zakresie władzy wykonawczej wspólnota ograniczała się jedynie do króla, odrębne były również sądy i wojsko.

Stan gospodarki polskiej wydatnie się poprawił dzięki przyłączeniu terenów należących wcześniej do Litwy przynoszących odtąd Polsce niemałe dochody.

Bezkrólewie.

W lipcu 1572 roku zmarł nie zostawiając po sobie żadnych potomków ostatni z dynastii Jagiellonów król Zygmunt II August. Jego śmierć sprawiła, że reformacja państwa w duchu egzekucji została zakłócona.

Problemami przed jakimi stanęło pozbawione władcy państwo polskie były dziedziczenie tronu oraz rosnący między katolikami i protestantami spór. By ustabilizować sytuację w Polsce na zjazdach szlacheckich uchwalono nowy system wyboru władcy w okresie bezkrólewia. Ustanowiono wtedy funkcję interrexa, którym został wybrany arcybiskup gnieźnieński Jakub Uchański. Interrex miał sprawować władzę w zastępstwie króla aż do czasu wyboru nowego władcy. Sprawami dotyczącymi bezpieczeństwa państwa miał kierować marszałek wielki koronny Jan Firlej. W prowincjach władzę przejęły nazywane kapturami konfederacje szlacheckie, których zadaniem było zapewnienie spokoju i bezpieczeństwa, w czym miały pomóc im tzw. sądy kapturowe, sprawujące tymczasowo władzę sądowniczą. Miejsce i zasady wyboru nowego króla zostały zaś ustalone na sejmie konwokacyjnym, który miał miejsce w Warszawie w styczniu 1573 roku. Miejsce wyboru króla ustalono na znajdującą się pod Warszawą wieś Kamień, a termin wyboru na kwiecień tego samego roku. W wyborach miała wziąć udział cała szlachta (miała to być elekcja powszechna czyli tzw. elekcja viritim) , wiadomo było jednak, że najliczniej stawi się szlachta pochodząca z Mazowsza. Dodatkowo 28 i 29 stycznia uchwalono tzw. konfederację warszawską - akt, który był zasadniczym sukcesem szlachty innowierczej. Konfederacja ta zapewniała wewnętrzny spokój w Rzeczypospolitej, a jej główny punkt gwarantował pokój między katolikami i protestantami, brak prześladowań i wojen religijnych.

Pierwsza wolna elekcja

Bezkrólewie w Polsce stało się obiektem zainteresowania wszystkich dworów Europy. Najbardziej rywalizowali ze sobą o wpływy Walezjusze z Habsburgami. Jednak kandydatura arcyksięcia Ernesta Habsburga została odrzucona, jako że władcy z tej dynastii zwalczali protestantów oraz odbierali przywileje szlachcie czeskiej, niemieckiej i węgierskiej, szlachta polska bała się więc podobnej sytuacji w wypadku wyboru tego kandydata.

Drugi kandydat - brat króla francuskiego Henryk Walezy, także początkowo wywierał niechlubne wrażenie, gdyż kojarzony był z rzezią francuskich protestantów mającą miejsce w noc św. Bartłomieja. Kolejnym kandydatem był car Rosji - Iwan IV Groźny. Powodem do obiekcji były jednak jego krwawe rządy w Rosji, których zaprowadzenia obawiano się w Polsce. Mimo to jednak popierany był on przez litewskich dostojników.

Te wszystkie obawy przed przyszłym władcą Polski skłoniły szlachtę do porozumienia z senatem, które miało na celu pomniejszenie władzy wybranego króla. Nowy władca musiał zaprzysiąc tzw. artykuły henrykowskie (zwane od pierwszego elekcyjnego króla - Henryka Walezego), w których zawarte były najważniejsze statuty ustroju Rzeczpospolitej oraz pacta conventa, które były swoistym rodzajem umowy między królem i wyborcami, a które obejmowały osobiste zobowiązania monarchy wobec kraju i poddanych.

Bezkrólewie w Polsce zakończyło się w maju 1573 roku, kiedy tron polski objął Henryk Walezy, książę Andegaweński.

Typy sejmów:

a. Sejm walny zwyczajny (tzw. ordynaryjny) - w początkach swego istnienia zwoływany był raz na rok, natomiast miastem w którym najczęściej zbierali się posłowie był Piotrków. Od momentu uchwalenia artykułów henrykowskich sejm zbierał się co dwa lata i obradował przez okres sześciu tygodni.

b. Sejm walny nadzwyczajny (tzw. ekstraordynaryjny) - sejm taki zwoływano od 1573 roku w sytuacjach tego wymagających i nadzwyczajnych (np. w wypadku bezpośredniego zagrożenia państwa). Posłowie przybyli na sejm ekstraordynaryjny obradowali przez 2 tygodnie.

c. Sejm konwokacyjny - sejm, na którym wyznaczano miejsce i czas wyboru nowego króla. Do jego kompetencji należały także sprawy obronności państwa i utrzymania ładu wewnętrznego. Obradom przewodniczył interrex, natomiast decyzje podejmowane były większością głosów.

d. Sejm koronacyjny - miejscem obrad sejmu był Kraków, a głównym punktem sejmu koronacyjnego było złożenie przysięgi przez nowo wybranego władcę dotyczącej przestrzegania postanowień zawartych w artykułach henrykowskich oraz sama ceremonia koronacji.

e. Sejm rokoszowy - sejm taki zbierał się w momencie zawiązania rokoszu. Każdy szlachcic mógł brać udział w obradach takiego sejmu.