Stan szlachecki w Polsce – powstanie – rozwój – znaczenie (XIV-XVI w.).

Koniec XV w. przyniósł poważne zmiany polityczne i ustrojowe zarówno w Polsce, jak i w Europie. Monarchia stanowa przeżywała kryzys, odzywały się głosy krytyki i niezadowolenia. Przemiany ustrojowe nie wyglądały jednak tak samo w całej Europie. Kraje Europy Zachodniej ewoluowały w kierunku stworzenia silnej, scentralizowanej władzy i ustroju, nazywanego absolutyzmem. W inną stronę poszła Polska, w której nie ukształtował się absolutyzm.

W okresie późnego średniowiecza państwo polskie odniosło wiele sukcesów. Po długim okresie rozbicia ziemie polskie zostały zjednoczone, czemu początek dało panowanie Władysława Łokietka. Polska powoli odzyskiwała swą pozycję w Europie i stawała się liczącą się siłą polityczną. Kolejni władcy kontynuowali proces integracji ziem polskich oraz umacniali pozycję państwa na arenie międzynarodowej. Byli to Kazimierz Wielki, panujący w latach 1333-1470, następnie Władysław Jagiełło panujący w latach 1386-1434 i wreszcie Kazimierz Jagiellończyk, król Polski w latach 1447-1492. Długie rządy tych władców miały dla Polski bardzo duże znaczenie - sprzyjały stabilizacji wewnętrznej i zewnętrznej kraju, zapewniały ciągłość politycznej ideologii. Monarchowie ci nie ustrzegli się jednak trudnych wyzwań i problemów.

Okres panowania wspomnianych królów to czas bardzo istotnych zmian w strukturze społeczeństwa polskiego. Na ten okres przypada ostateczne ukształtowanie się szlachty, jaki stanu społecznego oraz zaczyna się powolne zamykanie się tego stanu. Szlachta wywodziła się z warstwy rycerskiej, które posiadało, podobnie jak w innych krajach ówczesnej Europy, przewagę na innymi grupami społecznymi. Stan szlachecki powstał przez połączenie się dawnego możnowładztwa i wyższej warstwy rycerzy, a początek procesu kształtowania się tego stanu trzeba widzieć już u schyłku XIII w. Jednak najsilniejszą pozycją w państwie i największym uprzywilejowaniem szlachta cieszyła dopiero w wiekach XV-XVI w., a szczególnie w wieku XVI.

Za rządów dynastii Jagiellonów w Polsce rola szlachty w państwie wciąż rosła. W społeczeństwie polskim istniały wówczas cztery warstwy społeczne typowe dla feudalnego społeczeństwa - chłopi, mieszczaństwo, duchowieństwo oraz szlachta. Dominującą pozycję zarówno polityczną, jak i gospodarczą w społeczeństwie zajmowała szlachta. Jej podstawą były liczne immunitety oraz przywileje uzyskiwane przez szlachtę w ciągu rządów kolejnych władców.

Przywileje mogły otrzymać różne instytucje, grupy społeczne bądź pojedyncze osoby. Przywilej gwarantował jego odbiorcom korzystne i wyjątkowe uprawnienia. W ciągu trzech stuleci - od XIV do XVI w. szlachta stała się głównym odbiorcą przywilejów, dzięki którym ograniczyła władzę króla i pozycję możnowładztwa i zapewniła sobie decydujący wpływ na rządy w państwie. Dlatego przywileje szlacheckie miały tak duże znaczenie. Uprawnienia, które na mocy przywilejów uzyskiwała szlachta dotyczyły głównie spraw sądowych i administracyjnych, kwestii gospodarczych oraz oczywiście kwestii politycznych. Z reguły przywileje były swoistym wynagrodzeniem dla szlachty za poparcie, którego ta udzielała władcy w realizacji jego polityki. Przywilej wydawany przez monarchę dla szlachty jednej ziemi lub dzielnicy nosił nazwę ziemskiego lub prowincjonalnego, a jeśli został wydany dla całego stanu szlacheckiego nosił nazwę przywileju generalnego.

Zapowiedzią przyszłych przywilejów szlacheckich były statuty wydane przez Kazimierza Wielkiego dla Małopolski i Wielkopolski. Pierwszy przywilej o charakterze ogólnopaństwowym został wydany w Budzie 24.I.1355 r. Wydał go Ludwik Węgierski, kiedy strona polska zaakceptowała ewentualną sukcesję Ludwika w Polsce. Wyznaczony na tron polski Ludwik obiecał w nim, że nie będzie pobierał nadzwyczajnych podatków wykraczających poza normę zwyczajową, będzie powierzał sprawowanie urzędów Polakom, nie będzie korzystał ze stacji w dobrach szlacheckich podczas podróży, lecz będzie utrzymywał się ze swoich środków oraz że będzie wypłacał szlachcie wynagrodzenie za jej udział w wojennych wyprawach za granice kraju. Przywilej budziński był pierwszym wydanym dla całego stanu szlacheckiego przywilejem.

Kolejnym stanowym przywilejem szlacheckim był ten wydany przez Ludwika Węgierskiego podczas zjazdu w Koszycach (Słowacja) we IX.1374 r. U genezy tego przywileju tkwiła zgoda strony polskiej na sukcesję żeńskiej linii Andegawenów (córek Ludwika - Katarzyny, Marii oraz Jadwigi) w Polsce. W zamian za korzystną dla siebie decyzję polskiej szlachty, król w przywileju koszyckim przyznał szlachcie wiele ulg - jedyny podatek, jakim obciążona miała być szlachta - poradlne został obniżony do dwóch groszy (wcześniej 12 groszy), dotychczasowy obowiązek szlachty polegający na świadczeniu przez nią pomocy w naprawie i budowie zamków został ograniczony. Przywilej koszycki ograniczył także podatki uiszczane przez duchowieństwo. Jan Długosz w ten sposób pisał o tym przywileju: "...[Ludwik] nie będzie sprzeciwiał się temu, żeby dla wzrostu o korzyści Królestwa Polskiego oraz prałatów, panów i możnych za jego przyzwoleniem i nadaniem nastąpiło zmienienie większej części wspomnianej daniny (czyli poradlne) - mniejsza część pozostaje na znak feudalnej zależności - byleby tylko biskupi, panowie i możni Królestwa Polskiego zechcieli mu być powolni i by nowymi układami i nowymi dokumentami zobowiązali się, że je dopuszczą do objęcia Królestwa Polskiego".

Przywilej ten był kolejnym krokiem w rozwoju jednolitego pod względem prawnym stanu szlacheckiego, który wyodrębnił się już od innych stanów społecznych.

Rozszerzenie przywilejów szlacheckich miało miejsce za panowania Władysława Jagiełły. W II.1388 r. odbył się zjazd w Piotrkowie, podczas którego władca ten potwierdził wcześniejsze przywileje. Zobowiązał się również wykupić szlachtę, która znalazłaby się w niewoli podczas wojen prowadzonych za granicami kraju. Szlachta miała poza tym otrzymywać żołd za udział w wyprawach wojennych. Król przyrzekł ponadto, że nie będzie nadawał ziem koronnych książętom oraz że nie będzie oddawał zamków w obce ręce. Był to przywilej piotrkowski. Rozszerzenie uprawnień szlacheckich miało miejsce w XV w., kiedy król starał się o zapewnienie sukcesji w Polsce swojemu potomstwu - synom Władysławowi i Kazimierzowi. W coraz większym stopniu król uzależniał się od stanu szlacheckiego, zmuszany do kolejnych koncesji w zamian za poparcie dla swojej polityki.

Zależność króla od stanu szlacheckiego stała się wyraźna w 27.VII.1422 r., kiedy zabrana na pospolitym ruszeniu szlachta, mająca wyruszyć przeciw Zakonowi Krzyżackiemu zmusiła Jagiełłę do kolejnego ustępstwa. Jagiełło wydał przywilej, który od miejsca zebrania szlachty - Czerwińska nad Wisłą, nosi nazwę przywileju czerwińskiego. Przedmiotem tego przywileju były sprawy sądowe i administracyjne. Stanowił on, że jedna osoba nie może piastować jednocześnie urzędu starosty i urzędu sędziego ziemskiego. Tym samym ustanawiał zasadę rozdziału władzy sądowniczej i wykonawczej. Z biegiem czasu pochodzący ze stanu szlacheckiego starosta stał się urzędnikiem, którego kadencja miała być dożywotnia. Poza tym król zobowiązał się, że nie będzie konfiskował ani zajmował majątków szlacheckich bez uprzedniego prawomocnego orzeczenia sądu (nietykalność majątkowa szlachty). Decyzje o biciu monety miała podejmować Rada Królewska, a król był zobowiązany im się podporządkować. Kompetencje monarchy zostały jeszcze bardziej ograniczone, a jego dominująca pozycja w państwie stawała się coraz bardziej jedynie pozorna.

Przywileje szlachty zostały rozszerzone już w następnym roku - 28.X.1423 r. na sejmie w Warcie. Tym razem nowe zdobycze stanu szlacheckiego dotyczyły stosunków na wsi i położenia ludności wiejskiej. Od tej pory szlachcic miał prawo rugować ze wsi krnąbrnych i nielojalnych sołtysów. Kolejna klauzula tego przywileju miała na celu zahamowanie częstego na wsi zjawiska zbiegostwa - za przyjmowanie i ukrywanie chłopskich zbiegów groziły poważne kary. W przywileju tym zawarto również pewne przepisy mające ograniczyć przepływ ludności wiejskiej ze wsi do miasteczek i miast. Te nowe zdobycze szlachty miały fundamentalne znaczenie dla dalszego rozwoju szlacheckiej gospodarki oraz fatalne skutki dla sytuacji ludności chłopskiej. Były one wyrazem przemian społecznych i gospodarczych, jakie zachodziły w tym czasie w kraju.

Niewiele czasu minęło i w 1425 r. pojawił się kolejny przywilej. Jagiełło wystawił go podczas zjazdu w Brześciu Kujawskim po tym, jak szlachta uznała prawo syna monarchy do tronu polskiego. Przewidywał on zlikwidowanie stacji królewskich oraz ustanawiał zasadę "neminem captivabimus nisi iure victum", czyli zapewniał, że żaden szlachcic nie może zostać uwięziony bez uprzedniego orzeczenia sądu. Jednak losy tego przywileju były dość dramatyczne i ostatecznie nie wszedł on w życie. Najpierw akt ten złożono na ręce nowo wybranego biskupa Krakowa - Zbigniewa Oleśnickiego. Rok później Władysław Jagiełło za namową Witolda oraz cesarza Zygmunta cofnął postanowienia tego przywileju podczas zjazdu w Łęczycy, natomiast "Oleśnicki w ostentacyjny sposób zwrócił zebranym akt". Następnie "porwali je natychmiast panowie i w oczach króla, nie bez trzasku i szczęku błyskających mieczów, które wszystkich nabawiły trwogi rozsiekali na strzępy". Król wiele wówczas stracił w oczach szlachty i zaczął zjednywać sobie poszczególne osoby, nadając im liczne uprawnienia. Poza granicami Polski określano Jagiełłę jako króla, który swoje prawo do polskiej korony zawdzięcza jedynie "prawu przekupstwa i pieniędzy".

W 1430 r. udało się Jagielle uzyskać od szlachty zapewnienie, że po jego śmierci tron polski obejmie jego syn. Jednak znów ceną był kolejny przywilej. Wystawiono go w Jedlni 4.III. tego roku. Jagiełło uznał w nim ważność wszystkich do tej pory wydanych przywilejów. Uprawnienia szlachty zostały ponownie potwierdzone w Krakowie w 1433 r. Obydwa te przywileje - jedlneński i krakowski stanowiły jakby kodyfikację wszystkich dotychczasowych uprawnień stanu szlacheckiego. Szczególne znaczenie miała zasada nietykalności osobistej szlachcica; prawo do jej naruszenia dawał jedynie wyrok sądowy.

Z uwagi na rozwój przywilejów szlacheckich okres panowania Władysława Jagiełły trzeba uznać za jeden z najistotniejszych etapów w procesie kształtowania się w Polsce ustroju demokracji szlacheckiej. Jednocześnie następowały bardzo ważne zmiany w polskiej gospodarce - powstała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. System czynszowy właściwy epoce średniowiecza był powoli zastępowany przez gospodarstwa folwarczne, które cechowały się dużymi rozmiarami oraz tym, że w produkcji rolnej dużą rolę odgrywała niemal darmowa siła robocza, jaką byli chłopi. Dzięki temu szlachta mogła znacznie (nawet kilkakrotnie) zwiększyć swoje dochody. Szlachta zaczęła uczestniczyć w handlu zbożowym, który z czasem stał się głównym źródłem jej dochodów. Rozwój szlacheckich folwarków stał się siłą napędową polskiej gospodarki w XV w. Czerpiący swe dochody z folwarku szlachcic mógł poświęcić wiele czasu oraz środków finansowych na uczestnictwo w życiu politycznym. Udział w sejmikach oraz sejmach wiązał się bowiem z poważnymi kosztami.

Okazją dla szlachty do zdobycia kolejnych przywilejów była wojna trzynastoletnia. W 1454 r. szlachta zebrała się na pospolitym ruszeniu pod Cerekwicą niedaleko Chojnic. Jeszcze przed klęską pod Chojnicami, gdzie wojsko polskie uległo wojskom krzyżackim, szlachta zdołała wymóc na królu, którym wówczas był Kazimierz Jagiellończyk następne ustępstwa. Król wystawił najpierw przywilej w Cerekwicy dla szlachty wielkopolskiej, a następnie 11/12.XI. w Nieszawie dla szlachty małopolskiej. Ogólnie przywileje te określa się jako cerekwicko-nieszawskie. Do najważniejszych zdobyczy szlachty należały postanowienia, iż monarcha może zwołać pospolite ruszenie tylko wtedy, jeśli wydadzą na to zgodę sejmiki ziemskie. Wprowadzono zakaz piastowania urzędów wojewody lub kasztelana oraz starosty przez jedną osobę. Zaostrzone zostały poza tym przepisy ograniczające zbiegostwo chłopów.

Kolejny okres rozwoju uprawnień stanu szlacheckiego przypadł na przełom XV i XVI w. W 1492 r. na tronie polskim zasiadł Jan Olbracht. W okresie 28.I.-3.III.1493 r. w Piotrkowie miał miejsce zjazd przedstawicieli możnowładztwa oraz szlachty, który uznaje się pierwszy polski sejm. Sejm ten miał już wyraźnie dwuizbowy charakter. W skład senatu wchodzili wysocy urzędnicy, a izbę poselską tworzyli posłowie szlacheccy. Obok senatorów i posłów w obradach sejmu brał udział król.

W 1496 r. ponownie zebrał się sejm w Piotrkowie. Szlachta uzyskała na nim poszerzenie swoich przywilejów. Wprowadzono ograniczenia praw możnych oraz mieszczan. Szlachta uzyskała zwolnienie z ceł i gwarancję swobodnego spławu własnych towarów oraz kolejne prawa ograniczające wychodźstwo chłopów (rocznie wieś mógł pozostawić tylko jeden chłop oraz jeden syn w rodzinie). Mieszczanie nie mogli nabywać majątków ziemskich oraz sprzedawać tych, które już posiadali (przepis ten zaczęto realizować dopiero później). Szlachta nadal miało prawo do określania tzw. taks wojewodziańskich. Wysokie urzędy kościelne mieli sprawować jedynie ludzie pochodzący ze stanu szlacheckiego. W zamian przedstawiciele szlachty zgodzili się na poparcie królewskiej polityki - podniesienie wysokości podatków płaconych przez miasta i chłopów, finansowe wsparcie dla wyprawy przeciw Turcji oraz zebranie się pospolitego ruszenia. Sejm piotrkowski utrwalił i tak już dominującą pozycję stanu szlacheckiego w państwie.

Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. władzę przejął Aleksander. Jeszcze przed swoją koronacją zgodził się Aleksander na ustępstwa wobec polskiego możnowładztwa i wystawił na jego rzecz w 1501 r. przywilej w Mielniku. Oddawał on ster rządów w kraju w ręce senatu, który był reprezantacją magnaterii. Wszelkie decyzje dotyczące państwa miały zapadać tylko za zgodą senatu, a z pominięciem zdania szlachty. Przywilej ten wywołał oburzenie szlachty.

Szlachta przystąpiła do działania na sejmie w 1504 r., który obradował w Piotrkowie od 21.I. do 13.III. Przewodził jej Jan Łaski. Podjęto wówczas szereg ważnych uchwał, które wymierzone były przeciw pozycji magnaterii. Do najważniejszych należały: reforma administracji centralnej, zasada "incompatibilitas" oraz wprowadzenie ograniczeń w dysponowaniu przez króla dobrami koronnymi (chodziło o ich rozdawnictwo oraz o przywrócenie Koronie dóbr już rozdanych).

Dopiero w 1505 r. szlachcie udało się unieważnić przywilej mielnicki. Stało się to na sejmie w Radomiu, który obradował od 30.III do 31.V. W tym okresie narodził się polityczny ruch średniej szlachty - ruch egzekucyjny. Odniósł on na sejmie w Radomiu ważne sukcesy. Sejm radomski określił zasadnicze podstawy ustroju państwa polskiego, uporządkował sprawy dotyczące gospodarki i sądownictwa. Najważniejszym aktem prawnym uchwalonym w Radomiu była konstytucja "Nihil novi" (3.V). Stała się ona prawną podstawą ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce i była realizacją programu ruchu egzekucyjnego. Określiła ona ostatecznie strukturę polskiego parlamentu, który miał składać się z trzech stanów sejmujących: króla (reprezentant monarchii), senatu (przedstawicielstwo magnaterii) oraz izby poselskiej (przedstawicielstwo szlachty, a zarazem gwarant demokracji). W zamierzeniu szlachty właśnie w izbie poselskiej miał skupiać się cały ciężar rządów w państwie; miała ona niejako równoważyć działania dwóch pozostałych stanów - króla i magnatów, a zatem gwarantować ustrój demokracji.

Program ruchu egzekucyjnego był więc wymierzony zarówno w króla, jak i magnaterię. Naczelnym hasłem ruchu szlacheckiego była egzekucja praw i dóbr, a do innych ważnych postulatów należały: przeprowadzenie reformy podatków, unifikacja terytorialna państwa, w tym zwłaszcza zacieśnienie związku Polski i Litwy oraz likwidacja odrębności prawnych i ustrojowych w innych dzielnicach i prowincjach państwa Jagiellonów, potwierdzenie zasady"incompatibilitas", wprowadzenie równości wszystkich religii. Wszystkie dotychczas wydane przywileje szlacheckie oraz prawa zostały zebrane przez Jana Łaskiego i wydane w 1506 r. w statucie (tzw. Statut Łaskiego).

Lata 1505-1506 r. oznaczały zwycięstwo obozu szlacheckiego. Mimo to szlachta nie zrezygnowała z dalszej walki o umocnienie swej pozycji, a przede wszystkim o realizację wymienionych wyżej postulatów egzekucyjnych. W 1518 r. szlachta uzyskała od Zygmunta I Starego prawo do sądów patrymonialnych w majątkach prywatnych. W latach 30-tych XVI w. wytworzył się w Polsce układ sił, w którym z jednej strony stała szlachta (obóz szlachecki spajała opozycja wobec pozostałych stanów), a z drugiej król i magnateria. Magnateria była podzielona na dwa ugrupowania - jedno skupiło się wokół Bony Sforzy, żony Zygmunta I Starego, a drugie wokół samego króla. Do starcia między obozem szlacheckim, a królem doszło w 1537 r. W lipcu tego roku szlachta zebrała się w ramach pospolitego ruszenia pod Lwowem i miała stamtąd wyruszyć na Mołdawię przeciw Piotrowi Rareszowi (Petryła - następca hospodara mołdawskiego, Bogdana). Jednak szlachta odmówiła pójścia na wojnę i zwołała sejm obozowy, który obradował prawie dwa miesiące. W ciągu tego czasu miano ogołocić okoliczne wioski ze wszystkich kur, stąd określa się ten rokosz szlachecki jako "wojnę kokoszą". Obradująca szlachta opracowała listę, na której znalazło się 37 żądań zwartych już w programie egzekucyjnym. Był to dla króla wyraźny sygnał, że obóz szlachecki nie zamierza zrezygnować z dążeń do realizacji swych postulatów.

Jeszcze wcześniej - w 1529 r. przeprowadzono elekcję syna Zygmunta I Starego na króla (elekcja "vivente rege"). To posunięcie dworu królewskiego wywołało oburzenie szlachty. Odpowiedzią na to było potwierdzenie zasady elekcyjności tronu na sejmie w Piotrkowie w 1538 r. oraz uznanie prawa całej szlachty do udziału w elekcji monarchy. Poza tym uproszczono i skrócono procedury w procesach, których przedmiotem byli chłopscy zbiegowie.

Napięte stosunki między królem i szlachtą zaostrzyło potajemne zawarcie związku małżeńskiego z Barbarą Radziwiłłówną przez Zygmunta II Augusta. Monarcha ten nie zamierzał współpracować ze szlachtą w realizacji jej dążeń. Wyrazem jego stanowiska był fakt, że do 1559 r. nie zwołał on sejmu. W tej sytuacji szlachta wzmocniła swoją opozycję wobec monarchy. Do przełomu doszło w na początku lat 60-tych XVI w. Król stanął wówczas w obliczu wojny o Inflanty i potrzebował wsparcia szlachty w sejmie. Zmusiło go to do całkowitej zmiany swej polityki wobec szlachty. Stało się to na sejmie w Piotrkowie, który obradował od 30.XI. do 25.III.1563 r. Był to pierwszy z tzw. sejmów egzekucyjnych. Podjęto na nim uchwały dotyczące egzekucji dóbr - wszystkie królewszczyzny oddane przez króla w zastaw po roku 1504 miały zostać zwrócone Koronie. Jedna czwarta dochodów z tych dóbr (kwarta) została przeznaczona na utrzymanie stałego wojska (tzw. wojsko kwarciane). Zniesiono tzw. egzekucję starościńską, a zatem starosta nie miał już prawa egzekwować wyroków wydawanych przez sądy kościelne (np. w sprawach dziesięciny czy herezji).

Kolejny sejm zebrał się w Warszawie i obradował od 22.IX.1563 r. do 1.IV.1564 r. Sejm ten całkowicie ograniczył możliwość swobodnego poruszania się chłopów.

W okresie od 18.I.1565 r. do 14.IV.1565 r. sejm zebrał się do Piotrkowa. Zapadły na nim bardzo ważne decyzje. Na sejmie tym potwierdzono wszystkie dotychczasowe uprawienia szlachty w dziedzinie gospodarki. Poza tym dokonano unifikacji systemu miar i wag, utworzono ekonomie gospodarcze. Potwierdzony został zakaz wykonywania przez starostów wyroków dotyczących spraw wiary.

Realizacją postulatu unifikacji terytorialnej państwa zajął się sejm zwołany w 1569 r. do Lublina. Doszło wówczas (28.VI.1569) do zawarcia unii Polski i Litwy, choć sprzeciwiła się temu litewska magnateria. 1.VII.1569 r. podpisany i ogłoszony został akt unii. Była to unia realna, a państwo, jakie w jej wyniku powstało zaczęto określać mianem Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

W 1572 r. zmarł Zygmunt II August i nie pozostawił po sobie potomstwa. Sprawa sukcesji tronu polskiego pozostawała więc otwarta. Elekcja nowego monarchy znów stała się elementem rywalizacji pomiędzy szlachtą i magnaterią. Szlachta powołała konfederacje zwane kapturowymi. Przejęły on ciężar zarządu w państwie oraz zapewniły szlachcie przewagę. 6.I.1573 r. zebrał się w Warszawie sejm konwokacyjny, obradował do 28.I. Zdecydowano na nim, że urząd "interrexa" sprawować będzie prymas Polski (metropolita gnieźnieński), którym był wówczas Jakub Uchański. Ustalono sposób i miejsce elekcji - miała być ona "viritim", czyli bezpośrednia oraz miała odbyć się w miejscowości położonej niedaleko Warszawy. Pod koniec obrad uchwalony został akt konfederacji warszawskiej, który gwarantował wszystkim wyznaniom w Polsce równe prawa.

Zanim doszło do elekcji opracowano zestaw warunków, które miano przedstawić kandydatowi do tronu polskiego. Elekt zobowiązany był do zaprzysiężenia tych postulatów. Część z nich zebrana została w tzw. "pacta conventa" i stanowiła doraźne zobowiązania każdego nowego władcy wobec szlachty. Zasadnicze znaczenie miały natomiast warunki, które określane były mianem artykułów henrykowskich. Odnosiły się one do kwestii ustrojowych Rzeczypospolitej - gwarantowały utrzymanie dotychczasowych przywilejów szlacheckich i innych praw, zobowiązywały króla do zwoływania sejmu raz na dwa lata, ograniczały kompetencje króla na rzecz sejmu. Stwierdzały poza tym, że w przypadku nie dotrzymania zobowiązań przez króla szlachta miała prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo ("articulus de non praestanda oboedientia").

Pierwsza elekcja zakończyła się wyborem Henryka Walezego na tron polski. Jednak władca ten niedługo po objęciu tronu, w nocy z 18/19.VI.1574 r. potajemnie opuścił Polskę. Szlachta stanęła więc przed koniecznością kolejnej elekcji. W maju zebrał się sejm w Stężycy, który oficjalnie ogłosił w Polsce stan bezkrólewia. Wybór króla nie okazał się jednak prosty (była to pierwsza podwójna elekcja). Senatorowie opowiedzieli się za cesarzem Maksymilianem II, natomiast szlachta wybrała Annę Jagiellonkę i Stefana Batorego jako jej męża. Władca ten ostatecznie zwyciężył i został królem Rzeczypospolitej. W 1578 r. utworzył on Trybunał Koronny, w skład, którego weszła szlachta, co ograniczyło jego kompetencje w dziedzinie sądownictwa. Szlachta wciąż miała dominującą pozycję, choć ruch egzekucyjny zaczął wyraźnie słabnąć.

Za panowania kolejnych władców pozycja szlachty sukcesywnie słabła, a wzrastała pozycja magnaterii. Na początku XVII w. kryzys demokracji szlacheckiej stał się już bardzo wyraźny. Władzę przejęła magnateria, a za rządów dynastii Sasów szlachta niemal zupełnie przestała się liczyć. Dopiero u schyłku XVIII w. kiedy Rzeczpospolita bliska była już upadku, rola szlachty nieco wzrosła. Kres "złotej wolności szlacheckiej" położyły rozbiory Polski. Ostateczne granice trzech zaborów wyznaczono w VII.1796 r. Polska zniknęła na 123 lata z map Europy.

Likwidacja Rzeczypospolitej była nie tylko wynikiem obcej agresji, lecz również wewnętrznego rozkładu i słabości państwa. Ustrój demokracji szlacheckiej na początku swego funkcjonowania zapewnił Polsce względną stabilizację wewnętrzną oraz dobrobyt gospodarczy dzięki działalności szlachty. Kryzys tego ustroju, jaki nasilał się w ostatnim etapie jego istnienia przyczynił się do osłabienia ustroju państwa i jego zdolności do obrony przed wpływami obcych państw. Nie jest możliwa jednoznaczna ocena znaczenia ustroju demokracji szlacheckiej dla losów Polski. Faktem jest jednak, że po upadku państwa polskiego warstwą, która zaangażowała się w ruch niepodległościowy i powstańczy w XIX w. była szlachta. Przez XIX w. kształtował się świadomy naród polski i pochodzenie szlacheckie traciło coraz bardziej swoje znaczenie. Ostatecznie szlachectwo zostało zniesione przez konstytucję II Rzeczypospolitej z 1921 r.