Drogi szlachty polskiej do uzyskania dominującej pozycji w polityce i gospodarce w XV i XVI wieku.

Jako szlachtę rozumiemy uprzywilejowany stan społeczny, który wykształcił się z rycerstwa średniowiecznego w feudalnych posiadaczy ziemskich. Był to proces długotrwały i w państwach Europy zachodniej zakończył się w XIII - XIV w., natomiast w Polsce około XIV -XV w. Tu aż do rozbiorów w XVIII wieku szlachta stanowiła dominującą siłę polityczną i ekonomiczną. W Polsce wykształcił się system demokracji szlacheckiej. Mimo, że polska szlachta była niezwykle zróżnicowana pod względem majątkowym, nie istniał między nią żaden prawny podział (mówiło się: "szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie").

Najniżej w hierarchii stała tzw. gołota. Była to najuboższa część szlachty. Należący do tej kategorii szlachcice nie posiadali ziemi. Wobec tego nie posiadali pełni przywilejów stanowych. Bowiem sprawowanie urzędów było uzależnione nie tylko od "urodzenia", ale także od posiadania ziemi. Część gołoty zajmowała się zajęciami miejskimi: handlem i rzemiosłem (gł. w Wielkopolsce). Często wstępowała na służbę do magnatów czy też zamożnej szlachty, stając się jej klientelą. Ta grupa społeczna została całkowicie pozbawiona praw politycznych dopiero w Konstytucji 3 Maja. Tzw. szlachta zagrodowa, była to uboga szlachta posiadająca niewielki kawałek ziemi, ale nie posiadająca chłopów. Wobec tego była ona zmuszona do własnoręcznej pracy na roli. Od chłopstwa odróżniało ją prawo do posiadania herbu oraz przywileje stanowe. Przedstawiciele średniej szlachty posiadali kilka do kilkunastu wsi wraz z chłopami. Wykazywali się oni sporą aktywnością na polu gospodarczym, politycznym i kulturalnym. Najbogatszą część szlachty stanowiła magnateria. Magnaci posiadali z reguły kilkadziesiąt, a nawet kilkaset wsi i rozległe dobra ziemskie. Nie posiadali oni odrębnych przywilejów od reszty szlachty. Jako wyznaczniki przynależności do tej grupy społecznej, oprócz wielkich majątków, uchodziły: posiadanie własnych wojsk nadwornych, pełnienie urzędów ministerialnych i senatorskich oraz skoligacenie z innymi rodami magnackimi. Do najbardziej znanych rodów magnackich w Koronie należeli: Zamoyscy, Lubomirscy, Ossolińscy, Opalińscy i Leszyńscy. Natomiast w Wielkim Księstwie Litewskim: Radziwiłłowie, Sapiehowie. Znani też byli Wiśniowieccy, Potoccy i Czartoryscy. Polska szlachta nie posiadała żadnych tytułów, dlatego też chętnie przyjmowała je (bądź kupowała) od cesarzy bądź papieży. W XVII w. zabroniono przyjmowania tytułów szlacheckich (jak np. hrabia lub książę). Wyjątek zrobiono dla tych rodów, które z tytułem podpisały akt unii lubelskiej.

Do wytworzenia się w Polsce w XV i XVI w. specyficznego systemu ustrojowego, zwanego demokracją szlachecką, przyczyniło się głównie przywilejom, czyli korzystnym uprawnieniom przyznawanym osobom, grupom ludzi lub instytucjom (w tym przypadku szlachcie). Najwcześniejsze były przyznawane przez władców feudałom immunitety (istniały immunitety ekonomiczne i sądowe). Przyznawanie przez władców przywilejów doprowadziło do wzmocnienia szlachty i osłabienia władzy królewskiej. W zamian za zgodę na postulaty króla, szlachta uzyskiwała szczególne uprawnienia polityczne, gospodarcze i sądowniczo - administracyjne).

W 1374 r. Ludwik Andegaweński wydał tzw. przywilej koszycki, który stał się fundamentem swobód szlacheckich. W zamian za uznanie praw jego córek do tronu polskiego, zwalniał szlachtę od wszelkich podatków na rzecz państwa, z wyjątkiem 2 groszy z łanu chłopskiego. Na każdy podatek nadzwyczajny, król musiał odtąd posiadać zgodę szlachty. Udział szlachty w pospolitym ruszeniu ograniczał się jedynie do terytorium Rzeczypospolitej, a za walkę poza jej granicami należała się jej zapłata. Na dodatek król był zobowiązany do wykupu szlachciców złapanych w niewolę. Ustalono też, że urzędy ziemskie miały być obsadzone jedynie przez Polaków zamieszkałych na terenie podległym urzędowi. W roku 1422 r. Władysław II Jagiełło wydał przywilej czerwiński, który zabraniał konfiskaty lub zajmowania majątków szlacheckich bez wyroku sądowego. Na mocy tego przywileju król musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie monety. W roku 1430 został wydany przywilej jedleński, potwierdzony przywilejem krakowskim (1433 r.). Zapewniał on szlachcie nietykalność osobistą i majątkową bez wyroku sądowego, a także rozszerzał polskie parawan na obszar ziem ruskich. W 1454 r. Kazimierz IV Jagiellończyk wydał przywilej cerekwicko - nieszawski. Były to w zasadzie dwa odrębne przywileje: jeden dla Wielkopolski (Cerekwica) i Małopolski (Nieszawa). Potwierdzono w nich dotychczasowe przywileje szlachty. Król został pozbawiony możliwości zwoływania pospolitego ruszenia i nakładania nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich. W roku 1496 szlachta uzyskała nowy przywilej. W Piotrkowie król Jan Olbracht zagwarantował jej, że będzie ona zwolniona z ceł za towary pochodzące z własnych dóbr, bądź sprowadzanych na własne potrzeby. Ponadto zakazał mieszczanom i chłopstwu nabywać ziemi. Przywilej piotrkowski ograniczał też wychodźstwo chłopów (w ciągu roku wieś mógł opuścić tylko jeden chłop). W 1505 r. Aleksander Jagiellończyk wydał tzw. konstytucję "nihil novi", co po łacinie oznacza "nic nowego". Od tej pory bez zgody sejmu nie można było dokonywać jakichkolwiek zmian w przywilejach szlacheckich. Jedynie sejm walny miał prawo stanowienia nowych ustaw. Od czasu uchwalenia tego przywileju następuje szybki rozwój parlamentaryzmu polskiego.

W ramach systemu demokracji szlacheckiej funkcjonowały sejmiki. Początkowo były to organy samorządu szlacheckiego, działające wspólnie z radą panów. W drugiej połowie XV w. zaczęły pełnić funkcje ustawodawcze. Na mocy przywilejów szlacheckich ich kompetencje były stopniowo rozszerzane (uzyskały prawo do decydowaniu o zwołaniu pospolitego ruszenia, nakładaniu nowych podatków i wydawaniu ustaw). Pod koniec XV w., a zatem po wykształceniu się sejmu walnego, rola sejmików została ograniczona. Posiadały one przede wszystkim znaczenie w obrębie danej ziemi lub prowincji. Uchwały sejmikowe (lauda) wymagały jednomyślności. Na sejmikach przedsejmowych wybierano posłów na sejm walny. Otrzymywali oni tzw. instrukcje sejmikowe, czyli listy postulatów, które miały być przez posłów przedstawione na sejmie walnym.

Przyjmuje się, że sejm walny, jako najważniejszy organ ustawodawczy w dawnej Rzeczypospolitej, ukształtował się ostatecznie w roku 1493. Składał się on z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Sejm walny zwoływał król, a w okresie bezkrólewia prymas. Król przewodniczył senatowi. Natomiast izbie poselskiej obieralny marszałek. Senat, izba wyższa, wykształcił się z rady królewskiej. W jego skład wchodzili arcybiskupi, biskupi ordynariusze, wojewodowie, kasztelanowie i ministrowie. Godność senatorska sprawowana była dożywotnio. Natomiast izba poselska składała się z obieranych na sejmikach przedsejmowych. Stanowiła ona reprezentację wyłącznie stanu szlacheckiego. Stopniowo znaczenie sejmu walnego wzrastało. Po unii lubelskiej (1569 r.) został on zasilony posłami i senatorami z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do połowy wieku XVII sejm walny działał sprawnie. W 1652 r. poseł z Upity, Władysław Siciński, użył liberum veto, czyli zasady zezwalającej na zerwanie sejmu walnego przez jednego posła. Zerwanie sejmu powodowało anulowanie wszystkich podjętych już na nim uchwał. Począwszy od roku 1573 przyjęto zasadę, że sejmy zwyczajne zbierają się co dwa lata na sześć tygodni, natomiast w razie potrzeby zwołuje się sejmy nadzwyczajne. Ustawy sejmowe nosiły miano "konstytucji".

Ale nie tylko w dziedzinie polityki szlachta polska uzyskała w XV i XVI wieku dominację. Miała ona bowiem także ugruntowaną pozycję gospodarczą. Folwarki pańszczyźniane, bo tak nazywały się duże gospodarstwa rolne (bądź rolno - hodowlane), produkujące głównie na zbyt, wykorzystujące pracę chłopów pańszczyźnianych. W Polsce pierwsze folwarki zaczęły powstawać już w XIV w.(m. in. na Śląsku), jednak ich rozwój nastąpił dopiero w wieku XV. Ich celem było zaspokajanie bezpośrednich potrzeb dworów, a tworzyły je ziemie wyłączone spod uprawy chłopskiej ziemie. Powiększano je poprzez dodawanie ziem wykarczowanych, przejmowanie gruntów opuszczonych (tzw. pustek), a także przez ograniczanie obszaru upraw chłopskich, czy przymusowy wykup folwarków sołtysich. Pierwsze folwarki pańszczyźniane zaczęły powstawać w pobliżu spławnych rzek (transport wodny był tańszy i szybszy niż transport lądowy). Folwarki zakładano także w dobrach kościelnych, a przede wszystkim w klasztornych. W połowie wieku XVI dominującą formą w polskim rolnictwie stała się gospodarka folwarczno - pańszczyźniana. Do powstania folwarków przyczyniła się korzystna koniunktura zbożowa, a także rozwój rynku wewnętrznego (miast). Należy też podkreślić, że dzięki praktycznie darmowej pracy chłopów pańszczyźnianych, koszty produkcji były niższe. Wielkość folwarków była różna. Tymi najmniejszymi kierowała osobiście szlachta, natomiast te największe posiadały swoich zarządców (włodarzy, dworników, urzędników). Od XVI w. korzystano także z pracy najemnej (czeladź, rzemieślnicy). Gospodarka folwarczno - pańszczyźniana była nastawiona przede wszystkim na produkcję zboża (głównie żyta i owsa, a na ziemiach żyznych także pszenicy). Mniejsza rolę odgrywała hodowla. Wyjątkiem może tu jednak być Ruś i Ukraina (hodowla Wołów) oraz zachodnia Wielkopolska i Pomorze (owce). Istniały też folwarki nastawione na gospodarkę rybną (Śląsk i zachodnia Małopolska). Poza folwarkami funkcjonowała gospodarka leśna, czyli związana z bartnictwem, czy przerobem drewna (Mazowsze i Litwa). Większość zboża i trafiała do portów (Korona - Gdańsk, Wielkie Księstwo Litewskie - Kłajpeda, Królewiec i Ryga), a stamtąd do krajów Europy Zachodniej. kryzys gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej rozpoczął się w XVII w.

Niewątpliwie szlachta była najbardziej uprzywilejowanym spośród wszystkich stanów społecznych. Przewagę polityczną i gospodarczą uzyskała jeszcze w średniowieczu, jako rycerstwo (dzięki monopolom sądowym i ekonomicznym). Kolejni władcy polscy obdarzali stan szlachecki przywilejami natury politycznej i ekonomicznej. Gwarancja nietykalności osobistej, wyłączne prawo do nabywania ziemi, zwolnienia z ceł i podatków, to wszystko dawało szlachcie sporą swobodę w prowadzeniu przez nią działalności politycznej i gospodarczej. Okresem największej dominacji polskiej szlachty w życiu politycznym kraju przypada na wiek XVI, kiedy ostatecznie wykształcił się system demokracji szlacheckiej. Od XVII w. dominującą rolę zaczęła odgrywać magnateria. W tym też stuleciu nastąpił spadek popytu i cen na zboże, w wyniku czego sytuacja ekonomiczna szlachty uległa pogorszeniu.