Gospodarkę polską można podzielić na kilka okresów. Każdy z nich cechował się nieco innymi zjawiskami, które z kolei były uwarunkowane określonymi okolicznościami politycznymi, społecznymi, sytuacją wewnętrzną i międzynarodową. Dlatego też niniejsza praca została podzielona na kilka następujących części. W pierwszej z nich zostały przedstawione procesy ekonomiczne zachodzące w latach: 1815- 1870. Kolejny etap to sytuacja gospodarcza polski w latach 1870- 1918, następny dotyczy okresu międzywojennego. Okres po zakończeniu II Wojny Światowej został podzielony na trzy podokresy: 1939- 1956, 1956- 1989 i 1989- 2000. W polskiej gospodarce począwszy od wieku XIX, aż do początku XXI w. wyróżnia się zatem sześć odrębnych okresów.

Pierwszy okres obejmujący lata 1815- 1870 charakteryzuje się zaawansowanym rozwojem przemysłu (zwłaszcza do 1864 r.). Przeobrażenia gospodarcze, jakie miały miejsce w tamtym czasie w zasadniczy sposób zmieniły dotychczasowe formy hodowli, uprawy i produkcji. Na początku tego okresu popularną formą gospodarowania był zwykły warsztat rzemieślniczy wytwarzający towary jednostkowe, w którym pewne tradycje przekazywano z ojca na syna. Następnie rozwinęła się manufaktura początkowo w formie rozproszonej, a później scentralizowanej. Był to zarazem pierwszy etap produkcji na skalę można powiedzieć masową, zapoczątkowany wraz z powstaniem i rozwojem pierwszych fabryk. Za tradycyjny ośrodek przemysłowy uważano wówczas Zagłębie Staropolskie. Powstawały też jednak nowe ośrodki takie jak Zagłębie Dąbrowskie, czy Górny Śląsk, gdzie bardzo prężnie rozwijał się przemysł górniczy i wydobywczy.

Ze strony władz państwowych występowało dosyć duże zainteresowanie podejmowaniem działań zmierzających do uprzemysłowienia kraju. Wsparcie w tym zakresie płynęło również ze strony ziemiaństwa, które w urbanizacji kraju dostrzegało określone korzyści również dla siebie. Szczególną uwagę należy zwrócić na niezwykle skuteczną politykę gospodarczą prowadzoną przez Lubeckiego. Wśród korzyści jakie płynęły dla Królestwa Polskiego należy wymienić ochronę przed napływem tanich produktów pochodzących pochodzących z obszaru zaboru pruskiego i austriackiego, a także łatwiejszy eksport do Rosji, a w związku z tym ułatwiony przewóz towarów na rynek chiński i rynki bliskowschodnie. Podjęty wówczas program industrializacyjny, który został wprowadzony przy pomocy zarówno krajowego kapitału państwowego, jak również środków pochodzących od ziemiaństwa oraz z zagranicy. Począwszy od 1828 r. na ziemiach polskich funkcjonował Bank Polski. Rozwinął się wówczas także przemysł ciężki, co wiązało się z powstaniem Zagłębia Dąbrowskiego, z pojawieniem się maszyny parowej i wykorzystaniem jej do celów przemysłowych, a także powstawanie licznych zakładów produkcyjnych (m. in. Huty Bankowej). Znacznej poprawie uległy również warunki komunikacyjne. Znaczny postęp widoczny był również w przemyśle tekstylnym, który rozwinął się zwłaszcza na terenie późniejszych województw: kaliskiego i mazowieckiego. Duże znaczenie miał także przemysł bawełniany, z głównymi ośrodkami usytuowanymi w rejonie: Łodzi, Pabianic, Zgierza i Zduńskiej Woli.

Kolejny etap w gospodarce polskiej obejmował lata: 1870- 1918. Był to okres trudny i nie dający się łatwo ocenić, głównie dlatego, że ziemie polskie pozostawały pod zaborami. Występowało między nimi zatem bardzo wiele różnic. Należy jednak przyznać, iż nie był to czas, w którym mógł nastąpić dynamiczny i kompleksowy rozwój gospodarczy. W 1885 r. zlikwidowano Bank Polski, będący wówczas jedyną na ziemiach polskich (teren Królestwa Polskiego) instytucją posiadającą uprawnienia pozwalające na emisję pieniądza czy papierów wartościowych. Mimo, iż na ziemiach polskich poszczególnych zaborów obowiązywały waluty państw zaborczych, dochodziło do powstawania lokalnych banków. Począwszy od 1870 r. na terenie Królestwa Polskiego małe oddziały bankowe, czy kantory wymiany walut podlegały koncentracji, wchodząc w skład większych banków jako ich filie. Na terenie Galicji funkcjonował Bank Centralny, będący bankiem rodzimym- krajowym. Zajmował się on obsługą większości kredytów czy to ziemskich, czy przemysłowych lub hipotecznych. W sektorze bankowym działały także banki spółdzielcze, które z kolei zajmowały się obsługą kredytów rolniczych, zaciąganych przez chłopów. Warto dodać, że rozwijały się różne formy spółdzielczości, co miało istotne znaczenie dla rozwoju całego systemu kredytów. Wśród podejmowanych inicjatyw spółdzielczych wyróżnia się: zrzeszenia o charakterze rolniczo- handlowym, spółdzielnie mleczarskie i producentów żywności (spożywców).

Okres Dwudziestolecia Międzywojennego oceniany jest jako czas kryzysu polskiej gospodarki, jednak nie można pomijać wielu wysiłków wkładanych w jego przezwyciężanie. Kryzys, jakkolwiek rozgrywający się na przestrzeni wielu lat, w sposób najbardziej dotkliwy odczuwany był w roku 1932, wpisując się w realia tzw. Wielkiego Kryzysu o zasięgu światowym. Spadek produkcji ogólnoświatowej w tamtych latach wyniósł ponad 30%, by w Europie sięgnąć 27%, co pociągnęło za sobą natychmiastowy wzrost bezrobocia i obniżenie poziomu życia. Wśród dziedzin, w których skutki kryzysu były najbardziej negatywne, wymienia się poza przemysłem czy handlem i finansami także rolnictwo.

Aby dokonać nieco dokładniejszej charakterystyki gospodarczej okresu: 1919- 1939 należy podkreślić, iż do 1923 roku stan koniunktury światowej był całkiem dobry. Kapitaliści funkcjonujący najczęściej w oparciu o wyzysk klas niższych (chłopskich, robotniczych) radzili sobie w ówczesnej sytuacji gospodarczej zarówno z produkcją odpowiedniej ilości towarów, jak również z ich sprzedażą. Załamanie gospodarki nastąpiło jednak już w 1928 r. Kryzys nie dotykał jednocześnie wszystkich krajów, jednak wzajemnie powiązania płatnicze, surowcowe czy eksportowe przyczyniły się do jego rozprzestrzenienia. Warto przyjrzeć się zwłaszcza dwom zjawiskom. Pierwsze z nich dotyczy nadprodukcji i wiąże się z obniżaniem możliwości nabywczych ludności, której najzwyczajniej nie było stać na zakup towarów, z powodu niskich pensji. Przyczyniło się to do powstania kolejnego zjawiska, mianowicie gromadzenia zarówno w magazynach jak i w sklepach ogromnych ilości towarów, których nie można było sprzedać.

Do Polski recesja dotarła w 1929 r. Ponieważ dużą rolę w gospodarce polskiej tamtego okresu odgrywało rolnictwo (udział produkcji rolnej w całkowitej wartości produkcji krajowej sięgał blisko 80%) obniżenie cen produktów rolnych w 1928 r. przyczyniło się do niepokojów wśród ludności oraz do zakłóceń w prawidłowym funkcjonowaniu mechanizmów gospodarczych. Sytuacja na rynku krajowym ulegała systematycznemu pogorszeniu, a rolnikom przestawała opłacać się produkcja.

Pogarszanie się warunków zewnętrznych, kłopoty gospodarcze dotykające zagraniczne rynki oraz znaczne ograniczenie polskiego eksportu spowodowane koniecznością uzyskiwania dewiz, wymuszała ograniczanie kosztów produkcji, by utrzymać korzystne ceny eksportowanych towarów. Wszystkie te czynniki przyczyniały się do coraz trudniejszej sytuacji przemysłowców. Rok 1936 r. okazał się niezwykle trudnym momentem dla polskiego przemysłu. W wyniku recesji produkcja obniżyła się o ponad połowę poprzedniej wartości, dotykając głównie przemysł lekki (skórzany i włókienniczy), by objąć swym zasięgiem również ciężki przemysł hutniczy i metalurgiczny. Ogólne pogorszenie sytuacji najbardziej dało się odczuć w dziedzinie konsumpcji. Nastąpiło również zachwianie sektora bankowego ze względu na niedobory walutowe oraz odpływ dewiz. Sytuacja finansów państwa nie rokowała zbyt dobrze na przyszłość.

Kolejny okres to lata wojny i wczesny okres PRL-u (Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej): 1939 - 1956. Dużego znaczenia nabrały założenia przedstawione w Manifeście Lipcowym (z 22 lipca 1944 r.) PKWN- u (Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego). Była tam mowa o konieczności przeprowadzenia niezbędnych reform gospodarczych i społecznych w Polsce, wśród których znalazły się: reforma rolna oraz nacjonalizacyjna. Manifest ów był pierwszym prawnym i politycznym dokumentem władz ludowych w Polsce, kierowanym do wszystkich obywateli polskich zarówno przebywających w kraju, jak i poza jego granicami. Uwzględniał w swych zapisach zlikwidowanie własności ziemskiej, w ramach reformy rolnej, ustanowienie państwowego nadzoru nad poszczególnymi dziedzinami gospodarki (produkcja przemysłowa, handel, sektor bankowy), gwarantując jednocześnie swobody demokratyczne, czy swobodny i powszechny dostęp do nauki. Reforma nacjonalizacyjna w odniesieniu do przemysłu polegała na przejmowaniu przez państwo kontroli nad zakładami przemysłowymi przez tzw. rady robotnicze.

Odbudowa polskiej gospodarki w pierwszych latach powojennych postępowała całkiem sprawnie. Pewnej pomocy przy odbudowie gospodarczej i zaopatrzeniu udzielał ZSRR, na podstawie podpisanego 21 kwietnia 1949 r. Układu o Przyjaźni, Pomocy Wzajemnej i Współpracy Powojennej. Natomiast Rząd Tymczasowy ówczesnej Polski, starał się jak najlepiej wykorzystywać tę pomoc. Nie bez znaczenia pozostaje również niezwykłe zaangażowanie narodu, który funkcjonował na zasadzie pełnej mobilizacji społecznej i entuzjastycznie podejmował konieczne prace. Przygotowano również tzw. plan trzyletni, zakładający intensywną odbudowę gospodarczą kraju w latach: 1947- 1949. Wielokrotnie zdarzało się jednak, że robotnicy pracujący przy odgruzowywaniu miast, czy odbudowujący fabryki i zakłady przemysłowe, nie otrzymywali za swoją pracę żadnego wynagrodzenia. Powołano do życia liczne organizacje zawodowe i partyjne mające na celu m. in. reprezentowanie robotników, zaopatrywanie ich w żywność i odzież, czy potrzebne surowce. Kolejną instytucją tym razem o zasięgu ogólnokrajowym, powołaną przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów na podstawie dekretu z 10 listopada 1945 r. był Centralny Urząd Planowania, który w 1949 r. został zastąpiony Państwową Komisją Planowania Gospodarczego.

Na lata: 1956 - 1989 przypadł okres rozwoju gospodarczego. Władze Polski Ludowej prowadząc tzw. politykę socjalistycznego uprzemysłowienia, osiągały bardzo dobre rezultaty. Jako przykład podaje się dwudziestokrotny wzrost wartości produkcji przemysłowej w 1973 r. w porównaniu z rokiem 1938. Znacznej poprawie uległa również sytuacja w rolnictwie. Dużą wagę przywiązywano do zakładów przemysłowych produkujących narzędzia, maszyny lub ich elementy, dzięki czemu wiele dziedzin mogło ulec usprawnieniu. Wielki krok naprzód uczyniono również w sektorze energetyczno- paliwowym. Powstawały liczne nowe okręgi przemysłowe. W przemyśle węglowym do najważniejszych należy zaliczyć: Okręg Węglowy w Rybniku (wydobycie węgla kamiennego). Jeżeli chodzi o węgiel brunatny najsłynniejszymi ośrodkami były: Konin i Turoszów. Miedź wydobywano w ośrodku w Lublinie, natomiast zagłębiem siarki był Tarnobrzeg. Koncentracja przemysłu chemicznego następowała w rejonie: Szczecina, Gdańska, Włocławka, a także w Płocku, Policach czy Puławach. Rozwinął się także przemysł stoczniowy. Warto zauważyć, iż przeobrażeniom uległa praktycznie cała struktura gospodarcza kraju, a gwałtowny rozwój przemysłu pociągnął za sobą znaczną poprawę rolnictwa, gdzie zaczęto wprowadzać coraz nowocześniejsze rozwiązania. Mimo, iż zmniejszył się obszar, na jakim gospodarowano, rolnictwo zyskało korzystne warunki rozwojowe. Część obszarów rolniczych zagospodarowano na potrzeby czy to przemysłu (zakłady przemysłowe), czy transportu (budowa dróg). Koniecznym stało się równiej podejmowanie licznych inicjatyw budowlanych w celach mieszkaniowych.

W dziedzinie transportu, podejmowano szereg działań usprawniających komunikację. Każdy z wieloletnich planów rozwoju gospodarczego zakładał jakieś inwestycje w tej gałęzi gospodarki. Powstała zatem rozbudowana trakcja kolejowa, podjęto jej częściową elektryfikację. Wybudowano również wiele nowych odcinków dróg o lepszej nawierzchni. Kraj pokrył się całkiem gęstą siecią drogową.

Dynamicznemu rozwojowi podlegał także handel. Na przestrzeni lat: 1971- 1975 zaobserwowano znaczący wzrost w zakresie ilości towarów dostępnych na rynku (blisko 80%). Odnotowano także zwiększenie się wartości usług szczególnie w okresie: 1966- 1970, natomiast podaż w okresie: 1971- 1975 podniosła się o około 60%.

Największe przemiany gospodarcze przypadają na lata: 1989- 2000. Wraz z przemianami ustrojowymi państwa, zmianie uległy także zasady gospodarowania. Możliwym stało się funkcjonowanie w warunkach wolnego rynku. Kolejne rządy przyczyniały się do wprowadzania niezbędnych reform, w tym reformy prywatyzacyjnej. Widocznie poprawiła się wymiana handlowa, a wraz z nią dostępność poszczególnych towarów dla wszystkich obywateli. Pogorszył się natomiast stan rolnictwa, wzrosło bezrobocie. Wielokrotnie dochodziło do sytuacji, kiedy zakłady przemysłowe nie były w stanie poradzić sobie z nową sytuacją oraz z konkurencją, w wyniku czego ogłaszały upadłość. Dobrze rozwijały się usługi, co jest charakterystyczną cechą gospodarki rynkowej.

Wykorzystane materiały:

  1. "Dzieje Polski", J. Topolski
  2. "Historia Gospodarcza", Z. Gazda
  3. "Historia i społeczeństwo", G. Wojciechowski