PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA

Wybuch I wojny światowej w 1914 roku oznaczał spełnienie marzeń wielu polityków polskich o konflikcie międzynarodowym, w którym trzej zaborcy znajda się po przeciwnych stronach barykady. Jeszcze na początku XIX wieku książę Adam Czartoryski wierzył że tylko taki układ na arenie międzynarodowej może dać Polakom nadzieję na odzyskanie niepodległości. Najszybciej i najbardziej zdecydowanie zareagowali zwolennicy opcji austro-węgierskiej, którzy chcieli przekształcić  dwuczłonowe państwo Habsburgów w trójczłonowe: Polsko-Austro-Węgry. W skład polskiej części miały wejść ziemie zaboru austriackiego, dawne Królestwo Polskie oraz ziemie zabrane. Reprezentacją polityczną tej opcji stał się utworzony w Krakowie w sierpniu 1914 roku Naczelny Komitet Narodowy. Jego głównym zadaniem miało być organizowanie Legionów Polskich u boku cesarsko-królewskiej armii. Zwolennicy opcji rosyjskiej – uzyskania autonomii w ramach imperium Romanowów - utworzyli w Warszawie w listopadzie 1914 roku Komitet Narodowy Polski.

Latem 1915 wojska państw centralnych zajęły ziemie byłego Królestwa Polskiego. Jednocześnie zaczęły wyczerpywać się niemieckie i austriackie rezerwy mobilizacyjne. W związku z tym cesarze Niemiec i Austro-Węgier ogłosili 5 listopada 1916 roku tak zwany Akt 5 listopada, w którym wezwali Polaków do wstępowania do armii austro-węgierskiej i niemieckiej, w zamian za co zostanie utworzone państwo polskie. Nie sprecyzowano jednak ani jego granic, ani ustroju. Mimo to akt 5 listopada miał przełomowe znaczenie, gdyż przekreślił solidarność państw zaborczych w stosunku do Polski oraz postawił na forum międzynarodowym kwestię jej niepodległości. W jego następstwie Rosja również zaczęła wspominać o możliwości utworzenia państwa polskiego, złożonego z trzech zaborów, a po rewolucji lutowej 1917 Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości. Powołano do życia Naczelny Polski Komitet Wojskowy, a także zaczęto tworzyć Korpusy Polskie w Rosji.

Tymczasem na terenach okupowanych przez państwa centralne doszło do kryzysu przysięgowego, w wyniku którego załamała się koncepcja Legionów Polskich. Na miejsce Tymczasowej Rady Stanu powołana została Rada Regencyjna, mająca pełnić rolę najwyższej władzy tymczasowej w Królestwie Polskim. W marcu 1918 roku państwa centralne zadały kolejny cios opcji opowiadającej się za sojuszem taktycznym z nimi: podpisany wówczas z Rosją Radziecką pokój sankcjonował kontrolę Niemiec i Austro-Węgier nad terenami przedrozbiorowej Polski, która miała się stać satelickim państewkiem na obszarze byłego Królestwa Polskiego, bez oddanej Ukrainie Chełmszczyzny.

8 stycznia 1918 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson ogłosił swoją 14-punktową deklarację, której punkt trzynasty mówił o niepodległości Polski. Oświadczenie to miało kolosalne znaczenie dla sprawy polskiej, było kolejnym przełomem. Dzięki niemu niepodległość wydawała się już być na wyciągnięcie ręki.

W momencie, gdy klęska państw centralnych była już oczywista, zaczęły powstawać w różnych miejscach Polski tymczasowe ośrodki władzy: warszawska Rada Regencyjna powołała rząd J. Świerzyńskiego, w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna pod przewodnictwem Wincentego Witosa, w zaborze pruskim natomiast wyłoniona została Naczelna Rada Ludowa. Do tego w Lublinie powstała pierwsza Rada Delegatów Robotniczych, a  działacze chłopscy utworzyli Republikę Tarnobrzeską z T. Dąbalem i księdzem E. Okoniem na czele.

DRUGA RZECZPOSPOLITA

Zalążkiem władzy polskiej stał się jednak utworzony w nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod kierownictwem Ignacego Daszyńskiego, którego trzon stanowili zwolennicy Piłsudskiego. 17 listopada Piłsudski, którego naczelną władzę cywilną uznała Rada Regencyjna oraz rząd lubelski, powołał nowy gabinet z socjalistą Jędrzejem Moraczewskim na czele. Nowy rząd wydał manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, uzależniając jednak ich przeprowadzenie od przyszłego Sejmu Ustawodawczego. Jednocześnie wprowadził bardzo korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i zapowiedział wybory parlamentarne. Odbyły się one 26 stycznia 1919 roku – na terenie byłego Królestwa Polskiego i Galicji Zachodniej, a w czerwcu w Wielkopolsce. Sejm Ustawodawczy przyjął tzw. małą konstytucję, dzięki której pierwszy etap formowania państwowości został zakończony.

Tymczasem trwały walki o granice nowego państwa polskiego. Wersalski traktat pokojowy przyznał Polsce Pomorze Wschodnie bez Gdańska, które zostało wolnym miastem, a także prawie całą Wielkopolskę (która pokazała światu, do jakiego państwa chce należeć poprzez powstanie zbrojne w grudniu 1918 roku), na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach miano przeprowadzić plebiscyty. W plebiscycie na Warmii i Mazurach ludność opowiedziała się za przynależnością do Niemiec (m.in. dlatego, że odbył się w lipcu 1920 roku, w okresie ofensywy bolszewickiej na Warszawę). Zgodnie z wynikami plebiscytu na Śląsku (w którym pozwolono wziąć udział wszystkim urodzonym na tym obszarze, nawet, jeśli już tam nie mieszkali, co to faworyzowało Niemców) Polsce ma przypaść tylko niewielka część Górnego Śląska. W odpowiedzi w 1921 roku wybuchło trzecie powstanie śląskie, w wyniku którego Rada Ligi Narodów ostatecznie przyznała Polsce 29% obszaru plebiscytowego. Granicę na Śląsku Cieszyńskim ustaliła arbitralnie w lipcu 1920 roku Rada Ambasadorów Ententy. Przebieg granicy wschodniej ustaliła wojny: polsko ukraińska (1918-1919) i polsko – bolszewicka (1919 – 1920). Ostateczny jej przebieg wyznaczony został w traktacie ryskim, podpisanym przez Polskę i Rosją Radziecką 18 marca 1921 roku. Ostatnim obszarem, którego losy zostały rozstrzygnięte, była Wileńszczyzna, zamieszkana w większości przez Polaków, ale stanowiąca historycznie część Litwy. Nie mogąc osiągnąć kompromisu z Litwinami, Piłsudski polecił gen. Żeligowskiemu zajęcie spornego obszaru pod pozorem buntu części wojsk polskich. W ten sposób stworzono fakty dokonane, potwierdzone przez sejm „Litwy Środkowej”, który opowiedział się za przynależnością Wileńszczyzny do II Rzeczypospolitej.

17 marca 1921 roku Sejm Ustawodawczy uchwalił konstytucję marcową. Konstytucja ustanawiała prymat władzy ustawodawczej nad wykonawczą, co wynikało głównie z obaw o to, że prezydentem zostanie Józef Piłsudski (nie chciano dawać mu zbyt wielkiej władzy). Wybory parlamentarne w 1922 roku pokazały silne różnice w poglądach politycznych społeczeństwa polskiego: w sejmie nie zyskało zdecydowanej przewagi żadne z ugrupowań, ani prawica (endecja), ani centrum (PSL „Piast”, chadecja i Narodowa Partia Robotnicza), ani też lewica (PPS i PSL „Wyzwolenie”). Tragedią zakończył się wybór Gabriela Narutowicza na prezydenta – ponieważ opowiedzieli się za nim m.in. przedstawiciele mniejszości narodowych, bardzo gwałtownie zaprotestowała prawica, a jeden z fanatycznych jej zwolenników, E. Niewiadomski, 16 grudnia zastrzelił prezydenta u progu warszawskiej Zachęty. Nowym prezydentem został Stanisław Wojciechowski, ale zabójstwo Gabriela Narutowicza położyło się cieniem na całym życiu politycznym II Rzeczypospolitej.

Rządy w kraju tymczasem przejęła koalicja centroprawicowa Chjeno-Piasta (na podstawie paktu lanckorońskiego, podpisanego w maju 1923 roku przez endecję, chadecję i PSL „Piast”). Głównym problemem rządu Wincentego Witosa okazała się gospodarka, „rozkładana” przez hiperinflację. Reformy ekonomiczne, które uspokoiły sytuację w kraju, przeprowadził Władysław Grabski (reforma skarbowo-walutowa, zrównoważenie  budżetu dzięki nadzwyczajnemu podatkowi majątkowemu i oszczędnościom, utworzenie Bank Polskiego, wymiana waluty). W 1925 roku uchwalono reformę rolną i zawarto konkordat ze Stolicą Apostolską. Reforma skarbowo-walutowa początkowo wydawała się wielkim sukcesem, później jej pozytywne efekty zmniejszyła wojna celna z Niemcami (1925 rok).

Przełom 1925 i 1926 przyniósł kolejne kryzysy polityczne i gospodarcze, ponownie zaczęła narastać inflacja, zmieniały się rządy, pogarszała się sytuacja międzynarodowa Polski (traktaty lokarneńskie, układ w Berlinie między Republiką Weimarską a ZSRR). W tej sytuacji Józef Piłsudski zdecydował się na przeprowadzenie zamachu stanu. 12 maja 1926 roku ruszył na Warszawę, a pod groźbą siły prezydent Wojciechowski i premier Witos ustąpili. Nowym premierem został Kazimierz Bartel, a 31 maja Zgromadzenie Narodowe (sejm i senat) niewielką większością głosów ofiarowało godność prezydenta Piłsudskiemu. Ten jednak nie zaakceptował wyboru, wysuwając kandydaturę Ignacego Mościckiego. Wybór Mościckiego na prezydenta faktycznie zalegalizował zamach majowy i ustanowił rządy sanacji. Jednocześnie sejm wprowadził poprawki do konstytucji (tzw. nowela sierpniowa), które wzmocniły uprawnienia prezydenta.

Początkowo obóz sanacji („odnowienia”) miał dość szerokie poparcie społeczne. Za konieczny uznała przewrót część lewicy, część prawicy, przedstawicieli administracji państwowej i wojska. Konsolidację władzy przez piłsudczyków ułatwiła też dobra koniunktura gospodarcza lat 1926–28.

Do starcia między nowym obozem władzy o opozycją doszło po wyborach parlamentarnych w 1928 roku. Sanacja (jako Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem) nie zdołała uzyskać w nich bezwzględnej większości, a pozostałe ugrupowania utworzyły blok sprzeciwu o nazwie Centrolew (PSL „Piast”, NPR, chadecja, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie i PPS). Celem Centrolewu była obrona systemu parlamentarnego. Ponieważ prezydent Mościcki zwlekał ze zwołaniem posiedzenia sejmu, latem 1930 roku przywódcy Centrolewu usiłowali doprowadzić do odwołania rządu sanacyjnego. Na jego czele stanął jednak sam Piłsudski, a Mościcki rozwiązał sejm i zarządził nowe wybory.

Kampania wyborcza 1930 roku należała do jednych z czarniejszych kart polskiego parlamentaryzmu: przywódcy Centrolewu zostali aresztowani pod pretekstem popełnienia pospolitych przestępstw i osadzeni w twierdzy brzeskiej. Jednocześnie w Galicji Wschodniej tajna Ukraińska Organizacja Wojskowa organizowała zamachy terrorystyczne, na co władze odpowiadały pacyfikacjami wsi ukraińskiej. W październiku rozpoczął się proces brzeski. W takiej atmosferze wybory w listopadzie 1930 roku przyniosły zdecydowane zwycięstwo BBWR. W procesie brzeskim natomiast przywódcy opozycji zostali skazani na kary więzienia od 1,5 do 3 lat wiezienia. Część z nich, między innymi Wincenty Witos, opuściła kraj zanim wyrok się uprawomocnił.

Tymczasem w kraju ponownie rozpoczął się kryzys gospodarczy, spowodowany tym razem ogólnoświatowym załamaniem gospodarki. Zmieniająca się na niekorzyść sytuacja materialna (bezrobocie, inflacja, spadek wysokości płac itd.) prowadziła do wzrostu napięć społecznych i narodowościowych oraz zwiększenia wpływów radykalnych ugrupowań politycznych.

W 1934 roku założony zostaje Obóz Narodowo-Radykalny, z którego z kolei wyłoniły się później skrajnie prawicowa, nacjonalistyczna ONR Falanga. W 1933 roku prezydent Mościcki został wybrany przez parlament na drugą kadencję Rok później władze sanacyjne utworzyły obóz w Berezie Kartuskiej, do którego kierowano bez wyroku sadu członków stronnictw opozycyjnych i organizacji „wywrotowych” (komuniści, nacjonaliści ukraińscy). W kwietniu  1935 roku w trybie budzącym prawne wątpliwości uchwalono nowa konstytucję. Zasadnicza zmiana dotyczyła prezydenta, który stał się najważniejszą władzą w państwie, odpowiedzialną jedynie „przed Bogiem i historią”. Nowa ordynacja wyborcza praktycznie odsunęła opozycję od wpływu na kształt organów ustawodawczych i rządu, rola sejmu i senatu została ograniczona, a rząd uniezależniono od parlamentu.

Na arenie międzynarodowej dyplomacja polska próbowała zapewnić krajowi bezpieczeństwo przez podpisywanie traktatów: paktu o nieagresji z  ZSRR oraz deklaracji o niestosowaniu przemocy z Niemcami.

12 maja 1935 roku zmarł Józef Piłsudski. Jego zwolennicy podzielili się na grupę „zamkową” prezydenta Mościckiego i bardziej autorytarną grupę wojskowych (pułkownicy) z Walerym Sławkiem (wkrótce odsunięta od ścisłej elity władzy) i gen. E. Rydzem-Śmigłym na czele. Wybory parlamentarne zostały przez dużą część społeczeństwa zbojkotowane (wzywała do tego opozycja), w związku z tym obóz rządzący uzyskał przygniatającą przewagę w obu izbach.

Przedłużający się kryzys gospodarczy potęgował niezadowolenie społeczeństwa. W miastach istniało olbrzymie bezrobocie jawne robotników i pracowników umysłowych oraz ukryte — pozbawionych klientów i zarobku kupców i rzemieślników (klientów nie było, bo społeczeństwo nie miało pieniędzy). Powodowało to narastającą radykalizację nastrojów. Wśród mniejszości narodowych wzrastały wpływy organizacji nacjonalistycznych, które zaczęły zagrażać integralności państwa (Ukraińcy). Powtarzały się demonstracje robotnicze inspirowane przez działaczy socjalistycznych i komunistycznych, grupy młodzieży prawicowej organizowały ekscesy antysemickie. W odpowiedzi na akcje polityczne opozycji sanacja rozwiązała BBWR i utworzyła w 1937 roku Obóz Zjednoczenia Narodowego. Program OZN oparto na hasłach solidaryzmu społecznego i silnego państwa. Pojawiły się akcenty antysemickie i antyukraińskie.

W związku z napięciami oraz utrzymującym się nadal bardzo wysokim bezrobociem oraz koniecznością rozwoju przemysłu obronnego rząd przystąpił do realizacji programu aktywizacji gospodarki. Jego autorem był wicepremier do spraw gospodarki Eugeniusz Kwiatkowski, zwolennik uprzemysłowienia, utrzymania równowagi budżetowej, obrońca stałości złotego. Przede wszystkim jednak był on współtwórcą Centralnego Okręgu Przemysłowego w widłach Sanu i Wisły, popierał też budowę portu morskiego w Gdyni. Poprawa koniunktury oraz sukcesy w realizacji pierwszych zamierzeń zachęciły ministra do opracowania w 1938 roku nowego, 15-letniego planu gospodarczego. Niestety, na przeszkodzie jego realizacji stanął wybuch wojny.

Pod koniec lat 30. polska scena polityczna uległa konsolidacji: poza obozem rządzącym istniały tylko cztery liczące się partie: Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy i Polska Partia Socjalistyczna. W 1938 roku nastąpiło złagodzenie napięć społecznych oraz wzrost zagrożenia zewnętrznego.

W marcu 1938 roku, po inkorporacji Austrii przez Niemcy, Polska wystosowała do Litwy ultimatum, żądając nawiązania stosunków dyplomatycznych. Rząd litewski, nie mając wyjścia, ustąpił. Po zawarciu układu monachijskiego Polska zażądała od Czechosłowacji cesji Zaolzia, zajętego przez Czechów w 1919 roku, po czym wojsko polskie wkroczyło na sporne tereny anektując je do Polski.

W październiku 1938 roku Niemcy zażądały od Polski zgody na włączenie do Rzeszy Gdańska wraz z eksterytorialną szosą łączącą Prusy Wschodnie z resztą Niemiec. Ponieważ państwa zachodnie nie wykazywały zainteresowania Europą Środkowo-Wschodnią, Polska została sama z problemem niemieckich gróźb. Wydawało się, że sytuacja ta uległa zmianie po aneksji Czechosłowacji przez III Rzeszę w marcu 1939 roku – w odpowiedzi na to Wielka Brytania i Francja udzieliły Polsce gwarancji niepodległości. 28 kwietnia natomiast Hitler wymówił polsko-niemiecki układ o nieagresji. Widmo wojny stawało się coraz wyraźniejsze.

23 sierpnia w Moskwie przedstawiciele Niemiec i ZSRR (Joachim von Ribentropp i Wiaczesław Mołotow) podpisali układ o nieagresji między ZSRR i Niemcami, zawierający tajny protokół, przewidujący podział Europy Wschodniej, w tym Polski. W praktyce oznaczał on danie Niemcom wolnej ręki w planowanym ataku na Polskę.

DRUGA WOJNA ŚWIATOWA

Agresja niemiecka rozpoczęła się 1 września 1939 roku. 17 września na Kresy Wschodnie wkroczyła Armia Czerwona. Walki trwały na obu frontach nieco ponad miesiąc, poczym władze państwa polskiego przeszły do Rumunii (z zamiarem przedostania się do Francji). Na uchodźstwie, po rezygnacji prezydenta Mościckiego, odbudowy władz państwa i kierowania konspiracyjną walką zbrojną podjęli się politycy będący na ogół przed wojną w opozycji, wywodzący się z PPS, SL, SN, SP. 29 września na prezydenta RP został wyznaczony Władysław Raczkiewicz. Premierem został generał Władysław Sikorski. Sikorski został również mianowany Naczelnym Wodzem. 1 października 1939 roku zaprzysiężono rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, a dziewięć dni później powołano Radę Narodową, mającą spełniać funkcje parlamentu. Rozpoczęto również formowanie jednostek Polskiej Armii we Francji.

W kraju natomiast podejmowano pierwsze próby tworzenia tajnych organizacji antyniemieckich (jeszcze przed kapitulacją Warszawy utworzono np. Służbę Zwycięstwu Polski). Ziemie zajęte przez Niemcy zostały częściowo włączone do III Rzeszy, z pozostałej części utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG). Rozpoczęła się polityka eksterminacji narodu polskiego i narodu żydowskiego. Ziemie włączone do III Rzeszy miały zostać całkowicie zgermanizowane. Generalne Gubernatorstwo tymczasowo miało służyć jako rezerwuar robotników dla niemieckiego przemysłu i rolnictwa. Na ziemiach zajętych przez ZSRR sowieckie władze okupacyjne wprowadziły reżim oparty na terrorze polityczno-policyjnym. Wszystkie partie i organizacje społeczne (poza komunistycznymi) zostały rozwiązane. Obywatelom RP nadano przymusowo obywatelstwo radzieckie. Aresztowano i wywieziono w głąb ZSRR dziesiątki tysięcy osób, przeprowadzono wywłaszczenia i konfiskaty własności prywatnej oraz kolektywizację rolnictwa, wymieniono walutę, przejęto własność państwa polskiego i instytucji publicznych.

Na politykę okupantów Polacy odpowiedzieli budową Polskiego Państwa Podziemnego. Dzięki ogromnemu wysiłkowi udało się stworzyć zarówno jego struktury cywilne (w tym sądownictwo), jak i wojskowe. Siłą zbrojną miały być oddziały Związku Walki Zbrojnej, później przemianowanego na Armię Krajową. W 1940 roku powołano do życia Delegaturę Rządu na Kraj (przedstawicielstwo rządu RP na uchodźstwie w okupowanym kraju). Zadaniem Delegatury było organizowanie administracji cywilnej i przygotowywanie władzom w Wielkiej Brytanii warunków do objęcia władzy w wyzwolonej Polsce.  W tym samym roku powołano do życia Polityczny Komitet Porozumiewawczy - reprezentację głównych stronnictw politycznych ziem okupowanych.

Na uchodźstwie władze RP sformułowały główne cele wojenne Polski: kontynuacja wysiłku zbrojnego i wyzwolenie kraju spod okupacji, odbudowa państwa w nowym kształcie ustrojowym z przedwojenną granicą wschodnią i nowymi ziemiami uzyskanymi kosztem Niemiec, utrzymanie sojuszu z Francją i Wielką Brytanią. Powstawały polskie formacje wojskowe, które wzięły później udział w walkach w Norwegii, Francji, Wielkiej Brytanii, na Bliskim Wschodzie, marynarka wojenna na Atlantyku i Morzu Śródziemnym.

Po napaści na ZSRR w czerwcu 1941 roku III Rzesza okupowała już całe terytorium Polski. Rozpoczęto realizację planu całkowitej germanizacji ziem polskich, wzmożono również ich eksploatację gospodarczą (w związku ze zwiększonymi potrzebami armii niemieckiej na wschodzie). Zdecydowano o ostatecznym rozwiązaniu sprawy żydowskiej (obozy zagłady w Chełmnie, Auschwitz, Sobiborze, Treblince). W konspiracji w wyniku akcji scaleniowej, następowała rozbudowa ZWZ – Armii Krajowej. 30 lipca 1941 rząd RP na uchodźstwie zawarł kompromisowy układ z rządem ZSRR, na mocy którego wznowiono stosunki dyplomatyczne i ogłoszono amnestię dla obywateli polskich więzionych przez ZSRR w więzieniach i łagrach. Dzięki temu między innymi możliwe było uformowanie Armii Polskiej w ZSRR (w 1942 roku ewakuowanej za zgodą Stalina na Bliski Wschód).

Dyplomatyczne stosunki polsko-radzieckie zostały ponownie zerwane w kwietniu 1943 roku, po upublicznieniu przez hitlerowców odkrycia masowych grobów w Katyniu i skierowaniu przez rząd polski wniosku do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o powołanie niezależnej komisji do zbadania zbrodni przeciwko narodowi polskiemu. , rząd ZSRR 25 IV 1943 zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźstwie. Tymczasem Stalin, wykorzystując Polaków w ZSRR, rozpoczął jawne tworzenie ośrodka politycznego, który miałby przejąć władzę w Polsce, po wyzwoleniu jej przez Armię Czerwoną (Związek Patriotów Polskich). Zaczęto też ponownie tworzyć polskie oddziały wojskowe, tym razem jednak już pod ścisła kontrolą Moskwy (Pierwsza Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki, później Pierwszy Korpus Polski). 4 lipca 1943 roku w katastrofie lotniczej w Gibraltarze zginął gen. Sikorski, zatem premierem został Stanisław Mikołajczyk, a Naczelnym Wodzem - gen. Kazimierz Sosnkowski. Wcześniej Niemcy aresztowali w Warszawie dowódcę Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego, jego następcą został gen. Tadeusz Komorowski.

Na konferencji teherańskiej (28 XI–1 XII 1943), bez udziału, zgody i informowania władz polskich w zasadzie uzgodniono kształt terytorialny powojennej Polski (między Odrą i linią Curzona, z Prusami Wschodnimi). Na przełomie 1943 i 1944 roku komuniści powołali Krajową Radę Narodową (przewidzianą jako zalążek powojennego parlamentu), a w styczniu 1944 roku Armia Czerwona wkroczyła na przedwojenne ziemie polskie. W odpowiedzi Armia Krajowa rozpoczęła, przygotowywaną od 1943 roku, akcję „Burza” (chodziło o ujawnienie się zgrupowań partyzanckich i zaatakowanie Wehrmachtu na bezpośrednim zapleczu frontu sowiecko-niemieckiego. Politycznie akcja miała utorować władzom podporządkowanym rządowi na uchodźstwie przejęcie władzy na wyzwalanych terenach). 9 stycznia 1944 Krajowa Reprezentacja Polityczna (dawny Polityczny Komitet Porozumiewawczy) została przekształcona w Radę Jedności Narodowej (RJN), spełniającą funkcję podziemnego parlamentu. A zatem niemal jednocześnie zaczęły formować się na ziemiach polskich dwa opozycyjne ośrodki władzy: „legalny”, bo związany z rządem na uchodźstwie, będącym bezpośrednim spadkobiercą władz przedwojennych (Rada Jedności Narodowej i Armia Krajowa) oraz uzurpatorski, tworzony i forsowany przez polskich komunistów kierowanych z Moskwy (Krajowa Rada Narodowa i Gwardia Ludowa, później Armia Ludowa).

W lipcu – sierpniu 1944 roku Armia Czerwona dotarła do Wisły. Rozpczął się okres Polski lubelskiej, rządzonej przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Na  wyzwolonych terenach rozpętano terror przeciwko przeciwnikom politycznym i członkom Armii Krajowej. Tworzono struktury administracyjne „wolnej”, komunistycznej Polski. Wydano dekret o reformie rolnej. Tworzyły się podstawy życia politycznego, które wyznaczą standardy na następne 50 lat: przewodniczą rolę odgrywała Polska Partia Robotnicza, a wokół niej formowano partie satelickie, różne od PPR właściwie tylko z nazwy i programu, faktycznie zaś pozostające pod jej kontrolą i podejmujące działania zgodnie z życzeniem Komunistów (Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne).

Tymczasem w ramach akcji „Burza” 1 sierpnia 1944 roku rozpoczęło się powstanie warszawskie. Jego celem było wyzwolenie miasta przed Armią Czerwoną tak, by można było sprowadzić do miasta legalne władze z Wielkiej Brytanii i przeciwstawić je uzurpatorskim w Lublinie. Celu tego niestety nie udało się osiągnąć: mimo wysiłków rządu RP na uchodźstwie nie otrzymało żadnej pomocy ani od aliantów zachodnich, ani tym bardziej od stojącej na prawym brzegu Wisły Armii Czerwonej. 30 września w wyniku brytyjskich nacisków gen. Sosnkowski (krytykujący aliantów za brak pomocy dla powstania) złożył dymisję i Naczelnym Wodzem został gen. Komorowski. Po kapitulacji powstania 2 października władze Polskiego Państwa Podziemnego wydostały się z Warszawy i pozostały w konspiracji.

31 grudnia 1944 roku PKWN został przekształcony w Rząd Tymczasowy.

Na konferencji jałtańskiej (4–11 II 1945) przywódcy ZSRR, USA i W. Brytanii ustalili przebieg polskiej granicy wschodniej i zasadę ogólnego przyrostu terytorialnego Polski kosztem Niemiec. Rząd Tymczasowy miał zostać uzupełniony przez polityków innych niż komunistyczna opcji, zarówno z kraju i zagranicy. W ten sposób miał powstać Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. W marcu 1945 NKWD podstępnie aresztowało 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Wkrótce odbył się ich proces, w wyniku którego na podstawie fałszywych zarzutów większość oskarżonych została skazana na karę więzienia. W ten podstępny, bezwzględny i perfidny sposób podcięto korzenie Armii Krajowej i przedstawicielstwa legalnego rządu w kraju.

1 lipca 1945 roku Rada Jedności Narodowej, nie widząc możliwości dalszego działania i w obawie o swoje życie i wolność zadecydowała o samorozwiązaniu. Zlikwidowana została również Delegatura Rządu RP na Kraj.

Utworzenie TRJN umożliwiało uregulowanie granic Polski: na konferencji w Poczdamie (17 VII–2 VIII 1945) Stalin, Harry Truman i Clement Attlee wyrazili zgodę na przejęcie przez Polskę byłych obszarów niemieckich do Odry i ujścia Nysy Łużyckiej, a także części Prus Wschodnich (bez Obwodu Kalinigradzkiego) i obszaru byłego Wolnego Miasta Gdańska. Ustalono, że ludność niemiecka tych obszarów będzie wysiedlona do alianckich stref okupacyjnych Niemiec. Granica wschodnia Polski została ustalona w umowie między TRJN i rządem ZSRR, podpisanej 16 sierpnia 1945 w Moskwie.