Historia Polski w latach 1914-1921.

Najważniejsze pojęcia oraz definicje.

- autonomia - możliwość stanowienia norm samemu sobie; w znaczeniu politycznym samozarządzanie częścią lub całością terytorium kraju, w zakresie wyznaczonym przez konstytucję; statut autonomiczny jest ustanawiany i uchwalany przez organ ogólnopaństwowy, najczęściej przez parlament

- federacja - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów czy prowincji), ale posiadających wspólny rząd

- internowanie - przymusowe umieszczenie w specjalnych obozach, biorących udział w wojnie rozbrojonych oddziałów wojskowych, które przekroczyły granice państwa neutralnego; może także dotyczyć osób cywilnych

- integralność - spójność

- koncepcja federacyjna - powojenna idea lansowana przez Józefa Piłsudskiego, oraz przez jego zwolenników; widząc wroga w Rosji, Piłsudski opowiadał się za koniecznością powstania suwerennych państw: Białorusi, Litwy i Ukrainy, które byłyby pomostem oddzielającym Polskę od Rosji; poza tym, widziano także potrzebę stworzenia federacji w Europie Wschodniej, federacji litewsko-białoruskiej, oraz ukraińsko-polskiej; mogłyby one, z powodzeniem, stawić czoła rosyjskiemu niebezpieczeństwu

- koncepcja inkorporacyjna, lansowana przez Romana Dmowskiego, i Endecję; była koncepcją opozycyjną w stosunku do idei federacyjnej Piłsudskiego; za wroga narodu polskiego uważała Niemcy; a propos włączenia w granice państwa polskiego terenów wschodnich, zwolennicy koncepcji inkorporacyjnej uważali, że jest to możliwe jedynie w przypadku ziem w większości zamieszkiwanych przez żywioł polski, gdyż tylko te ziemie można było z Polską łatwo i szybko zasymilować

-orientacja pro-austriacka - nurt ideologiczny o charakterze przedwojennym w bezpośredni sposób związany z osobą Józefa Piłsudskiego; orientacja pro-austriacka zakładała, że na wypadek wybuchu wojny, Królestwo Polskie powinno połączyć się z Galicją, oraz dążyć do nadania im statusu państwa autonomicznego, znajdującego się pod zwierzchnią władzą monarchii habsburskiej

- orientacja pro-rosyjska - nurt ideologiczny, będący opozycyjnym w stosunku do koncepcji przedwojennej Piłsudskiego; Roman Dmowski wraz z Narodową Demokracją byli przekonani że w momencie wybuchu wojny, Królestwo Polskie powinno wystąpić do boju z Cesarstwem Niemieckim, sprzymierzone z Rosją

- pacyfikacja - tłumienie buntu, powstania, itd. za pomocą siły zbrojnej; także forma terroru wobec ludności okupowanego terytorium

- plebiscyt - rodzaj głosowania zbliżonego do referendum; specyfika plebiscytu zależy od tradycji konkretnego państwa

Wybitne osobistości:

- Daszyński Ignacy (1866-1936), polityk, socjalista, współzałożyciel PPSD, a później także PPS; premier rządu lubelskiego w roku 1918; w czasie przewrotu majowego (1926), poparł Piłsudskiego, potem jednak przeszedł do opozycji; jeden ze współzałożycieli Centrolewu (1930)

- Dmowski Roman (1864-1939), polityk, główny ideolog oraz współzałożyciel Narodowej Demokracji; delegat Polski na konferencję paryską oraz sygnatariusz traktatu wersalskiego (28 czerwiec 1919); po przewrocie majowym (1926) założył Obóz Wielkiej Polski

- Haller Józef (1873-1960), generał, polityk; przed I wojną światową związany z Endecją; od roku 1914 w Legionach Polskich; od roku 1918 dowódca Armii Polskiej we Francji; w czasie wojny polsko-bolszewickiej (1919-1920) dowódca Frontu Północnego; po przewrocie majowym (1926) przeciwnik Piłsudskiego, przeniesiony w stan spoczynku

- Paderewski Ignacy Jan (1860-1941), pianista, światowej sławy wirtuoz, kompozytor, polityk, działacz społeczny i polityczny; fundator pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie (z okazji 500 rocznicy bitwy); w latach 1919-1920 szef rządu koalicyjnego oraz minister spraw zagranicznych; sygnatariusz traktatu wersalskiego; współzałożyciel Frontu Morges (1936); zmarł w Nowym Jorku

- Piłsudski Józef (1867-1935) dowódca wojskowy, mąż stanu; pierwszy Marszałek Polski (od 1920); Naczelnik Państwa (do 1922); dwukrotny premier rządu polskiego (1926-1928; 1930); twórca rządów sanacyjnych, zapoczątkowanych przewrotem majowym (1926)

- Rydz-Śmigły Edward (1886-1941), podczas I wojny światowej oficer I Brygady Legionów Polskich; komendant Polskiej Organizacji Wojskowej (1917); uczestnik wojny polsko-bolszewickiej; Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (1935); marszałek Polski (1936); naczelny wódz (1939); zmarł pod przybranym nazwiskiem Adam Zawisza

- Witos Wincenty (1874-1945), działacz ludowy, polityk, rolnik; premier Rządu Obrony Narodowej (w latach 1920-1921); oraz rządów Chjeno-Piasta (w latach 1923, oraz 1926); współtwórca Centrolewu (1929); jeden z uczestników aresztowań brzeskich (1930); po procesie brzeskim opuścił kraj w roku 1932, powrócił w roku 1939; podczas okupacji więziony przez Niemców (w latach 1939-1940); od sierpnia 1945 prezes Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL

Okres wojenny 1914-1918.

- 6 sierpień 1914 rok - wkroczenie wojsk Pierwszej Kompanii Kadrowej do Królestwa Polskiego, podyktowane nadzieją na wzniecenie powstania o charakterze narodowym, skierowanym przeciwko Rosji; wkroczenie żołnierzy do Królestwa nie wzbudziło ufności tamtejszych mieszkańców; powstanie zaś nie wybuchło nawet po przejęciu w ręce polskie Kielc (6 dni później)

- koniec 1914 roku; Austriacy wyrażają zgodę na utworzenie Legionów Polskich; powstają także oddziały strzeleckie, z których następnie sformowany zostaje 1 Pułk Strzelców - dowodzony przez Józefa Piłsudskiego; 1 Pułk Strzelców zostaje przerzucony do prowadzenia działań zbrojnych na lewym brzegu Wisły, w okolice miejscowości Opatów

- grudzień 1914 rok; 1 Pułk Strzelców zostaje przekształcony w I Brygadę Legionów Polskich

- 1915 rok; powstanie II Brygady Karpackiej

- czerwiec 1915 rok; szarża II Brygada Karpackiej pod Rokitną

- sierpień 1914 roku; wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, wydaną przez siebie deklaracją wzywa naród polski do walki z Wielką Rosją przeciwko żywiołowi germańskiemu i zapowiada połączenie przyszłego państwa polskiego pod berłem caratu

- październik 1915 roku; II Brygada Karpacka dowodzona przez generała Józefa Hallera zostaje przerzucona nad rzekę Styr, gdzie w walkach pozycyjnych wspiera żołnierzy I oraz III Brygady Karpackiej

- koniec 1915 roku; stan liczebny polskich sił zbrojnych sięga rzędu 20 tysięcy

- 5 listopada 1916 roku; dwaj władcy, cesarz niemiecki i austriacki, ogłosili "akt niezawisłości Królestwa Polskiego", zwany także "aktem 5 listopada"; dokumentem tym usiłowano pozyskać polskiego rekruta do obcej armii; niemniej jednak, nie wspomniano choćby jednym słowem o kwestii granic przyszłego polskiego państwa; nadmieniono natomiast, że przyszła Polska będzie monarchią z nadaną konstytucją; wobec niemieckiej i austriackiej obłudy, sprawę polską po raz pierwszy tak namacalnie dostrzegł świat; interweniowały Stany Zjednoczone, Włochy, Francja oraz Rosja

- marzec 1917 rok; Rząd tymczasowy wypowiedział się "(...) za stworzeniem niepodległego państwa polskiego, utworzonego ze wszystkich ziem zaludnionych w większości przez naród polski"; zastrzegano jednocześnie, że przyszła Polska pozostanie w unii militarnej z Rosją, oraz że granicę polsko-rosyjską wyznaczy rosyjska Konstytuanta

- czerwiec 1917 rok; przystąpienie do tworzenia Armii Polskiej; umiejscowienie Komitetu Narodowego Polskiego na czele z Romanem Dmowskim w Paryżu

- lipiec 1917 roku; wezwanie Piłsudskiego do odmówienia złożenia przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu oraz austriackiemu; po tym wydarzeniu Piłsudski został osadzony w twierdzy w Magdeburgu, zaś podlegli mu żołnierze bądź przymusowo wcieleni do armii austro-węgierskiej, bądź internowani

- wrzesień 1917 rok; Francja uznaje Komitet Narodowy Polski za oficjalną reprezentację polityczną przyszłego państwa polskiego

- wrzesień 1917 rok; powołanie z inicjatywy cesarza niemieckiego oraz austriackiego Rady Regencyjnej, jako namiastki polskiej władzy na oderwanych od Rosji ziemiach Królestwa Polskiego

- 8 styczeń 1918 rok; orędzie prezydenta USA Woodrow Wilsona, wzywające między innymi do utworzenia powojennego niepodległego państwa polskiego z dostępem do Bałtyku

- luty 1918 rok; Włochy oraz Wielka Brytania uznają Komitet Narodowy Polski za oficjalną reprezentację państwa polskiego; Komitet otrzymuje zwierzchnictwo nad Armią Polską

- marzec 1918 rok; w Brześciu Litewskim Niemcy zawarły separatystyczny pokój z Rosją Radziecką; na jego mocy dotychczasowa linia frontu uznana została za granicę; znaczna część ziem polskich znalazła się po niemieckiej stronie.

Polska scena polityczna w chwili odzyskania niepodległości.

Dnia 19 października 1918 roku, na obszarze Śląska Cieszyńskiego, powołano do życia Radę Narodową Śląska Cieszyńskiego. Z kolei w Krakowie, w dniu 28 października 1918 roku, utworzono Polską Komisję Likwidacyjną, na czele z działaczem PSL "Piast", Wincentym Witosem. PKL ogłosił się tymczasowym rządem dzielnicowym, a w dniu 31 października, dokonał realnego przejęcia władzy tak w Krakowie, jak i całej Galicji Zachodniej.

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku, w Lublinie doszło do utworzenia Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej. W rządzie lubelskim, na czele którego stanął działacz PPSD - Ignacy Daszyński, znaleźli się przedstawiciele PPS, PPSD, PSL "Wyzwolenie" oraz radykalnej inteligencji. Daszyński został nie tylko szefem rządu, ale także ministrem spraw zagranicznych.

7 listopada 1918 rok rząd lubelski wydał Manifest "Do ludu polskiego". Deklarował w nim przejęcie przez siebie całej władzy w państwie, aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.

10 listopada z magdeburskiej twierdzy powrócił do Warszawy Józef Piłsudski. Następnego dnia Rada Regencyjna przekazała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem polskim.

Po wcześniejszym rozwiązaniu się Rady Regencyjnej (14 listopada 1918 roku), w dniu 16 listopada 1918 roku, Józef Piłsudski powierzył misję tworzenia nowego gabinetu, socjaliście Jędrzejowi Moraczewskiemu. Skład rządu w dużej mierze odpowiadał składowi gabinetu lubelskiego. Ministerstwo wojny powierzono samemu Piłsudskiemu. Na ludowe rządy Moraczewskiego z dużą dozą niechęci patrzyli Endecy.

Ponieważ rząd Moraczewskiego nie był umiędzynarodowiony, premier z zajmowanego stanowiska ustąpił, a Piłsudski powierzył misję tworzenia nowej rady ministrów - Ignacemu Paderewskiemu (16 styczeń 1919 rok). Koalicyjny gabinet Paderewskiego, cenionego w świecie muzyka, w krótkim czasie uzyskał nie tylko akceptację Komitetu Narodowego Polskiego, ale i państw Ententy.

Polskie powojenne partie polityczne:

- partie prawicowo-centrowe: Narodowa Demokracja (ND) oraz Chrześcijańska Demokracja (ChD)

- partie ludowo-centrowe: Polskie Stronnictwo Ludowe "Piast" (PSL "Piast")

- partie ludowo-lewicowe: Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie" (PSL "Wyzwolenie")

- partie lewicowe: Polska Partia Socjalistyczna (PPS) oraz Komunistyczna Partia Robotnicza Polska (KPRP)

Wojna polsko-bolszewicka.

Przyczyny wybuchu wojny polsko-bolszewickiej w latach 1919-1920:

- upadek carskiej Rosji oraz potrzeba zadania sobie pytania o przynależność państwową ziem wschodnich byłej Rzeczpospolitej

- koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego (a więc koncepcja zakładająca powstanie samodzielnych, choć powiązanych z Polską, krajów: Ukrainy i Białorusi, pełniących dodatkowo rolę przedmurza, oddzielającego Polskę od Rosji)

- dążenia rosyjskich bolszewików do ekspansji komunizmu w Europie Środkowej oraz Zachodniej

- na skutek zajęcia, w styczniu 1919 roku, obszarów Wilna i Kowna przez oddziały Armii Czerwonej, dochodzi do wybuchu wojny polsko-bolszewickiej (przyczyna bezpośrednia).

W toku zaistniałej kampanii, należy wyróżnić cztery, główne okresy wojenne: 1) walki w roku 1919, 2) wyprawa kijowska w IV 1920 roku, 3) kontrofensywa radziecka (maj-sierpień 1920 rok), 4) bitwa warszawska oraz kontrofensywa polska, zakończona pokojem w Rydze, w dniu 18 marca 1921 roku.

Bitwa warszawska, określana w polskiej historiografii, mianem Cudu nad Wisłą, miała miejsce w dniach 14-15 sierpień 1920 roku. W toku zaciętych walk, toczonych w pobliżu Radzymina, wojska polskie zatrzymały natarcie wojsk bolszewickich, zmierzających ku stolicy kraju.

Zwieńczeniem wojny bolszewickiej był pokój ryski. Na jego mocy ustalono przebieg granicy wschodniej państwa polskiego, opierając ją na linii: Dzisna-Dokszyce-Słucz-Zbrucz. Poza tym, obie strony, tj. polska i radziecka, gwarantowały sobie poszanowanie i przestrzeganie praw mniejszościowych, tak w sferze szkolnictwa, jak i kultury. Polska miała odzyskać dobra kulturowe, zagarnięte przez Rosję po roku 1772, jak również, miano jej wypłacić wysoką kontrybucję wojenną. Niemniej jednak, pokój ryski, całkowicie przekreślał koncepcję federacyjną Piłsudskiego.

Walka o kształt granicy zachodniej.

Śląsk Cieszyński. Pomimo porozumienia z listopada 1918 roku, w sprawie podziału pomiędzy stronę polską a czeską, Śląska Cieszyńskiego, w styczniu 1919 roku, Czesi zbrojnie wkroczyli na teren sporny, żądając renegocjacji wcześniejszych ustaleń. Decyzją państw zachodnich, na Śląsku Cieszyńskim, miano przeprowadzić plebiscyt. Ostatecznie odstępując od głosowania plebiscytowego, Rada Ambasadorów, dokonała podziału terenu, pozostawiając przy Polsce około 44% Śląska Cieszyńskiego, pozostałe zaś 56% przydano Czechosłowacji.

Wielkopolska. Kapitulacja Niemiec na froncie zachodnim (w dniu 11 listopada 1918 roku), jak również przelewająca się przez kraj, fala rewolucji, z jednej strony osłabiły położenie niemieckiego zaborcy na ziemiach polskich, z drugiej zaś, czyniły dążenia niepodległościowe Polaków, bardziej realnymi do spełnienia. 26 grudnia 1918 roku, do Poznania przybył Ignacy Paderewski. W mieście, na skutek prowokacyjnego zachowania się niemieckich bojówek, wobec atakowania ludności polskiej, jak również wobec znieważania polskich flag, doszło do zbrojnych starć. Następnego dnia (27 grudnia) starcia te, przekształciły się w powstanie. Już w pierwszym dniu powstańczych walk, Polacy opanowali najważniejsze punkty strategiczne w mieście, zaś od dnia 6 stycznia 1919 roku, powstańcy kontrolowali niemal całą Wielkopolskę.

Na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Paryżu, w dniu 28 czerwca 1919 roku, do Polski włączono obszar Poznańszczyzny, jak również Pomorze Gdańskie. Niemniej jednak z obszaru Pomorza Gdańskiego, wyłączono miasto Gdańsk, któremu nadano statut Wolnego Miasta

Górny Śląsk. Zgodnie z postanowieniami traktatu pokojowego-wersalskiego (28 czerwca 1919 rok), o przynależności (bądź nie) obszarów Górnego Śląska, Warmii, Mazur i Powiśla do Polski, miały zadecydować przeprowadzone tam plebiscyty.

Z obawy przed włączeniem Górnego Śląska do Niemiec, jak również sprzeciwiając się rosnącemu terrorowi niemieckiemu, skierowanemu przeciwko Polakom, 17 sierpnia 1919 roku, rozpoczęło się pierwsze powstanie śląskie. W ślad za nim, w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku, wybuchło drugie powstanie śląskie.

20 marca 1921 roku, na Górnym Śląsku odbył się zapowiadany plebiscyt. Do głosowania przystąpiło 1191 tys. urodzonych na terenie plebiscytowym, 40,4% opowiedziało się za przynależnością do Polski, zaś 59,6%, za przynależnością do Niemiec. Aby nie dopuścić do ostatecznego podziału Górnego Śląska, zorganizowano trzecie powstanie śląskie (w dniu 2 maja 1921 roku).

Decyzją Rady Ligi Narodów, dnia 12 października 1921 roku, stronie polskiej przyznano blisko 30% obszaru plebiscytowego, zamieszkiwanego przez 46% ludności (tj. około 1 miliona). Pozostała część Górnego Śląska, wraz z zamieszkującą go ludnością, przypadła w udziale stronie niemieckiej.

Swoistym zadośćuczynieniem za trud Polaków w walkę o Górny Śląsk, było pozostawienie po polskiej stronie, większej części zakładów przemysłowych, a konkretnie 53 kopalń węgla (z 67), 10 kopalń cynku i ołowiu (z 15), 22 wielkich pieców (z 37).

Warmia i Mazury. Zapowiedziany traktatem wersalskim plebiscyt, odbył się na Warmii, Mazurach i Powiślu, w dniu 11 lipca 1920 roku. Głosowanie ujawniło całkowitą klęskę Polaków. Na Powiślu za Polską opowiedziało się jedynie 7,6% głosujących, w powiecie olsztyński - 13,4%, a w powiecie sztumskim - 19,1%. Ostatecznie w dniu 12 sierpnia 1920 roku, Rada Ambasadorów przekazała stronie polskiej pięć wsi na Mazurach, oraz trzy wsie na Warmii.

Bilans. Polska powojenna.

- obszar Rzeczpospolitej powojennej - około 388 tys. km2

- liczba ludności - około 27 milionów

- narodowości: Polacy (65%) Ukraińcy (14%); Żydzi (9%); Białorusini (5%); Niemcy (2%); inne (5%)

- długość granic z państwami sąsiednimi: Wolne Miasto Gdańsk 121km (2,2%); Litwa 521km (9,6%); Łotwa 106km (2%); ZSSR 1412km (26%); Rumunia 347km (6,5%); Czechosłowacja 984km (18,4%); Niemcy 1912km (35,4%).