Unia lubelska

Polacy i Litwini dążyli do połączenia, ponieważ wiązało się to z licznymi korzyściami dla obydwu państw. Dla strony polskiej otwierał się wschodni rynek gospodarki, a zacieśnienie unii z Litwą pozwoliłoby na ekspansję w stronę terenów litewsko - ruskich. Ustrój państwa litewskiego znacznie różnił się od Rzeczypospolitej. Małe kompetencje posiadał sejm, którego zadaniem było przekładanie próśb wielkiemu księciu, a władca decydował o ich przyjęciu lub odrzuceniu. W czasie nieobecności księcia wszystkie polityczne decyzje podejmowane były przez radę wielkoksiążęcą. Stan szlachecki na Litwie nie miał tylu przywilejów co szlachta koronna. Połączenie obu państw dawało szlachcie litewskiej te same prawa, które posiadała szlachta Rzeczypospolitej. Korona i Litwa zaczęły się do siebie zbliżać w latach sześćdziesiątych XVI wieku w związku z przekształceniem ustroju Wielkiego Księstwa na wzór polski i przyznaniu bojarom litewskich szeregu przywilejów szlacheckich. W grę wchodziły także inne czynniki, jak groźba bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta i tym samym zniknięcia łączącej oba państwa Jagiellonów. Połączenie obu państw dawało większą możliwość wcielenia Inflant. Zrodził się pomysł zawarcia unii realnej, czyli związku państw, które połączyłaby osoba wspólnego monarchy oraz niektóre wspólne instytucje państwowe. Utraty swojej dominującej pozycji obawiała się magnateria litewska, która była za luźnym związkiem łączącym Koronę i Litwę. Unia lubelska została poprzedzona formalnym aktem z 1564 roku przelania przez Zygmunta Augusta swych praw dziedzicznych do Litwy na Koronę. W 1569 roku na sejmie w Lublinie zawarto unię realną między obydwoma państwami. Obrady sejmu lubelskiego przebiegały w dużym napięciu emocjonalnym. Magnaci litewscy nie poparli projektu unii realnej i powrócili na Litwę. W tej sytuacji większość posłów i senatorów koronnych oraz litewskich zadecydowało o natychmiastowym zawarciu unii. Inkorporowane zostały do Polski ziemie ukraińskie oraz województwo podlaskie. Dziełem Zygmunta Augusta było zrównanie litewskich kniaziów oraz panów na równi ze szlachtą. Zrównano w prawach ludność katolicką i prawosławną. Reformy te pozwoliły zreformować sądownictwo litewskie i zaprowadzić ustrój sądowy wzorowany na polskim. Po wyrażeniu zgody przez magnatów litewskich na zawarcie związku z Koroną 1 lipca 1569 roku zawarto formalnie unię. Od tej pory wspólne miały być osoba władcy, sejm i senat. Wprowadzono wspólny system pieniężny. Oba państwa łączyła wspólna polityka zagraniczna i wojskowa. Osobne miały być urzędy centralne, administracja, skarb, wojsko oraz prawo sądowe. Unia lubelska stwarzała możliwość swobodnego nabywania dóbr w obu państwach przez szlachtę polską i litewską. Ujednolicono przez to stan szlachecki mimo, że podtrzymano wiele odrębności ustrojowych. Nastąpiła polonizacja szlachty litewskiej, która przyjęła wiele nowych zwyczajów i praw. Na terenie całego państwa można było swobodnie osiedlać się, a wszystko to doprowadziło do powstania państwa wielonarodowościowego - Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Warszawa stała się stolicą kraju, gdzie zbierał się sejm i odbywała elekcja. Swojej pozycji miast stołecznych nie utracił jednak Kraków i Wilno. Rozdzielenie władz i ich odrębna organizacja w obu państwach hamowała centralizację władzy, podczas gdy na zachodzie Europy wprowadzano absolutyzm.

Pierwsza wolna elekcja

Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamion pod Warszawą. W późniejszym terminie ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja, była to Wola pod Warszawą (obecnie dzielnica Warszawy). Ostatni król z dynastii Jagiellonów Zygmunt II August zmarł 7 lipca 1572 roku. Otwierało to nowy okres w dziejach monarchii w Rzeczypospolitej - w Polsce nastało bezkrólewie. W kraju zapanował wielki zamęt i chaos. Obawiano, że przedłużający się okres braku monarchy może źle wpłynąć na całą Rzeczpospolitą, a może nawet doprowadzić do jej upadku. Wygaśniecie rodu Jagiellonów i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa szlacheckiego. Choć wielu możnych liczyło się z możliwością wygaśnięcia dynastii, nie istniały żadne ustalone metody postępowania w takiej sytuacji. Bezkrólewie, które do tej pory straszyło niczym widmo, stało się rzeczywistością. Szlachta zachowywała pozory porządku w kraju i podejmowała próby rozwiązania problemu. Oczywiście nie mogło obyć się bez walk o władzę i sporów pomiędzy poddanymi pozbawionymi króla. Cały kraj był skłócony od pewnego czasu. I nagle do zwykłych waśni doszły sporne kwestie związane z bezkrólewiem. Chodziło nie tylko o rozważenie kandydatów na nowego władcę, ale też o ustalenie sposobu jego wyboru, a także stworzenie takich mechanizmów, które gwarantowałyby, że nowy król nie naruszy zasad "złotej wolności". Szlachta musiała przygotować umowę, dzięki której nie utraciłaby swoich wielkich przywilejów, a przy okazji zdołałaby zyskać pewne dodatkowe korzyści. Oczywiście chodziło także o ochronę wspaniałych osiągnięć Rzeczypospolitej Obojga Narodów, takich jak tolerancja wyznaniowa, a także zabezpieczenie kraju na wypadek samowolnych decyzji króla czy konieczności prowadzenia wojny. W końcu jednak, pomimo lekkich sporów między szlachtą, magnatami i duchowieństwem, znaleziono porozumienie. Postanowiono, że do czasu wyboru następnego króla będą obowiązywać następujące ustalenia. Osobą sprawującą naczelną władzę będzie na czas bezkrólewia prymas Jakub Uchański (interrex), Konfederacje (kaptury) szlacheckie przejmą władzę w terenie, a pokój religijny na terenie kraju zapewni konfederacja warszawska, uchwalona na początku 1573 roku. Najważniejszym wynikiem tego międzyszlacheckiego porozumienia było ustalenie, iż wybór na króla będzie się odbywał przez elekcję, której ostateczną formę ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573 roku. Wybory miały być powszechne w obrębie stanu szlacheckiego (viritim, czyli "mąż w męża"). Inicjatorami pomysłu elekcji w systemie viritim była szlachta małopolska, a dokładniej: wojewoda sandomierski Piotr Zborowski, wojewoda krakowski Jan Firlej oraz kasztelan lubelski Stanisław Słupecki. Mieli oni "swojego człowieka" w sejmie - był to Jan Zamoyski (który został później wielkim kanclerzem koronnym i hetmanem), który ze wszystkich sił próbował przeforsować ten system elekcji. I rzeczywiście mu się udało, dzięki poparciu tego pomysłu także przez duchowieństwo, które było zaniepokojone dużą liczbą protestantów zasiadających w senacie. Od tej pory wybieranie monarchy nazywało się wolną elekcją, i w istocie była ona wolna, mógł w niej uczestniczyć każdy szlachcic, a nie tak jak w przeszłości tylko członkowie sejmu. Kandydatów do objęcia tronu w kraju, który przeżył ciężkie chwile podczas bezkrólewia, pojawiło się bardzo wielu, lecz największą role między nimi odgrywali przedstawiciele dynastii Habsburgów i Walezjuszy. Byli to Ernest Habsburg (syn cesarza Austrii) i Henryk Walezy. Jednakże szlachta była podzielona i wyścig do tronu mogli wygrać także inni, mniej utytułowani kandydaci. O to stanowisko starali się także Iwan IV Groźny i Jan II Waza, lecz było słychać również głosy, że tron powinien objąć "król Piast". Ernest Habsburg mógł liczyć na poparcie części katolickiej szlachty, zaś jego głównego rywala Henryka Walezego popierała duża część szlachty, którą stanowili przeciwnicy absolutnych rządów Austriaka. Na Iwana Groźnego głosowaliby przedstawiciele innej wiary litewskich rodów szlacheckich. Na tę elekcję przybyło około 40 - 50 tysięcy osób uprawnionych do głosowania. W końcu, w maju 1573 roku wybrano na tron polski Francuza - Henryka Walezego. By objąć tron Polski, Walezjusz musiał podpisać ustawy: Artykuły henrykowskie i Pacta conventa. Były to przepisy prawne gwarantujące odpowiedni ustrój w państwie.

Pacta conventa

Pacta conventa był to dokument stanowiący uzupełnienie artykułów henrykowskich, podpisywany przez każdego króla wybranego w drodze wolnej elekcji przed wstąpieniem na tron. W przeciwieństwie do artykułów, które były niezmienne, pacta conventa układano dla każdego władcy od nowa. Zawierały one swoisty program gospodarczo-polityczny, który król ma wypełnić podczas swego panowania. Zgodnie z postanowieniami pierwszych pacta conventa, król Henryk Walezy był zobowiązany do kształcenia młodzieży polskiej w Paryżu, spłaty długów Zygmunta Augusta, utrzymywania przymierza polsko-francuskiego, sprowadzenia kilku tysięcy piechoty przeciw Iwanowi Groźnemu, sprowadzenia uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej, łożenia co roku na potrzeby Polski 450 tysięcy florenów ze swoich własnych zasobów, wysłania na Bałtyk floty francuskiej, odbudowy floty polskiej.

Artykuły henrykowskie

Artykuły henrykowskie są ogólnie uważane za doniosły etap na drodze ograniczenia zakresu władzy królewskiej, czy nawet określane jako rodzaj pierwszej ustawy "zasadniczej" regulującej ustrój. Waga artykułów, niewątpliwie duża, polega przede wszystkim na opisaniu zasad wynikających z prawa zwyczajowego, praktyki i litery dawniejszego prawa, znajdującego swe potwierdzenie i interpretację w dokumencie przedstawionym przez sejm elekcyjny Henrykowi Walezemu. Elekt przyrzekł przyjęcie proponowanych zapisów, lecz następnie uchylił się od zaprzysiężenia ich przy koronacji - poza formułą dotyczącą wolności wyznaniowej (konfederacja warszawska). Zaprzysiągł artykuły Stefan Batory.

Demokracja szlachecka

To określenie systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów wykształconego w XV i XVI wieku, który w założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a także był przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego, co stanowiło ewenement na skalę europejską owego czasu. Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się rok 1454, w którym na mocy przywilejów nieszawskich szerokie kompetencje zdobyły sejmiki szlacheckie. Sejmik szlachecki to zjazd całej szlachty z terenu danej ziemi bądź województwa. Wywodził się ze zjazdu urzędników ziemi, na który zaczęła przybywać szlachta. Obradom sejmiku przewodniczył Starosta (w Wielkopolsce), Wojewoda (w Małopolsce) lub najwyższy godnością urzędnik ziemski. Sejmik uchwalał lokalne podatki i tworzył sąd sejmikowy. Sejmiki ziemskie były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym i król mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji. Od połowy XV wieku sejmiki zaczęły wysyłać swych przedstawicieli na sejm walny. Z chwilą powstania izby poselskiej sejmu walnego zmalała rola ustawodawcza sejmików, zachowały one jednak pewne istotne kompetencje. Zależnie od funkcji sejmiki przybierały różne nazwy: przedsejmowy (wysłuchiwał legacji króla zwołującej sejm walny, wybierał posłów i sporządzał dla nich instrukcje), relacyjny (wysłuchiwał relacji posłów z sejmu walnego i decydował o przyłączeniu się do jego decyzji), elekcyjny (wybierał w poczwórnej liczbie kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie), kapturowy (zwoływany na czas bezkrólewia dla wybrania władz konfederacji i sądu kapturowego), deputacki (wybierał deputata do Trybunału Koronnego) i gospodarczy (w XVII wieku w okresie "rządów sejmikowych" zajmował się sprawami gospodarczymi i po 1677 roku wybierał deputatów do Trybunału Skarbowego).Wyrazem rosnącej roli szlachty na sejmikach było wybieranie, przewodniczącego obradom, marszałka spośród szlachty. Sejmik wybierając posła układał instrukcję dla niego, określając tym samym granice jego działania na sejmie walnym. Mogły w nich warunkować swą zgodę dla uchwał sejmowych od przyjęcia swych postulatów lub dawać posłowi swobodę działania. Poseł, który działał sprzecznie z instrukcją, nie był karany - jedyną konsekwencją było nie wybranie go następnym razem. Niektóre postanowienia sejmu walnego wymagały zatwierdzenia przez sejmik. W przypadku odmowy, król zwracał się z prośbą do opornego sejmiku by ten jednak zatwierdził rozpatrywaną ustawę. Posłowie poszczególnych prowincji zbierali się na sejmikach generalnych by ustalić swoje stanowisko przed obradami sejmu walnego. W XVII wieku w obliczu bezwładu władzy centralnej sejmiki przejęły znaczną część jej uprawnień (egzekucja i redystrybucja podatków, powoływanie żołnierza, zarząd lokalny). Te "rządy sejmikowe" zostały zniesione w 1717 roku.

Ruch egzekucyjny

Był to ruch polityczny średniej szlachty w XVI wieku, w Polsce (a później w Rzeczpospolitej Obojga Narodów), którego celem było przeprowadzenie reform zmierzających do umocnienia państwa i ograniczenia wpływów magnaterii i duchowieństwa. Ruch ten zakładał istotne zmiany społeczne i polityczne w Rzeczypospolitej. Wśród postulatów wysuwanych przez ruch egzekucyjny było wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach sejmikowych (dawnych aktach prawnych), a także kodyfikacji prawa - stąd egzekucja praw. Domagano się egzekucji dóbr, czyli zwrotu królowi królewszczyzn, nielegalnie trzymanych przez wielu magnatów - stąd egzekucja dóbr. Zwracano uwagę na przestrzeganie prawa o incompatibiliach (z 1504 roku), czyli zakazu sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów. Wprowadzono reguły osiadłości, które polegały na tym, że urzędy ziemskie mogły być obejmowane tylko przez szlachtę zamieszkałą na danej ziemi. Domagano się zwiększenia uprawnień Sejmu. Programowi egzekucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi (nic nowego bez izby poselskiej) i wysuwali postulaty silnego rządu. Egzekucjoniści domagali się udziału całej szlachty w stanowieniu praw. Dążyli do zniesienia uprzywilejowania duchowieństwa, opodatkowania go i sekularyzacji dóbr kościelnych, a konkretnie sprzeciwiano się egzekucji wyroków sądów kościelnych w sporach o dziesięcinę i inne kwestie ekonomiczne. Domagano się by sołtysi z dóbr kościelnych odbywali służbę wojskową. Żądano opodatkowania dziesięcin. Postulowano przegląd darowizn na rzecz kościoła i sprzeciwiano się przechodzeniu dóbr szlacheckich na jego rzecz. Domagano się przestrzegania porozumienia z papieżem w sprawie nominowania na urzędy i godności kościelne. Żądano unowocześnienia procedury sądowej oraz likwidacji odrębności Prus. Głoszono hasło zacieśnienia unii z Litwą, potwierdzenia elekcyjności, uporządkowania skarbu, utworzenia stałego wojska, zagwarantowania wolności wyznania i całkowitej wolności celnej, zwolnienia z podatków wewnętrznych, takich jak myta, cła mostowe. Dążono do wzmocnienia pozycji szlachty wobec mieszczan i likwidacji cechów. Wprowadzono zakaz posiadania ziemi przez "nieszlachtę".

Pozycja szlachty i magnaterii

Stan szlachecki to stan społeczny istniejący w Królestwie Polskim, Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz na polskich, litewskich i ukraińskich ziemiach w czasie rozbiorów. Powstała z przekształcenia się stanu rycerskiego w szlachecki. Szlachectwo przysługiwało "szlachetnie urodzonym", czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 roku przynajmniej ojciec musiał być szlachcicem) lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług. Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Rozróżnienie formalne istniało jeszcze w stanie rycerskim, kiedy to przewidywano odmienne kary dla rycerstwa wyższego i niższego, lecz ustrój demokracji szlacheckiej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie urodzonych. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji. Z czasem terminem używanym na określenie etapu ustroju Polski w XVII wieku był system rządów oligarchii magnackiej. W ramach formalnie funkcjonującej demokracji szlacheckiej faktyczną dominację w państwie uzyskało kilka narodów magnackich lub grupa magnatów.

Przemiany społeczne

W dziedzinie stosunków społecznych, mimo pogarszania się położenia chłopów, umacniała się pozycja szlachty, która przez sejmiki i izbę poselską w coraz większej mierze uczestniczyła we władzy politycznej w państwie.

Stopniowo rozszerzało się oddziaływanie polskich swobód i instytucji szlacheckich na Wielkie Księstwo Litewskie, zbliżając organizację stanową szlachty litewskiej do koronnej. Zamknięcie się litewskiego stanu szlacheckiego nastąpiło w na początku XVI wieku zgodnie z zapisami Statutu Litewskiego I (1529 rok). Prawne różnice między szlachtą litewską i koronną zlikwidowała unia lubelska w 1569 roku, jednak na Litwie zależność szlachty od magnatów, dysponujących rozległymi dobrami, była znacznie większa niż w Koronie. W tych wiekach zmieniała się sytuacja wyznaniowa. W zasadzie katolickie państwo początków panowania Kazimierza III Wielkiego (nie licząc innych grup wyznaniowych, zwłaszcza Żydów), w miarę rozszerzania swych terytoriów na wschód stawało się państwem katolicko-prawosławnym. Sytuacja ta stała się szczególnie wyraźna po unii z Wielkim Księstwem Litewskim, w którym co najmniej 80% ludności stanowili prawosławni.

Wielowyznaniowość Polski pogłębiła się wraz z sukcesami w XVI stuleciu idei reformacji, znajdujących poparcie zwłaszcza wśród elit umysłowych szlachty i magnatów, a także mieszczan. Luteranie znaleźli trwałe oparcie w miastach pomorskich (zwłaszcza w Gdańsku i Toruniu) oraz w Wielkopolsce, głównie wśród ludności niemieckiej. Po 1548 roku pojawili się w Wielkopolsce bracia czescy. Kalwinizm zakorzenił się najsilniej wśród szlachty małopolskiej, szybko także na Litwie. W latach 1562-1565 wyłonili się z niego bracia polscy (arianie), działający głównie w Małopolsce i na Wołyniu. Masy chłopskie pozostały na ogół wierne tradycji katolickiej i prawosławnej. Działania kontrreformacji, rozwijane szczególnie od połowy XVI wieku zahamowały ofensywę protestancką, nie zdołały jednak zlikwidować zasady tolerancji wyznaniowej, utwierdzonej w 1573 roku aktem konfederacji warszawskiej. Spośród sił aktywnie uczestniczących i decydujących o życiu politycznym Rzeczypospolitej omawianego okresu, do upadku kultury politycznej oraz systemu rządów ukształtowanych w okresie Złotego Wieku najbardziej przyczyniła się magnateria, mniej szlachta średnia i drobno gospodarująca. Te właśnie grupy szlachty, broniąc własnej niezależności i obywatelskich wartości, były ostoją mieszanej formy rządów, choć nie zawsze zdawały sobie z tego sprawę. Coraz większa jednak liczba rodzin należących uprzednio do warstwy średnioszlacheckiej uzależniała się od magnaterii. Co gorsza, słabło też wychowanie młodzieży w duchu obywatelskim. Dwór, kancelaria i sekretariat królewski, które w czasach ostatnich Jagiellonów odgrywały znaczącą rolę w wychowywaniu obywateli Rzeczypospolitej, oddziaływały w późniejszym okresie na niewielką jedynie liczbę młodych szlachciców w porównaniu do tej, która na dworach magnackich zaprawiała się w wierności swym patronom. Literatura polityczna, wygłaszane mowy i w ogóle atmosfera sejmików, a przede wszystkim sejmów, które w latach pięćdziesiątych - siedemdziesiątych XVI wieku najmocniej wpływały na kształtowanie postaw obywatelskich, wraz z upływem czasu przestawały odgrywać tak pozytywną rolę. Do tych ujemnych przeobrażeń życia publicznego przyczyniał się także fakt, iż malała liczba i znaczenie rzeczywistych przywódców szlacheckich, coraz częściej zaś w ich roli występowali magnaci. Oni to właśnie wywierali wielce negatywny wpływ na pozostałych członków izby poselskiej, przyczyniając się do bezwzględnego uznawania przez reprezentantów sejmowych pojedynczego sprzeciwu (liberum veto) za wystarczający powód do przerwania obrad sejmowych. Istotny udział w dokonujących się wówczas przemianach mieli władcy. Interesy dynastyczne i szczególna atrakcyjność monarchii absolutnej na ówczesnych europejskich dworach powodowały, iż polscy królowie elekcyjni nie byli zainteresowani umacnianiem systemu, w którym panujący musiał podlegać prawu i dzielić się władzą z olbrzymią rzeszą swych szlacheckich poddanych. Niewielu następców Zygmunta Augusta rozumiało, że dobrze funkcjonujący system mógł zapewnić monarsze decydujący wpływ na politykę państwa, a państwu odpowiednią pozycję w świecie. Większość władców przez cały czas swego panowania szukała możliwości wzmocnienia swej władzy kosztem instytucji parlamentarnych, przyczyniając się wielce do przedstawionych wyżej, negatywnych dla Rzeczypospolitej, przeobrażeń.