Ważną gałęzią przemysłu w wielu krajach, zwłaszcza wysoko rozwiniętych jest przemysł środków transportu. Jego udział w światowej produkcji przemysłowej wynosi ok. 10%. Trzeba zaznaczyć, że przemysł środków transportu obecnie nie rozwija się już tak intensywnie jak w okresie najlepszej koniunktury, która przypadła na lata 1950- 1975.

Pod pojęciem przemysłu środków transportu rozumie się przede wszystkim produkcję samochodów, samolotów, statków, a także taboru kolejowego. W poszczególnych dziedzinach dominują różne kraje, np. w Stanach Zjednoczonych największą rolę odgrywa produkcja samochodów (51,7% wartości wytworzonej) oraz samolotów (41,9% wartości wytworzonej), podobna struktura charakteryzuje przemysł Wielkiej Brytanii, natomiast w Japonii zdecydowanie dominuje produkcja na potrzeby lotnictwa. W skali światowej niekwestionowanym liderem w całkowitej produkcji środków transportu są Stany Zjednoczone, a ważną rolę odgrywają również Japonia, Niemcy, Rosja, Francja i Wielka Brytania.

Poszczególne gałęzie tego przemysłu zróżnicowane są pod względem czynników lokalizacyjnych; inne są one dla przemysłu samochodowego, jeszcze inne dla stoczniowego, hutniczego oraz kolejowego, choć oczywiście niektóre z nich pozostają wspólne dla wszystkich gałęzi (np. obecność wykwalifikowanej siły roboczej).

Charakterystyka przemysłu samochodowego

Dla rozwoju tej gałęzi przemysłu ważnych jest kilka czynników, wśród których bardzo ważną rolę odgrywa chłonny rynek zbytu. Dodatkowo liczą się również korzyści wynikające z lokalizacji wielu firm o cechach komplementarnych w swoim bliskim sąsiedztwie, podobnie jak zaplecze naukowo- techniczne. By przemysł samochodowy mógł się rozwijać niezbędna jest także obecność osób chętnych do pracy, posiadających odpowiednie kwalifikacje.

Przemysł samochodowy zaczął rozwijać się w pierwszej połowie XX wieku. W pierwszym etapie oparty był na produkcji w bardzo małych firmach, zupełnie niepodobnych do dzisiejszych potężnych koncernów. Coraz większa popularność samochodów sprawiała, że przemysł ten rozwijał się bardzo dynamicznie, tak że w roku 1929 wyprodukowano łącznie 6,4 mln samochodów (zarówno osobowych jak i ciężarowych, jednak z wyraźną przewagą tych pierwszych). Lata trzydzieste a później czterdzieste to okres załamania gospodarek wielu państw. W pierwszej dekadzie spowodowane to było potężnym kryzysem gospodarczym, zaś w drugiej- wojną, która ogarnęła cały świat. Gospodarka światowa szybko jednak otrząsnęła się i w roku 1950 wytworzono 10,5 mln samochodów. Kolejne lata to nieustanny rozwój branży samochodowej. W okresie 1960- 1973 zanotowano dwukrotne zwiększenie produkcji samochodów osobowych, ciężarowych aż trzykrotne. Lata siedemdziesiąte to czas potężnego załamania rynku paliwowo- energetycznego, co rzecz jasna przyniosło obniżenie tempa produkcji branży samochodowej. W roku 1994 światowa produkcja aut osobowych kształtowała się na poziomie 35,4 mln, zaś ciężarowych wyniosła 14,3 mln.

Produkcja samochodów oparta jest na działalności dwóch rodzajów zakładów: montażowych oraz wytwarzających poszczególne części i podzespoły. Te pierwsze z reguły zatrudniają wielu pracowników, są bardzo rozbudowane, natomiast drugi rodzaj zakładów reprezentowany jest przez licznych ale niewielkich producentów.

Światowym potentatem w dziedzinie motoryzacji jest Japonia. Jej pozycja systematycznie umacniała się od lat 60. minionego wieku, by w roku 1994 zdominować inne kraje (22,6% światowej produkcji samochodów osobowych). Odznacza się ona brakiem koncentracji produkcji. Istnieje bardzo wiele ośrodków, w których wytwarza się poszczególne elementy samochodów, najbardziej znaczącymi są: Nagoja, Kioto, Jokohama, Hiroszima, Kawasaki. Najbardziej rozpoznawalnymi w świecie markami japońskich samochodów są Nissan i Toyota. Ich łączna produkcja pokrywa ponad połowę krajowego zapotrzebowania. Oprócz tych dwóch znane są również: Mazda, Suzuki, Honda, Subaru oraz Mitshubishi. Wymienione firmy nie poprzestają na produkcji na potrzeby Japończyków, ich polityka ma na celu opanowywanie rynków zagranicznych. W tym celu otwierane są liczne zakłady produkcyjne tych firm w wielu państwach świata (m. in. w Korei, Malezji, Tajlandii, Brazylii, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Indiach, Meksyku, Indonezji, Chinach, Turcji, Hiszpanii, Holandii, Stanach Zjednoczonych, RPA, Wenezueli, Filipinach, Ekwadorze, Kolumbii, Argentynie oraz we Włoszech.

Drugim światowym producent samochodów są Stany Zjednoczone. Największym skupiskiem producentów części i podzespołów jest rejon Wielkich Jezior. To tutaj położone jest Detroit- centrum motoryzacyjne o światowej sławie, a także znaczące w tej branży dwa inne miasta: Cleveland oraz Toledo. Na zachodnim wybrzeżu ważnymi ośrodkami motoryzacyjnymi są San Francisco i Los Angeles, podczas gdy na południu kraju- Atlanta oraz Dallas. Mimo że w ostatnim czasie Japonia zepchnęła Stany Zjednoczone na drugie miejsce pod względem produkcji samochodów osobowych, to w dziedzinie samochodów ciężarowych pozycja USA pozostaje niezachwiana (33,3% światowej produkcji). Produkcja krajowa przeznaczona jest, inaczej niż w Japonii, głównie na rynek wewnętrzny. Firma specjalizującą się w produkcji na rynki zagraniczne jest Ford. Spośród innych marek amerykańskich wymienić należy także następujące koncerny: Dodge, Chrysler, Ford, Chevrolet, Jeep, Pontiac, Mercury, Cadillac, Oldsmobil, Buick. Oddziały amerykańskich firm motoryzacyjnych spotkać można w: Kanadzie, Niemczech, Austrii, Brazylii, Wenezueli, Meksyku, Kolumbii, Ekwadorze, Argentynie, Japonii, Australii, Belgii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Portugalii, RPA oraz Niemczech.

Niemieckie firmy produkujące samochody (m. in. Volkswagen, Mercedes, BMW, Ford, Audi, Opel, Porsche) uważane są za bardzo porządne. Niemiecki rynek motoryzacyjny zaspokaja 14,9% potrzeb światowych i co ważne, większość firm niemieckich wytwarza zarówno na rynki krajowe jak i zagraniczne, przez co Niemcy są obecnie na drugim miejscu na świecie pod względem eksportu samochodów. Przemysł samochodowy w Niemczech ma charakter bardziej skupiony niż rozproszony. Centrami motoryzacyjnymi są m. in. Monachium, Kolonia, Stuttgart. Filie producentów niemieckich działają w wielu krajach świata: Brazylii, Chinach, RPA, USA, Australii Belgii, Wielkiej Brytanii, Indiach, Japonii, Meksyku, Portugalii, Argentynie, Turcji, Austrii, Hiszpanii i na Węgrzech.

Udział producentów francuskich w światowym wytwarzaniu samochodów osobowych wynosi 8,9%. Sztandarowymi firmami francuskimi są: Peugeot, Renault i Citroen. Największym ośrodkiem tej branży jest Paryż. Oddziały wymienionych koncernów działają na terenie Hiszpanii, Portugalii, Urugwaju, Wielkiej Brytanii, Argentynie, Kolumbii, Turcji, Szwecji, a także Rosji.

Kolejnym pod względem wielkości produkcji samochodów osobowych krajem jest Hiszpania (5,2%). Jedyną hiszpańską firmą motoryzacyjną jest SEAT, jednak bardzo duże znaczenie na Półwyspie Iberyjskim odgrywają zagraniczni inwestorzy (m. in. Citroen, Ford , Mercedes, Opel, Peugeot), ze względu na niższe koszty produkcji oraz chłonny rynek zbytu. Głównym ośrodkiem produkcyjnym kraju jest Barcelona, ale znaczenie odgrywa także Valladolid.

Najbardziej rozpoznawalnymi markami brytyjskimi są: Jaguar, Bentley, Aston Martin, Rolls-Royce, Lotus, TVR. Mimo że liczba producentów wywodzących się z Wielkiej Brytanii jest znaczna, to jednak na kraj ten przypada jedynie 4,1% produkcji globalnej samochodów osobowych. Wynika to ze specyfiki tamtejszych firm, które wytwarzają pojazdy przeznaczone dla indywidualnych odbiorców, często w seriach limitowanych. Cena samochodów nierzadko przekracza możliwości finansowe przeciętnych obywateli. Jedyna firmą, której produkty trafiają do masowych odbiorców jest popularny także w Polsce Rover. Producenci brytyjscy skupiają się w Midland i aglomeracji londyńskiej.

Włoski przemysł samochodowy zdominowany jest przez koncern Fiata, którego główna siedziba mieści się w Turynie. Swoje oddziały ma również za granicami Włoch: w Polsce, Francji, Brazylii, Indiach, Malezji oraz Argentynie. Udział w Włoch w światowej produkcji samochodów osobowych nie jest zbyt duży; wynosi jedynie 3%. Spośród innych włoskich firm na światowym rynku liczą się również Alfa Romeo, Lancia, Ferrari, Maserati, Bugatti, Lamborghini. Cztery ostatnie przeznaczone są dla bardzo specyficznej, wybrednej, a jednocześnie bogatej klienteli.

Oprócz wymienionych krajów w świecie motoryzacji liczą się także produkty koreańskie wytwarzane przez dwa koncerny: Hundai i Daewoo, a także szwedzkie produkowane w zakładach firmy Saab i Volvo.

Firmy o znaczeniu międzynarodowym działają według ściśle przyjętych reguł, które mają prowadzić do maksymalizacji zysku ze sprzedanych produktów poprzez opanowanie wielu różnorodnych rynków. Do krajów zamożnych, których obywateli stać na zakup najdroższych pojazdów przeznacza się najnowsze, wyszukane oferty. Natomiast na rynki mniej zamożne tj. do krajów Europy Środkowej, Azji, Afryki, Ameryki Południowej eksportowane są (bądź produkowane na miejscu) samochody od lat jeżdżące już po zachodnich drogach.

Niezwykle ważnym elementem na rynku motoryzacyjnym są powiązania i współzależności pomiędzy różnymi firmami i instytucjami. Im większy producent tym bardziej rozległa jest współpraca, którą podejmuje. Kooperacja z ośrodkami naukowo- badawczymi pozwala nieustannie śledzić nowości techniczne i na bieżąco wprowadzać je do produkcji. Daje to przewagę koncernom, które stać na taką współpracę, czyli tym największym. Wymienić można 10 gigantów motoryzacyjnych: General Motors (produkujący Chevroleta, Pontiaca, Buicka, Oldsmobila, Cadillaca, Opla, Vauxhalla, Saaba), Toyotę, Volksvagena, Fiata, PSA, Hondę, Nissana oraz Renault. To właśnie wymienione koncerny niemal w całości kontrolują światową produkcję samochodów.

Charakterystyka przemysłu stoczniowego

Na rozwój tej branży przemysłu wpływ ma zarówno zaplecze badawcze (np. w postaci uniwersytetu) jak i przemysłowe (gł. bliskość hut żelaza). Dodatkowo liczy się też nagromadzenie wielu zakładów na stosunkowo niewielkim obszarze, czyli ich koncentracja przestrzenna, a przede wszystkim odpowiednie warunki naturalne- usytuowanie na wybrzeżu morskim.

Najlepszą pozycję przemysłu stoczniowego notowano w latach 70. XX wieku, kiedy produkowano statki o wielkim tonażu (36 mln BRT w 1975roku) jako odpowiedź na zapotrzebowanie światowe. Konstruowane wówczas statki odznaczały się ogromna wypornością a ich najważniejszym przeznaczeniem był transport surowców naftowych od producentów do państw europejskim, USA oraz Japonii. Kryzys naftowy lat 70. spowodował jednak potężne zachwianie w przemyśle stoczniowym. Już w roku 1979 tonaż produkowanych statków obniżył się do poziomu niespełna 12 mln BRT. Na załamanie światowego rynku paliw nałożyło się ponadto zmniejszone zapotrzebowanie na środki transportu morskiego. Wyraźna poprawa w przemyśle stoczniowym uwidoczniła się dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku, co wyniknęło z potrzeby wymiany wielu jednostek ze względu na ich stan techniczny. Tonaż produkowanych jednostek wyniósł wówczas ok. 20 mln BRT.

Wahania koniunkturalne w przemyśle stoczniowym są niezwykle silnie odczuwalne przez producentów, zwłaszcza tych małych. Bardzo często nie wytrzymują one okresów niewielkich zamówień na wyroby stoczniowe i zmuszone są do zawieszania swej działalności. Bardzo ciężko później wydźwignąć się z kryzysu i wznowić produkcję. Bywa że na ich miejsce powstają nowe, ale o innej lokalizacji, przez co rozmieszczenie centrów produkcji przemysłu stoczniowego zmienia się.

Odzwierciedleniem powyższego stwierdzenia jest przesuwanie się produkcji z Europy do Japonii. W latach 50. XX wieku na kontynencie europejskim wytwarzano więcej niż 75% wszystkich wodowanych wówczas statków, w Japonii natomiast tylko 10%. Jednak w następnej dekadzie to Japonia była niekwestionowanym liderem przemysłu stoczniowego wytwarzając więcej niż 50% całkowitej produkcji. W latach kryzysu naftowego do grona liczących się producentów dołączyła także Korea Południowa.

Obecnie 41% produkowanych na świecie statków pochodzi z Japonii. Główne stocznie tego kraju zlokalizowane są w pasie Osaka- Kure,- Jokohama- Jokosuka. Drugim światowym producentem jest Korea Południowa (22% światowej produkcji) z bardzo nowoczesnymi ośrodkami stoczniowymi w Pusanie i Okpo. W pierwszej szóstce głównych wytwórców wyrobów stoczniowych znalazły się też Niemcy, Dania, Włochy i Polska. Udział naszego kraju w produkcji światowej kształtuje się na poziomie 2% a produkcja zlokalizowana jest Trójmieście i Szczecinie.

Charakterystyka przemysłu lotniczego

Dla rozmieszczenia zakładów produkcyjnych tego przemysłu ważnymi aspektami jest odpowiedni klimat, niewielka gęstość zaludnienia oraz pewne względy strategiczne. Przemysł ten charakteryzuje się znacznym stopniem koncentracji przestrzennej i związany jest państwami zamożnymi, w których znaczne nakłady ponosi się na przeprowadzanie badań i poszukiwanie nowych rozwiązań komunikacyjnych. Z tego względu głównym producentem są Stany Zjednoczone. Profil produkcji jest tam bardzo zróżnicowany (począwszy od jednostek wojskowych po indywidualne pasażerskie). Na zachodnim wybrzeżu ośrodkami tego przemysłu są: Seattle (zakłady Boeinga), Los Angeles, San Diego, Long Beach, zaś na wschodzie kraju- New York, Baltimore i Filadelfia. Światowymi potentatami lotnictwa są również takie kraje jak Rosja, Wielka Brytania i Ukraina. W byłych republikach radzieckich wytwarzane są głównie samoloty na potrzeby wojska, co jest pozostałością po minionym systemie.

Charakterystyka przemysłu kolejowego

Na tle produkcji innych środków transportu znaczenie przemysłu kolejowego jest raczej niewielkie. Jeszcze w latach 80. minionego wieku niekwestionowanym liderem w produkcji zarówno taboru osobowego jak i pasażerskiego był Związek Radziecki. Sytuacja ta uległa zmianie po jego rozpadzie. Dzisiaj produkcja na potrzeby kolei skupia się głównie w Indiach i Chinach, a Rosja zajmuje trzecią pozycję. Ponadto Niemcy wyspecjalizowały się w wytwarzaniu wagonów osobowych, natomiast Francja słynie z rozwoju szybkich połączeń kolejowych i pod tym kątem rozwija także produkcję.