Osad jest to nagromadzenie materiału mineralnego lub organicznego w jednym miejscu w efekcie transportu, sedymentacji oraz procesu diagenezy. Zależnie od środowiska i sposobu powstania wyróżnia się osady rzeczne, jeziorne, morskie, eoliczne i lodowcowe.
Występujące w Polsce osady czwartorzędowe zawierają duże ilości materiału pochodzenia skandynawskiego. Są to fragmenty rozkruszonych skał krystalicznych i osadowych, okruchy mineralne oraz niewielka ilość pyłu węglanowego, które zostały przyniesione na teren naszego kraju przez nasuwające się lodowce.
Jedną z cech wyróżniających osady jest frakcja, która określa wielkość okruchów skalnych. Wyróżnia się cztery frakcje podstawowe:
- żwirowa - wielkość okruchów powyżej 2 mm,
- piaskowa - od 0,1 mm do 2 mm,
- mułowa - od 0,1 mm do 0,01 mm,
- iłowa - poniżej 0,01 mm.
Osady czwartorzędowe można podzielić na grupy genetyczne, różniące się między sobą składem mechanicznym, stopniem wysortowania, miąższością i teksturą:
- koluwia - są to pokrywy grawitacyjne o miąższości do 20 m. Typowe są dla obszarów górskich i krawędzi dolin. Są one słabo wysortowane.
- deluwia - są to pokrywy zmywowe o słabo widocznym warstwowaniu i zmianie frakcji. Ich miąższość przekracza nieraz 5 m. Często nadbudowują dna dolin, najczęściej stożki tworzące się u wylotu dopływów.
W Polsce najpowszechniejsze są osady rzeczne. Dla górskich rzek i potoków charakterystyczne jest występowanie słabo wysortowanych otoczaków. Najwięcej jednak jest osadów rzek meandrujących. Wyróżnia się ich trzy rodzaje:
- osady korytowe - tworzy je słabo wysortowany bruk erozyjny.
- osady równi zalewowej - są to dobrze wysortowane piaski wraz ze słabo wysortowaną frakcją pylastą i ilastą.
- osady starorzeczy - tworzą je mady, osady jeziorne i torfy.
Wiele rzek akumuluje transportowany materiał przy swoich ujściach do morza tworząc tzw. deltę. W ten sposób wydłużają swój bieg. Na obszarze delty występują osady klastyczne, którym często towarzyszą utwory fitogeniczne.
Osady eoliczne stanowią dobrze wysortowane piaski wydm nadmorskich charakteryzujące się znaczną miąższością (przekraczającą 20 m) lub niskie ruchome wydmy śródlądowe.
Osady jeziorne najbardziej rozpowszechnione są w Polsce północnej, gdzie występuje największa ilość jezior. Ich miąższość wynosi 10 - 20 m. Składają się na nie bezwapienne iły, kreda jeziorna, gytia (osad powstający w jeziorach eutroficznych, tzn. bogatych w tlen i substancje odżywcze), dy (mułek jeziorny, powstający w jeziorach dystroficznych, czyli ubogich w substancje odżywcze, a bogatych w związki humusowe) oraz torf (tworzący się w zarastających zbiornikach jeziornych).
Osady morskie są to osady nagromadzone na dnie morza. Osady gromadzące się w pobliżu linii brzegowej są głównie pochodzenia lądowego (naniesione przez rzeki), a stanowią je żwiry, piaski, muły i iły. W głębinach morskich duże znaczenie mają natomiast osady pochodzenia organicznego.
Osady lodowcowe - są to osady nagromadzone z materiału naniesionego przez lodowiec. Na terenie Polski osady te odgrywają bardzo dużą rolę, ponieważ zlodowacenia parokrotnie pokrywały jej teren. Do najpowszechniejszych osadów pochodzenia lodowcowego należą gliny zwałowe. Budują one wały moren czołowych środkowej i północnej Polski oraz moreny denne i ablacyjne. Glinom towarzyszą osady fluwioglacjalne. Składają się na nie piaski sandrowe, które wytworzyły rozległe pola wydmowe oraz piaski i żwiry, budujące kemy i ozy. Miąższość tych osadów jest w Polsce bardzo zróżnicowana:
- od 0 do 25 m w Karpatach, Sudetach i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej,
- od 25 do 100 m w centralnej Polsce,
- od 100 do 200 m w Polsce północnej,
- powyżej 200 m w Polsce północno-wschodniej.
Na obszarach znajdujących się poza zasięgiem lądolodu osadzały się osady lessowe. Pokryły one tereny wyżyny Lubelskiej i Kielecko-Sandomierskiej, okolic Krakowa oraz południowej Opolszczyzny. Największą miąższość osady te osiągnęły na Grzędzie Horodelska - 38 m.
Do czwartorzędowych osadów zalicza się także formy powstałe w wyniku działalności człowieka. Są to m. in. hałdy górnicze, nasypy kolejowe i drogowe, wysypiska śmieci itp. Formy te mają różnorodne formy i kształt, a ich budowa zależy od rodzaju materiału, z którego powstały.
