Przeszłość geologiczna obszaru Polski

Prekambr - był to okres kształtowania się skorupy ziemskiej, wtedy to powstał trzon krystaliczny kontynentów, tarcze kontynentalne. W tym czasie następowały silne procesy wulkaniczne, plutoniczne, metamorficzne, jak również orogenezy, po których nie zostało już śladów, pasma górskie powstałe w prekambrze zostały zniszczone na skutek późniejszych przekształceń powłoki ziemskiej. Prekambr to również czas formowania się innych powłok ziemi - atmosfery i hydrosfery, a także pierwszych prymitywnych organizmów, o których niewiele wiadomo, ponieważ nie zachowały się w skamieniałościach. Platforma Wschodnioeuropejska, która leży m.in. pod obszarem Polski, powstała właśnie w prekambrze. Na terenie kraju zachowały się nieliczne skały z tego okresu - gnejsy Gór Sowich i łupki krystaliczne Tatr Zachodnich.

Era paleozoiczna - to również czas niespokojny geologicznie, z licznymi procesami endogenicznymi i egzogenicznymi. Zachodziły wtedy znaczne zmiany na powierzchni Ziemi, na skutek wulkanizmu i plutonizmu, jak również dwóch orogenez - kaledońskiej i hercyńskiej, które spowodowały wypiętrzenie i sfałdowanie wielu pasm górskich, np. Appalachów. W paleozoiku zaczęły kształtować się organizmy wyższe, zarówno zwierzęta, bezkręgowce i kręgowce, między innymi pierwsi przedstawiciele gadów, jak i rośliny. Paleozoik pozostawił po sobie wiele skamieniałości przewodnich, czyli takich, które istniały tylko w pewnych okresach (co daje możliwość oszacowania wieku skał, w których pojawiają się te skamieniałości). Należą do nich: trylobity, graptolity,

Era paleozoiczna została podzielona na sześć okresów: kambr, ordowik, sylur, dewon, karbon i perm.

Przed 570 milionami lat rozpoczął siękambr, który pozostawił po sobie bardzo odporne skały - piaskowce kwarcytowe, łupki krystaliczne, kwarcyty, które odnajdujemy w najstarszych masywach górskich, np. w Górach Świętokrzyskich. Dzięki swojej dużej odporności Łysogóry, zbudowane z tego typu skał nie uległy tak znacznemu zniszczeniu jak inne pasma i są obecnie najwyższe w masywie Gór Świętokrzyskich. Skały kambru występują także w Sudetach - w Górach Kaczawskch - wapienie wojcieszowskie.

Kambr trwał 70 milionów lat i po nim nastąpił ordowik, w którym utworzyły się np. piaskowce spotykane obecnie w Górach Świętokrzyskich, oraz sudeckie szarogłazy. W tym czasie cały teren Polski zalany był wodami morskimi i następowała w nich akumulacja materiału. Podczas trwania kambru rozpoczęła się orogeneza kaledońska, której skutkiem było wypiętrzenie wielu masywów górskich.

Orogeneza ta trwała do syluru, w czasie jego trwania powstały Góry Świętokrzyskie oraz Góry Kaczawskie. Podczas orogenezy dochodziło do wzmożonych procesów wewnątrz Ziemi, np. wulkanizmu, dzięki któremu powstały skały magmowe.

Następnym okresem był dewon. Na skutek spokoju tektonicznego oraz bardzo ciepłego klimatu zachodziły bardzo intensywne procesy związane z niszczeniem powierzchni ziemi - wietrzenie, erozja, denudacja. Materiał pochodzący z niszczenia skał osadzał się w morzach. Dzięki sprzyjającym warunkom termicznym w morzu tworzyły się rafy koralowe. Wiele skał z tego okresu można spotkać w okolicach Chęcin, Kielc, Krakowa.

W karbonie nastąpiła orogeneza hercyńska, która spowodowała ostateczne ukształtowanie się dwóch najstarszych masywów górskich Polski. Podczas tej orogenezy zachodziło wewnątrz ziemi wiele procesów, kształtujących morfologię powierzchni. Dzięki wulkanizmowi, powstały intruzje magmowe, na skutek których utworzył się człon krystaliczny między innymi Tatr i Karkonoszy. W tym czasie powstały granity występujące obecnie w okolicach Strzegomia i Strzelina. W okolicach Krakowa można znaleźć porfiry, diabazy i melafiry, które tworzyły się właśnie w wyniku procesów zachodzących podczas orogenezy hercyńskiej. Na skutek gorącego klimatu zaistniały bardzo sprzyjające warunki do rozwoju bujnej roślinności - paproci, skrzypów, z których następnie utworzyły się pokłady węgla na Śląsku i w okolicach Lublina.

Erę paleozoiczna kończy perm, okres bardzo suchego i gorącego klimatu, w których ponownie zostały wzmożone procesy niszczące. Obszar Polski był pustynią, o czym świadczą czerwone piaskowce (Sudety). Powstały wtedy na terenie kraju liczne bogactwa mineralne, między innymi rudy miedzi, piryt, ropa naftowa, gaz ziemny, porfiry, melafiry, pokłady soli i gipsów. Z tego okresu pochodzi słynny zlepieniec zygmuntowski.

Po paleozoiku nastąpiła era mezozoiczna, w której zaszły poważne zmiany w ukształtowaniu lądów. Nastąpił podział wielkiego obszaru lądowego na Laurazję i Gondwanę, a następnie zaczęły wyodrębniać się poszczególne kontynenty. Rozpoczął się proces powstawania Oceanu Atlantyckiego. Mezozoik to w przeważającej części okres spokoju tektonicznego, dopiero pod koniec kredy zaczynają się pierwsze oznaki orogenezy alpejskiej. Bardzo dobrze rozwija się fauna, jest to między innymi okres panowania wielkich gadów.

Pierwszym okresem był trias, podczas którego główną rolę odgrywały procesy akumulacyjne w morzu, zalewającym obszar dzisiejszej Polski. Materiał osadzał się w ogromnej geosynklinie, czyli zagłębieniu terenu. W nim z nagromadzonego materiału organicznego powstały wapienie muszlowe, które można spotkać na północy Gór Świętokrzyskich oraz na Wyżynie Śląskiej. W triasie powstały również tatrzańskie dolomity, rudy cynku i ołowiu, występujące głównie w okolicach Olkusza, zlepieńce i margle.

W jurze zaczęły pojawiać się pierwsze sygnały zapowiadające orogenezę alpejska. Był to okres powstawania wielu rodzajów skał i bogactw mineralnych, między innymi wapieni, rud żelaza, margli. Jako że ruchy orogenezy alpejskie nie były silne, nadal trwała akumulacja.

Erę mezozoiczną kończy kreda, w tym czasie na skutek ruchów orogenezy alpejskiej wał środkowopolski został wyniesiony, a po obydwu jego stronach utworzyły się obniżenia (niecki). W tym czasie kształtują się jednostki tektoniczne kraju. Nazwa okresu wzięła się od kredy, która powstała właśnie wtedy na terenie Niecki Nidziańskiej i wschodnich rejonów Polski. Oprócz niej utworzyły się i inne skały, np. opoki i gezy występujące na Wyżynie Lubelskiej. W kredzie powstał Pieniński Pas Skałkowy. Nadal na obszarze Polski istniało morze, jedynie Tatry były wyspą.

Ostatnią erą w dziejach Ziemi jest kenozoik, trwający przez ostatnie 65 milionów lat. Dzielimy go na trzeciorzęd i czwartorzęd.

Podczas trzeciorzędu nadal trwała orogeneza alpejska, jej skutkiem było powstanie Tatr i Karpat Zewnętrznych. Są one górami fałdowymi, o budowie płaszczowinowej. Po ich północnej stronie powstało zapadlisko przedkarpackie, które obfituje w różnego rodzaju bogactwa mineralne, takie jak pokłady soli, złoża siarki, ropa naftowa i gaz ziemny, pokłady gipsów, węgiel brunatny. Podczas ruchów alpejskiej stare góry ulęgają odmłodzeniu. Sudety staja się górami zrębowymi. Ruchom orogenezy alpejskiej towarzyszą procesy wulkaniczne, prowadzące do powstawania skał magmowych. Należą do nich np. sudeckie porfiry, melafiry i bazalty oraz pienińskie andezyty.

Po trzeciorzędzie nastąpił czwartorzęd, który trwa do dziś. Okres ten dzieli się na plejstocen, czyli epokę lodowcową i holocen - okres od końca plejstocenu do dziś, w którym klimat ociepla się. Ostatecznie kształtuje się układ obecnych lądów i mórz. W czwartorzędzie pojawił się człowiek.