Afryka – geografia i historia

Wiadomości ogólne:

Afryka jest drugim, pod względem wielkości kontynentem kuli ziemskiej. Zajmuje powierzchnię 30,3 mln km². W większości znajduje się na półkuli wschodniej i rozciąga się po obydwu stronach równika Od Europy oddziela ją Morze Śródziemne, z najmniejszym przesmykiem w Cieśninie Gibraltarskiej o szerokości 14 km. Z Azją dzieli ją Kanał Sueski i Morze Czerwone. Afrykę oblewają dwa oceany, od zachodu - Ocean Atlantycki oraz Ocean Indyjski od wschodu. Największa rozciągłość południkowa kontynentu wynosi 8 tys. km, a równoleżnikowa - 7,5 tys. km.

Kontynent afrykański jest zwarty, tzn., że jego rozczłonkowanie jest bardzo małe (półwyspy i wyspy zajmują zaledwie 5% powierzchni). Długość linii brzegowej wynosi 30,5 tys. km.

Rzeźba terenu:

Afryka w zdecydowanej większości jest kontynentem wyżynnym (wyżyny zajmują 75% powierzchni i leżą na wysokości 300 - 2000 m). Średnia wysokość Afryki wynosi 658 m n.p.m.. Najwyższym wzniesieniem jest wulkan Kibo (5 895 m n.p.m.) w masywie Kilimandżaro, a najniższy punkt leży w depresji jeziora Assal (150 m p.p.m.). Wyżynny blok afrykański od północy ograniczony jest górami Atlas, a od południa - Górami Przylądkowymi. Typowe dla tego kontynentu są rozległe obniżenia (np. kotlina Wielkiego Ergu Wschodniego, Kotlina Konga, Kotlina Czadu, Kotlina Kalahari, czy niecka Pustyni Libijskiej) porozdzielane wyżynnymi wzniesieniami (m. in. Tibesti, Ahaggar, Darfur, Adamawa). Wschodnia część Afryki rozcięta jest systemem Wielkich Rowów Afrykańskich. Jest to rozległy rów tektoniczny, rozdzielający zrębowe wyżyny i masywy górskie, dla których charakterystyczne są liczne stożki wulkaniczne (największe z nich to: Kilimandżaro i Kenia). W obrębie tych rowów znajdują się liczne kryptodepresje wypełnione wodami jezior. Najgłębsze z nich to: Tanganika - dno jeziora znajduje się 662 m p.p.m. oraz Niasa - 334 m p.p.m.).

Warunki klimatyczne:

Dla Afryki charakterystyczna jest symetria w układzie stref klimatycznych. Wynika to z położenia kontynentu po obu stronach równika.

Środkową część Afryki stanowi strefa klimatów równikowych: od klimatu równikowego wilgotnego, który cechują całoroczne opady, do podrównikowego suchego z porą suchą w zimie i krótką porą deszczową w lecie.

Ze wzrostem szerokości geograficznej maleje roczna suma opadów. Najniższe opady występują w strefach klimatów zwrotnikowych, przede wszystkim na pustyniach (zaledwie do 250 mm rocznie). Pustynie półkuli północnej (Sahara) ciągnął się równoleżnikowo od Oceanu Atlantyckiego po wybrzeża Morza Czerwonego, półkuli południowej zajmują jedynie zachodnią część kontynentu (Karru, Namib, częściowo Kalahari). Część wschodnia Afryki południowej jest już bardziej wilgotna, na co wpływ ma pasat południowo-wschodni.

Północne i południowe krańce Afryki obejmuje swym wpływem klimat podzwrotnikowy, cechujący się gorącym i suchym latem oraz łagodną i deszczową zimą.

Warunki wodne:

Jedną trzecią powierzchni Afryki stanowią obszary bezodpływowe - są to: większość Sahary, zachodnia część pustyni Kalahari i fragment obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich. Dla strefy klimatów zwrotnikowych typowe są suche doliny, tzw. wadi, które wypełniają się wodą jedynie podczas epizodycznych deszczy. W Afryce występuje też kilka wielkich rzek stałych. Należą do nich: Nil, Kongo, Niger, Zambezi, Limpopo Oranje i Senegal. Charakterystyczne dla tych rzek są liczne wodospady i katarakty. Występują tu też liczne jeziora (głównie pochodzenia tektonicznego). Największymi z nich są: Jezioro Wiktorii, Tanganika, Niasa, Czad, Kioga, Turkana, Alberta, Tana i Mueru. Dla obszarów pustynnych północnej Afryki, charakterystyczne jest występowanie słonych jezior okresowych, tzw. szotów. W afrykańskich kotlinach występują ponadto liczne rozległe bagna (m.in. Okawango, Makgadikgadi).

Szata roślinna:

W Afryce występuje ogromna różnorodność i bogactwo świata roślinnego. Na północnych wybrzeżach kontynentu, w strefie klimatu śródziemnomorskiego, rosną twardolistne zarośla typu makii. Charakterystyczne dla tego regionu są także oliwki. Na południe od strefy klimatu śródziemnomorskiego występuje skąpa, kserofityczna roślinność pustynna Sahary. Spośród drzew występują tu jedynie uprawy palmy daktylowej w oazach oraz nad Nilem. Bardziej na południe Sahara przechodzi w półpustynię i sawannę z roślinnością trawiastą, akacjami i baobabami. W strefie tej, na obszarach o większych opadach, występują lasy parkowe, a w dolinach rzek - lasy galeriowe. Dalej, strefę równika porastają bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe. Charakterystyczną roślinnością tych lasów są: palma oliwna, rafia, liany i epifity. Na południe od tych lasów pojawiają się lasy monsunowe (zielone jedynie w porze wilgotnej), formacje suchorośli, sawanny i półpustynie, które przechodzą następnie pustynie. Dla najwyższych partii gór (np. na Kilimandżaro) typowe są drzewiaste lobelie i kaktusy (tzw. starce). Nizinne wybrzeża morskie strefy międzyzwrotnikowej porastają lasy namorzynowe (mangry). Na wyżynnych półpustyniach Karru południowej Afryki spotkać można tzw. "żywe kamienie", a w rejonie nadbrzeżnym - kwitnące byliny oraz twardolistne, zimozielone lasy i zarośla (podobne do śródziemnomorskiej makii), utworzone głównie z krzewów z rodziny srebrnikowatych.

Świat zwierzęcy:

Obszar północnej Afryki, pod względem zoogeograficznym, należy do regionu śródziemnomorskiej krainy palearktycznej (Palearktyka), natomiast na południe od Sahary - do krainy etiopskiej. Drugi z tych regionów charakteryzuje najbardziej różnorodna fauna kręgowców na świecie, a także ogromna ilość rodzin endemicznych (ich liczbą ustępuje jedynie Ameryce Południowej). Region ten zamieszkuje 38 rodzin ssaków (bez nietoperzy), a w tym 12 rodzin endemicznych. Należą do nich: hipopotamy, żyrafy, mrówniki, 3 rodziny zwierząt owadożernych (złotokrety, ryjoskoczki, wodnice) oraz 6 rodzin gryzoni. Wśród endemicznych gatunków wyróżnia się: słoń afrykański, nosorożec afrykański, zebry, a z małp człekokształtnych - szympans i goryl. Dla sawannowych afrykańskich równin charakterystyczne są stada ssaków roślinożernych: antylop, zebr, żyraf, słoni, nosorożców, oraz liczne ssaki drapieżne, jak lew, gepard, pantera i hieny. Brzegi rzek i jezior zamieszkuje wiele gatunków ptaków, m.in.: flamingi, pelikany oraz czaple oraz hipopotam. W wodach tych jezior i rzek występuje bardzo bogata fauna ryb, m. in. endemiczny rodzaj prapłetwiec. W jeziorach Wielkich Rowów Afrykańskich mieszkają ponadto setki endemicznych gatunków ryb pielęgnicowatych. W lasach kontynentu występuje także wiele gatunków ptaków i małp. Spośród ptaków żyje tu, aż 7 rodzin endemicznych: strusie, warugi, sekretarze, trzewikodzioby, czepigi, turaki i Prionopidae. Bogata jest również fauna gadów, występuje tu zwłaszcza duża liczba i różnorodność węży oraz kameleonów. Ponadto charakterystyczna jest znaczna liczba bezkręgowców, np. ślimaki Achatina achatina, o masie ok. 0,5 kg, które są największymi lądowymi bezkręgowcami na świecie.

Demografia:

Afrykę zamieszkuje 810 mln mieszkańców, co stanowi ponad 12% ludności globu. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 24 os./km². Najwięcej ludzi skupia się w dolinie Nilu w Egipcie (ponad 1200 osób na km²), ponadto: w południowej Nigerii (200 - 300 osób na km²), RPA oraz nadmorskiej strefie Maghrebu. Pustynie Namib, Kalahari, większa część Sahary oraz Kotlina Kongo pozostają bezludne. Afryka jest najsłabiej zurbanizowanym kontynentem świata, ludność miejska stanowi tu zaledwie 34% ogólnej liczby mieszkańców. Największymi miastami Afryki są: Kair, Kinszasa i Aleksandria. Przyrost naturalny jest bardzo wysoki, a przyrost liczby ludności wynosi około 2% rocznie. Średnia długość życia mieszkańców Afryki to 53 lata (najniższa jest w Republice Środkowoafrykańskiej - 41 lat). W większości państw dzieci i młodzież do 14 roku życia stanowi ponad 1/2 populacji.

Historia:

W Afryce odkryto najstarsze szczątki człowieka (sprzed ok. 2,2 mln lat p.n.e.), co pozwala myśleć, iż stanowi ona kolebkę ludzkości. Na kontynencie tym powstały też najstarsze cywilizacje - w Egipcie (około IV tysiąclecia p.n.e.) i w Kartaginie (XI w. p.n.e.). W IV wieku p.n.e. Aleksander Wielki podbił Egipt, a ekspansja Rzymu w wiekach II i I p.n.e. doprowadziła do zniszczenia Kartaginy i opanowania przez rzymian całego wybrzeża Afryki północnej. W V w. n. e. północno-zachodnią Afryką zawładnęli Wandalowie, a w wieku VI - cesarstwo bizantyńskie. Od XII/XI w. w Nubii w północno-wschodniej Afryce powstało państwo Kusz, które w wieku VIII podbiło Egipt. W dzisiejszej Etiopii północnej w I w. powstało państwo Aksum, w wieku IV schrystianizowane. W VII w. Afrykę północną opanowali Arabowie. Zajęli oni tereny do Sudanu oraz obszar obecnej Nigerii północnej. W wiekach VIII - X dotarli do wschodnich wybrzeży Afryki, tworząc tam wiele osad handlowych. Od tej pory znaczna część kontynentu znalazła się w strefie wpływu islamu oraz kultury arabskiej. W wieku XVI Afryka północna została podporządkowana Turcji.

Najstarsze państwa Czarnej Afryki powstały w środkowo-zachodniej części kontynentu: państwo Ghana - powstałe ok. III - IV w. na szlaku handlu złota i soli oraz państwa Songhaj, z VII w. i Mali, z wieku XIII. Zostały one później zislamizowane. Kraje te kontrolowały transsaharyjskie szlaki karawanowe, a swoimi wpływami sięgały daleko na południe. W kolejnych wiekach podboje Marokańczyków i rozpad Songhaju spowodowały przesunięcie głównych szlaków handlowych na wschód (obecnie obszar północno-zachodniej Nigerii) i rozkwitu państw-miast ludu Hausa (VIII - XVIII w.). Na terenie tym od wieku XII istniało także państwo Benin i państwa Jorubów (Ife, Ojo i in.). Ponadto w XVII w. powstało państwo Aszantów (na terenach obecnej Ghany) oraz silne państwo Dahomej (w XVIII w., zajmowało obszar dzisiejszego Beninu). Swe bogactwa państwa te zawdzięczały głównie prowadzeniu handlu niewolnikami, złotem oraz wyrobami rzemiosła. Od XIII w. nad jeziorem Czad rozwijało się państwo Kanem (od XV w. - Bornu). W Afryce środkowej natomiast istotną rolę odgrywało w tym czasie państwo Kongo. Najpotężniejszymi państwami Afryki południowej z kolei były: Wielkie Zimbabwe (od X w.) i Monomotapa (od XV w.).

W XV w., po odkryciu przez Portugalczyków morskiej drogi do Indii, państwa europejskie zwróciły uwagę na wybrzeża Afryki. W wiekach XVI - XVIII na afrykańskich wybrzeżach powstały angielskie, portugalskie, hiszpańskie, francuskie i holenderskie forty oraz faktorie handlowe. Europejczyków interesował głównie handel złotem i niewolnikami. Na początku XVI w. rozpoczęto wywóz niewolników afrykańskich do Ameryki Południowej, a następnie również do Ameryki Północnej (do momentu zniesienia niewolnictwa w XIX w. z Afryki wywieziono łącznie ok. 100 mln ludzi). W 1847 roku utworzono w Afryce niepodległe państwo - Liberię. Osiedlono w nim wyzwolonych niewolników Ameryki Południowej i Północnej. W końcu wieku XIX zakończył się podbój kolonialny Afryki.

Na przełomie wieku XIX i XX cała Afryka (z wyjątkiem Etiopii i Liberii) została podzielona na kolonie i protektoraty Wielkiej Brytanii, Portugalii, Hiszpanii, Włoch, Francji, Belgii i Niemiec (te ostatnie utraciły kolonie po I wojnie światowej). W okresie międzywojennym państwa te prowadziły intensywną eksploatację bogactw naturalnych swoich kolonii. W owym czasie miały miejsce sporadyczne antykolonialne powstania. Nastąpił rozwój panafrykanizmu (w 1919 r. - program stopniowego przyznawania praw politycznych i obywatelskich rdzennym mieszkańcom Afryki). W 1822 roku Egipt, jako pierwsze państwo afrykańskie uzyskał niepodległość (faktycznie stało się to jednak dopiero w roku 1936). Po zakończeniu II wojny światowej nastąpił wzrost dążeń wyzwoleńczych w koloniach afrykańskich: w latach 50-tych uzyskały niepodległość państwa arabskie oraz Ghana i Gwina, na przełomie lat 50-tych i 60-tych - autonomię uzyskały kolonie brytyjskie (w ramach Wspólnoty Narodów) i francuskie (we Wspólnocie Francuskiej), które następnie uzyskały niepodległość (w 1960 r., zwanym rokiem Afryki, niepodległość uzyskało 17 państw, pozostałe - w pierwszej połowie lat 60-tych). W tym samym czasie trwały wojny wyzwoleńcze w koloniach portugalskich (do połowy lat 70-tych), Rodezji Południowej (1980 r.) i Namibii (1990 r.) oraz walka przeciw apartheidowi w RPA (został zniesiony w 1991 r.). Wraz z dekolonizacją kontynentu rozpoczęła się rywalizacja między bogatymi krajami świata o wpływy w Afryce.

Stosunki polityczne:

Można mówić o dwóch głównych tendencjach politycznych niepodległych państw afrykańskich:

• prozachodnie - utrzymywanie silnych związków z byłymi krajami kolonialnymi (byłe kolonie francuskie i brytyjskie);
• orientacja na tzw. "niekapitalistyczny rozwój" oraz koncepcja "socjalizmu afrykańskiego" - w wielu państwach afrykańskich w latach 70-tych i 80-tych rozpowszechnione zostały rządy jednopartyjne (zazwyczaj równoznaczne z dominacją plemienną). Miały wówczas miejsce zamachy stanu i rządy wojskowe bądź długoletnie dyktatury. Na przełomie lat 80-tych i 90-tych, w wyniku nacisku opozycji, nastąpiła liberalizacja wewnętrzna i wprowadzanie systemów wielopartyjnych.

Na stosunki wewnątrzpolityczne państw afrykańskich wpływ mają przede wszystkim różnice etniczne, religijne oraz rywalizacja międzyplemienna. Różnice te wywoływały w większości państw konflikty wewnętrzne, które stawały się często powodem długoletnich wojen domowych niszczących kraj i jego gospodarkę. Prowadziły także często do zamachów stanu i obejmowania władzy przez wojsko.

Sytuacja gospodarcza:

Państwa afrykańskie w czasach kolonialnych (poza RPA) były zazwyczaj tylko zapleczem surowcowym krajów europejskich. Od momentu uzyskania niepodległości nie udało im się przebudować gospodarki - uprzemysłowić się, zurbanizować i uniezależnić ekonomicznie. Duży spadek cen surowców w latach 80-tych i 90-tych doprowadził do załamania gospodarczego wielu z tych państw. Już od lat 70-tych zaczęły mieć miejsce ogromne braki żywności oraz klęski głodu. Przyczyną takiego stanu rzeczy były długotrwałe susze, wyż demograficzny oraz prymitywne rolnictwo, które nie było w stanie zapewnić wystarczającej ilości żywności wielu krajom afrykańskim. Ponadto, wojny domowe prowadzone w wielu krajach doprowadziły do masowego porzucania ziemi i migracji ludności wiejskiej do gwałtownie rozrastających się miast, a w konsekwencji gwałtownego spadku produkcji rolnej. Spowodowało to konieczność importowania żywności, a także podstawowych produktów przemysłowych oraz broni. W konsekwencji doprowadziło to do powstania ogromnego zadłużenia zagranicznego wielu krajów Afryki. W latach 80-tych i 90-tych najbogatsze państwa świata zaczęły prowadzić międzynarodowe akcje pomocy humanitarnej dla głodujących mieszkańców Afryki.

Stosunki międzypaństwowe:

W 1963 roku utworzono Organizację Jedności Afrykańskiej (OJA), która zrzesza wszystkie państwa afrykańskie. Powstał także szereg organizacji i koalicji regionalnych. Ponieważ niepodległe państwa Afryki pozostały w granicach wytyczonych administracyjnie w czasach kolonialnych, porozdzielane zostały często zwarte etniczne grupy ludności. Z tego względu, mają miejsce roszczenia terytorialne różnych grup oraz ruchy separatystyczne (plemienne i religijne). Stały się one przyczyną wielu granicznych konfliktów i wojen. W sporach tych mediatorem jest OJA.