Pustynie to obszary na kuli ziemskiej gdzie notowane są ekstremalne stany pogody, które wpływają na wygląd tych obszarów. Pustynie mogą być gorące, znajdujące się w strefach gorących klimatu, gdzie opady deszczu nie przekraczają rocznie 200 milimetrów. Oprócz takich pustyń, pustyniami nazywa się także niedostępne fragmenty lądolodów wokół biegunów. Są to pustynie lodowe a nazwa ta określa wyjątkowe ubóstwo form życia tam występujących. Obszary pustyń to jednak w zdecydowanej większość obszary jałowe gdzie utrata wody na skutek parowania jest większa niż dostawa z opadów. W wyniku tego pokrywa roślinna jest bardzo skąpa co dodatkowo wpływa na wygląd powierzchni pustyń.

Największym obszarem pustynnym na Ziemi jest Sahara. Położona jest ona na kontynencie Afrykańskim w jego północnej części. Zwrotnik Raka przecina jej powierzchnie na pół. Ukształtowanie terenu na większości powierzchni jest wyżynne, szczególnie w południowej i wschodniej części. Wysokości wahają się przeważnie od 200 do 600 metrów nad poziomem morza. W niektórych jednak częściach Sahary spotkamy wysokie masywy górskie lub depresje. Powierzchnia tej największej pustyni to ponad 9 milionów kilometrów kwadratowych a wie niewiele mniej niż powierzchnia Europy. Jej rozciągłość równoleżnikowa to prawie 6000 kilometrów i rozciąga się od Atlantyku na zachodzie do Morza Czerwonego na wschodzie. Rozciągłość południkowa to około 1,5 tysiąca kilometrów.

Pustynie występują na wszystkich kontynentach. Na niektórych zajmują prawie połowę powierzchni jak to ma miejsce w Australii.

Taki wygląd pustyni gorących wynika z położenia w strefach zwrotnikowych. W tych szerokościach geograficznych kąt padania promieni słonecznych jest bardzo duży. Powoduje to nagrzewanie powierzchni pustyń w ciągu dnia to nawet 80 stopni. Temperatura powietrza może przekraczać 40 stopni w cieniu. Dodatkowo na takich obszarach wieją często stałe, gorące wiatry unoszące duże ilości materiału piaszczystego i pylastego. Amplitudy dobowe są również duże gdyż nocą temperatura może spaść poniżej zera stopni Celsjusza.

Promienie słoneczne odgrywają decydującą rolę w wyglądzie i powstawaniu pustyń. W wyniku ciągłego wahania się temperatury dochodzi do rozszerzania i kurczenia minerałów w skalach. Dochodzi w następstwie tego do mikrospękań które z upływem czasu pogłębiają się i prowadzą do rozpadu skały. Na obszarach pustyń objawia się również wietrzenie chemiczne. Prowadzi ono do powstawania specyficznych form na powierzchnie. Pomimo istnienia tych procesów na pustyniach bardzo rzadko tworzą się gleby ze względu na rzadkie opady i brak substancji organicznej. W wyniku opadów deszczu dochodzi do wypłukiwania minerałów z wietrzejących skał pustynnych. Woda taka jednak bardzo szybko odparowuje pozostawiając na powierzchni wytrącone minerały. W wyniku długotrwałego takiego procesu na pustyniach tworzą się polewy skalne. Nazywany jest też lakierem pustynnym i przyjmuje on różną barwę w zależności od dominujących minerałów. Jeśli jest to żelazo i mangan to będzie to barwa błękitnoczarna. Maja one również swoje nazwy związane z dominujących minerałem i tak:

  • Z węglanu wapnia, są to kalkrety,
  • z gipsu - gipskretami,
  • z krzemionki - silkretami.

Myli się ten kto uważa Saharę za wielka piaszczystą pustynię z ogromnymi wędrującymi wydmami. Na jej powierzchni piaski to zaledwie 1/5 całości. Oprócz piaszczystej pustynie występuje na jej powierzchni pustynia kamienista, żwirowa.

Na zdecydowanie największej powierzchni Sahary występuje pustynia kamienista czyli hamada. Oprócz niej żwirowa nosząca lokalna nazwę seriru. Pustynia kamienista to zalegające na powierzchni skały i mniejsze okruchy ale odznaczające się ostrością krawędzi. Pustynia żwirowa zbudowana jest z materiału obtoczonego najczęściej przez przepływające tam okresowo lub dawniej wody powierzchniowe. Na obu tych typach pustyń nie ma piasku gdyż został on wywiany z pomiędzy kamieni. Czasami kamienia takie są ułożone w charakterystyczny sposób i tworzą bruk pustynny. Na fragmentach piaszczystych tworzą się wydmy w miejscach gdzie ilość piasku na to pozwala i wieją odpowiednio silne wiatry. Wydmy takie poruszają się i czasami zasypują znajdujące się na ich drodze drogi lub oazy. Największą pustynia piaszczysta nie jest Sahara lub jej fragment ale znajdująca się na Półwyspie Arabskim pustynia Rub al.-Chali.

Na obszarach pustynnych opady należą do rzadkości. Nie ma więc na ich obszarze stałych rzek i cieków wodnych. Jedynym wyjątkiem jest rzeka Nil jednak ona zasilana jest w wodę w innej strefie klimatycznej. Jednak na jej powierzchni spotykamy liczne koryta rzeczne i suche doliny o wyraźnie zaznaczonym w dnie przebiegu rzeki. Są to albo pozostałości rzek jeszcze z okresu plejstoceńskiego kiedy inne warunki klimatyczne panowały nad Saharą lub są to koryta rzek okresowych. Takie suche doliny niosące wodę tylko po okresowych, bardzo silnych ulewach noszą nazwę wadi lub uedy.

W wielu obszarach bezodpływowych w dnie kotliny powstają jeziora. Ich dno pokrywa skorupa mineralna i soli a tylko okresowo pojawia się w nich woda i to na krótki okres czasu. Czasami u podnóża obszary wyniesionego na pustyni tworzy się charakterystyczna równina o kształcie stożka zbudowana z materiału naniesionego przez te okresowe cieki po okresie opadów nawalnych. Woda na obszarze pustyń ma także utrudnioną infiltracje z powodu zalegającej na powierzchni skorupy. Na skutek tego po opadach woda nie wsiąka w głąb a jedynie pozostaje na powierzchni w postaci cienkiej warstwy co nosi nazwę zalewu warstwowego. Obszary górskie na pustyniach również maja swoje cechy charakterystyczne. Dominacja określonych typów wietrzenia i procesy zachodzące u podnóża sprawiają, że góry maja strome stoki opadające na rozległe równiny u ich podnóża. Taka forma równinna nosi nazwę sedymentu i jej powstawanie jest nie do końca wyjaśnione. Nie są to jednak równiny na których zalega materiał z wietrzenia lecz ich kształt jest wycięty w litej skale.

Najbardziej widowiskowymi i najszybciej rozpoznawalnymi formami występującymi na obszarze pustyń są jednak wydmy. Nie ma oczywiście jednego rodzaju wydm a ich wygląd zależy od rodzaju piasku, wiejących tam wiatrów, ilości piasku i występowania roślinności. Wśród nich wyróżniamy między innymi: wydmy gwiaździste, wydmy kopulaste, wydmy sierpowe, wydmy paraboliczne. Ich nazwy najczęściej nawiązują do kształtu lub położenia względem kierunku wiatru. Barchany to wydmy sierpowe występujące na obszarach suchych. Poruszają się one zgodnie z dominującym kierunkiem wiatru. Wydmy podłużne to takie których przebieg jest równoległy do kierunku wiatru a przeciwieństwem są wydmy poprzeczne.

Wiatry wiejące nad pustyniami są najczęściej gorącymi wiatrami wiejącymi stale. Takie wiatry często prowadzą do powstania burz piaskowych. W wyniku ich porwane zostają duże ilości i jeszcze większe pyłu. Niesiony piasek ogranicza widoczność oraz powoduję osadzanie się pyłu na powierzchni. Przy odpowiednich warunkach pogodowych piaski takie mogą zawędrować setki a nawet tysiące kilometrów. Uniesiony pył może występować nawet na wysokości 3 tysięcy metrów i przemieszczać się ze znaczną prędkością. Pył ten porusza się w postaci ściany lub ruchem wirowym na kształt trąby powietrznej. Na pustyni tworzą się także małe słupy o wysokości do 500 metrów nazywane lokalnie Pyłowymi Diabłami. Tworzą się w miejscach nagłego lokalnego ogrzania gruntu.

Roślinność na terenie pustyń jest bardzo skąpa a tam gdzie pokrywa teren w połowie mówimy już o półpustyni. Nie ma dużo gatunków roślin które przystosowały się do tak trudnych warunków klimatycznych. Najczęściej są to rośliny sucholubne i słonolubne. Spotyka się też liczne odmiany traw o twardych źdźbłach. Bardzo często rośliny pustynne rosną w miejscach wydawałoby się niekorzystnych jednak mają one bardzo rozbudowany system korzeniowy. Ich części nadziemne mogą być niepozorne ale system, korzeniowy może mieć duże rozmiary. Do tego wiele roślin zatruwa glebę wkoło siebie aby móc samej wykorzystywać zasoby z gleby. Wiele roślin przyjmuje formę przetrwalnikową. Pozostają one w uśpieniu aż do momentu wystąpienia deszczu. Wtedy to w bardzo krótkim okresie czasu kwitną i owocują aby ponownie przejść w stan uśpienia i czekać nawet kilka lat na deszcz.

Nie brakuje również na obszarach pustyń i półpustyń zwierząt. Nie osiągają one tak dużych rozmiarów i maja swoje cechy przystosowawcze jak na przykład duże uszy dla lepszego chłodzenia. Chronią się one przed słońcem wśród skał i pod korzeniami roślin. Najczęściej też są bardziej aktywne o zmroku i w nocy. Do ciekawszych zwierząt pustyni Sahary i najczęściej spotykanych należą:

  • Waran pustynny - ten gad osiąga nawet półtora metra długości i występuje na obszarze Sahary. Jest często zabijany ze względu na znaczenie jako upominek w postaci zasuszonej.
  • Biczon egipski - to mała jaszczurka zamieszkująca skaliste fragmenty Sahary i występująca od Egiptu aż po Senegal. Bardzo dobrze radzi sobie w tych warunkach klimatycznych a przez ludność pustyni uważana za przysmak.
  • Owca aoudad - dzika owca górska z północnych rejonów Afryki. Liczne podgatunki z których niektóre zagrożone wymarciem. Jest dużym zwierzęciem osiągającym 1 metr wysokości i 1,6 metra długości.
  • Konik afrykański - badania wykazały, że jest to przodek osła. Nie jest on jednak liczny dlatego wpisany został na listę zwierząt zagrożonych wyginięciem. Występuje jeszcze w Sudanie i Etiopii w licznie około 1200 osobników.
  • Antylopa addax - duża antylopa zamieszkująca pas od Mauretanii po Sudan i osiągająca 1,7 metra wysokości. Również jest zagrożona wyginięciem a jej liczba szacowana jest na około 4 tysiące osobników.
  • Oryl szablorogi - to kolejna z gazel afrykańskich zagrożona wyginięciem. Jej liczba jest na szczęście większa i dochodzi do 10 tysięcy sztuk zamieszkuje środkową Saharę od Maroka po Egipt. Wysokość może dochodzić do 1,4 metra a waga do 200 kilometrów.
  • Gazela dorkas - jest to niewielka gazela o wysokości do 70 cm a jej dwa podgatunki są już praktycznie wymarłe. Występuje od Maroka po Somalie.

Oprócz tych dużych zwierząt na obszarze Sahary spotykamy bogactwo organizmów na niższym stopniu ewolucji. Dużo bogatszy niż ssaków jest świta owadów i skorupiaków. Bardzo dobrze w takich warunkach radzą sobie gady. Chodzi tu głównie o małe jaszczurki i węże. Wysoka temperatura jest dla nich korzystna ze względu na zmiennocieplność. Zwierzęta te doskonale wykorzystują znajdujące się na pustyni kryjówki i zagrzebują się też w piasku. Najbardziej popularnymi ssakami na pustyni nie są jednak duże gatunki a małe myszowate o mniejszych zapotrzebowaniach na pokarm i wodę. Największym drapieżnikiem pustyni jest lis pustynny zwany fenkiem. Dla wielu pustynia to także wielbłąd. Człowiek udomowił dwa jego gatunki czyli jedno i dwugarbnego wielbłąda. Nie są one naturalnymi mieszkańcami Sahary ale doskonale sobie radzą w tych warunkach przez co są nadal przez człowieka wykorzystywane. Zaleta tego zwierzęcia jest jego niesamowita wytrzymałość i możliwość przebywania na pustynia przez długi okres bez wody, którą magazynuje w garbie w postaci tłuszczu.

Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że Sahara to bezludna kraina na której oprócz zwierząt nic nie zamieszkuje. Jednak i człowiek przez setki lat potrafił dostosować się do tych trudnych warunków. Dla człowieka i jego przetrwania na Saharze największą rolę odgrywają oazy. Są to miejsca w których dochodzi do wypływu wód najczęściej gruntowych. W wielu tez woda pochodzi z istniejących tam studni nieraz o wielowiekowej historii. W nich skupiają się mieszkańcy i prowadzona jest na niewielka skale działalność rolnicza. Oprócz tej działalności oazy to miejsca handlu i rzemiosła.

Woda służy jako napój dla mieszkańców, pojone są nią zwierzęta i jest rozprowadzana kanałami do celów rolniczych. Uprawa roli w oazie ma swój specyficzny charakter. Otóż przypomina ono ogród w którego skład wchodzą: najwyższe palmy daktylowe o wysokości przekraczającej 10 metrów. Daktyle są najbardziej rozpowszechnioną rośliną z tego rejonu świata a owoce są sprzedawane na cały świat. Oprócz owoców dostarczają także budulca w postaci drewna. Niżej rosną drzewka figowe, granaty, oliwki, brzoskwinie oraz cytryny. Najniżej na powierzchni gruntu znajduje się ogród warzywny w którym rosną pomidory, cebula, fasola oraz zboża: pszenica i jęczmień. Dodatkowo ważne jest aby chronić pola uprawne przed zasypywaniem przez piasek. Wykorzystuje się do tego ploty wyplecione z liści palm. Oaza może rozciągać się na kilka kilometrów a kończy się nagle i przechodzi w pustynię.

Na tych terenach zamieszkują głównie ludy śródziemnomorskie z grupy językowej semito - chamickiej. Dawni pierwotni mieszkańcy zostali podbici przez arabów i pozostają w tym kręgu kulturowym. Od VIII wieku następowało stopniowe mieszanie się tubylców z Arabami. Spora część uległa arabizacji. Dominującym wyznaniem w tej części Afryki jest islam sunnici. Oprócz islamu wielu wyznaje chrześcijaństwo oraz islam szyicki. Pomimo związków z Arabami nie uważa się ich za jeden naród ale za krąg kulturowy. Wielu z nich dawniej utrzymywało się dzięki koczowniczemu trybowi życia. Jednak w latach 60. i 70. w wielu państwach Afryki wprowadzono zakaz koczownictwa. Dzisiaj tylko niewielka część żyje jak przodkowie. Największymi narodami koczowniczymi są Tuaregowie i Berberowie.

Ci pierwsi to lud zamieszkujący dzisiejsze tereny Mali, Nigerii, Algierii i Maroka. W swoim życiu posługują się językiem berberskim do którego opracowali własny alfabet. Język ten nazywają tamaszek i wyznają muzułmanizm.

Berberowie to liczna bo około 14 milionowa społeczność dzieląca się na około 30 podgrup. Zamieszkują znaczne części Sahary a posługują się językiem berberyjskim. Wyznają islam chardżycki.

Źródło: www.afryka.com/images/africa.jpg

Sahara przebiega przez wiele państw afrykańskich. Należą do nich między innymi:

  • Algieria - to po Sudanie największy kraj saharyjski. Zamieszkiwana jest przez ponad 33 miliony osób. Jest krajem o problemach żywieniowych i dlatego musi importować żywność. Nowa kartą w historii Algierii było odkrycie złóż ropy naftowej i gazu ziemnego. Właśnie te surowce i ich przetwory są głównym towarem eksportowym kraju. Oprócz tego w Algierii uprawia się w dużych ilościach zboża, owoce cytrusowe, winogrona, oliwki i tytoń oraz daktyle.
  • Tunezja - jest to kraj obecnie bardzo popularny wśród turystów europejskich. Moda na wypoczynek w Tunezji nie przemija a kraj czerpie z turystyki bardzo duże dochody. Do zasobów mineralnych Tunezji oprócz ropy naftowej, gazu należą fosforyty. Liczba mieszkańców przekracza 10 milionów osób. Rolnictwo również odgrywa dużą rolę. Bardzo rozbudowany jest tam system irygacyjne a na polach uprawia się głównie jęczmień, owoce cytrusowe, winogrona, figi, daktyle i oliwki oraz zboża takie jak pszenicę. Zajmuje ona czołowe miejsce na świecie w produkcji oliwy z oliwek.
  • Libia - jest to duże państwo na obszarze którego zamieszkuje tylko 5 miliona osób. Kraj posiada niekorzystne warunki naturalne dla uprawy i osadnictwa na większości terytorium. Osadnictwo skupia się w pasie nadbrzeżnym i przy osadach. Bogactwem Libii również są zasoby mineralne w postaci ropy naftowej i gazu. Oba te surowce są głównym produktem eksportowym. W ostatnim okresie nastąpiło ocieplenie się stosunków na linii Libia - USA co może zaowocować otwarciem kraju na turystów. Dzisiaj w Libii 84% osób żyje w miastach a jeszcze kilkadziesiąt lat temu w osadach lub koczowniczo.
  • Sudan - to największy kraj saharyjski gdzie na powierzchni przeszło 2,5 miliona kilometrów zamieszkuje 39 milionów osób. Naród sudański to blisko 500 szczepów i różnych grup etnicznych porozumiewających się w blisko 100 językach i dialektach. Część z nich do dzisiaj zajmuje się pasterstwem i prowadzi koczowniczy tryb życia. Widać ogromne zróżnicowanie w Sudanie pomiędzy arabską północą a afrykańskim południem. Sudan eksportuje głównie ropę naftową, sezam, złoto, złoto, bawełnę i bydło.
  • Egipt - jest oprócz RPA najbardziej rozwiniętym krajem afrykańskim. Jest to kraj o bogatej historii i strategicznym położeniu. To właśnie wybudowany przez Brytyjczyków kanał Sueski dla skrócenia drogi morskiej z Europy do Azji stanowi o ważności Egiptu. Opłaty za tranzyt kanałem stanowią spory dochód dla kraju. Dzisiaj ogromne znaczenie ma w Egipcie turystyka. Nie mogło być inaczej skoro na znacznej powierzchni spotkać można ślady cywilizacji rozwijającej się przez 4000 lat. Największym symbolem Egiptu są słynne piramidy w Gizie. Oprócz wpływów z zwiedzania pozostałości starożytnej cywilizacji Egipt słynie jako centrum sportów wodnych szczególnie nurkowania w Morzu Czerwonym. Egipt i dolina Nilu to największe skupisko ludności na obszarze Sahary. Egipt zamieszkuje 76 milionów osób. Dolina Nilu ma jeszcze jedno ważne znaczenie. To właśnie tam od pięciu tysięcy lat prowadzona jest gospodarka rolna. Rytmiczność wylewów zapewniała żyzność gleb i dobrobyt ludowi Egiptu. Tam też rozbudowano system kanałów nawadniających zwiększając powierzchnie upraw. Nil wylewa regularnie późnym latem a jesienią po ustąpieniu wody egipscy chłopi czyli fellachowie obsiewali pola. W dolinie Nilu od tysiącleci uprawiało się pszenice i bób który po dzień dzisiejszy jest ważnym składnikiem żywieniowym. Dodatkowo uprawia się tam bawełnę, daktyle, ryż i kukurydzę. Na delcie Nilu uprawia się głównie trzcinę cukrową i warzywa.

Do dzisiaj wielu rolników stosuje tradycyjne metody uprawy na polach. Egipt jest największym producentem daktyli . na polach uprawia się też bassem czyli odmianę koniczyny jako paszę dla licznego bydła.