TATRY
- to najwyższe pasmo górskie Karpat, będących jednym z największych łańcuchów górskich środkowej Europy, ciągnącym się wyraźnym łukiem o długości około 1300 km między przełomem Dunaju na granicy austriacko-słowackiej, niedaleko Bratysławy, a przełomem tej rzeki tworzącym tzw. "Żelazną Bramę" na granicy rumuńsko-serbskiej
- to najstarsza jednostka tektoniczna łańcucha karpackiego
- zaliczane są do Centralnych Karpat Zachodnich
- obszar Tatr znajduje się na pograniczu Polski i Słowacji
- najwyższym szczytem Tatr jest Gerlach (2655 m n.p.m.) leżący po stronie słowackiej
- najwyższym szczytem w polskiej części Tatr są Rysy (2499 m n.p.m.)
Budowa geologiczna Tatr jest dość urozmaicona:
- budowa Tatr jest asymetryczna - po północnej stronie gór występują mezozoiczne skały osadowe z przewagą dolomitów i wapieni, część południowa zbudowana jest z granitów (część wschodnia) i łupków krystalicznych (część zachodnia)
- w budowie geologicznej Tatr można wyróżnić dwie główne jednostki tektoniczne:
trzon krystaliczny - najstarszy utwór zbudowany z granitów i łupków krystalicznych oraz serie skał osadowych - tzw. płaszczowin (płaszczowina wierchowa i reglowa, czyli choczańska)
- Tatry Wysokie (Wschodnie) - zbudowane głównie ze skał krystalicznych
- wysokości bezwzględne sięgają często ponad 2000 m
- strome zbocza, granie, turnie,
- wysokości względne są tu duże, stoki rozcięte są żlebami
- rzeźba polodowcowa: wypełnione wodą cyrki lodowcowe, doliny U-kształtne o stromych ścianach, doliny zawieszone, wygłady lodowcowe, moreny boczne, denne
- Tatry Zachodnie - zbudowane głównie ze skał osadowych
- wysokości bezwzględne do 2000m
- kopulaste szczyty
- rzeźba krasowa (leje krasowe, jaskinie, korytarze podziemne). W wapieniach dolomitach mezozoicznych rozwinięte są różnorodne formy krasowe - m.in. jaskinie - Mroźna, Mylna, Raptowicka, Zimna, Śnieżna, Lodowa
Klimat:
- klimat Tatr zaliczany jest klimatów górskich, których najważniejszą cechą jest piętrowy charakter
- cechuje się najniższą w Polsce średnią roczną temperaturą powietrza i najwyższymi
sumami opadów atmosferycznych
- pokrywa śnieżna zalega w Tatrach przez długi okres czasu ( najczęściej od listopada
do kwietnia), a płaty śniegu utrzymują się na ocienionych stokach nawet przez całe lato
- temperatura powietrza obniża się wraz ze wzrostem wysokości (o około 0,5°C na 100 m), natomiast suma opadów atmosferycznych wzrasta wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza
- charakterystycznym zjawiskiem w Tatrach jest występowanie ciepłego i suchego wiatru halnego, który należy do typu wiatrów fenowych
Sieć rzeczna:
Tatry to obszar leżący w dorzeczu Dunajca; rzeki i potoki tatrzańskie charakteryzują się dużym spadkiem, tworząc liczne bystrza i wodospady; w Tatrach jest około 40 wodospadów, najsłynniejsze z nich to Wielka Siklawa i Wodogrzmoty Mickiewicza
- jeziora tatrzańskie:
Duże zróżnicowanie wysokości jest przyczyną wytworzenia się pięter roślinnych:
- regiel dolny (lasy bukowo-jodłowe) (do 1200 m n.p.m.)
- regiel górny (bory świerkowe) (1200-1600 m n.p.m.)
- kosodrzewina (1600-1800 m n.p.m.)
- piętro hal (1800-2200 m n.p.m.)
- piętro turni (powyżej 2200 m n.p.m.)
- relikty w Tatrach: dębik ośmiopłatkowy, wierzba żyłkowana
- gatunki endemiczne w Tatrach: ostróżka tatrzańska, skalnica tatrzańska, warzucha tatrzańska, urdzik karpacki, kostrzewa tatrzańska, sasanka słowacka, wiechlina szlachetna, przywrotnik, szafran spiski (krokus)
Parki narodowe: Tatrzański Park Narodowy - utworzony w 1955 roku
GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE
- leżą w obrębie Wyżyny Kieleckiej,
- są to góry fałdowe, powstałe podczas kaledońskich i hercyńskich ruchów
górotwórczych, są więc górami starymi, niskimi, zniszczonymi,
- w okresie zlodowaceń nastąpiły tu przekształcenia peryglacjalne - powstały
rumowiska skalne - tzw. gołoborza,
- składają się z kilku równoległych pasm rozdzielonych szerokimi obniżeniami
wykorzystywanymi przez rzeki na niektórych odcinkach,
- najważniejsze pasma górskie w obrębie Gór Świętokrzyskich to:
- Pasmo Łysogór - zbudowane z twardych, odpornych na niszczenie kwarcytów kambryjskich i piaskowców, stoki Łysogór pokrywają w wielu miejscach rumowiska skalne - gołoborza; najwyższe wzniesienie tego pasma to Łysica (612 m n.p.m.),
b) Pasmo Chęcińskie - zbudowane ze skał wapiennych (wapieni dewońskich), dlatego też rozwijają się tu zjawiska krasowe; jaskinia Raj - bogata w stalaktyty, stalagmity, stalagnaty i inne formy krasowe - to najpiękniejszy przejaw zjawisk krasowych,
c) Pasmo Masłowskie - zbudowane z kwarcytów kambryjskich,
Sieć rzeczna:
- sieć rzeczna o kratowym układzie
- rzeki płyną obniżeniami, a także przełomami poprzecznymi,
- zjawisko kaptażu rzecznego - polegający na przeciągnięciu rzeki przez ciek wodny
- położony po przeciwnej stronie działu wodnego
Klimat:
- klimat Gór Świętokrzyskich jest bardziej surowy niż wyżyn,
- średnia roczna temperatura powietrza jest o 1-3°C niższa niż na wyżynach,
- opady są wyższe od średnich rocznych opadów w Polsce (na Świętym Krzyżu
wynoszą około 800 mm),
- okres wegetacyjny nie jest dłuższy niż 190 dni,
Roślinność:
W przeszłości Góry Świętokrzyskie były porośnięte puszczą, górne części pasm górskich porastały lasy jodłowe i jodłowo-bukowe, których pozostałością dziś jest Puszcza Jodłowa w paśmie Łysogór, na zboczach i grzbietach pasm występują lasy jodłowe z domieszką buka, a lokalnie pojawiają się modrzew i cis; na wysłanych czwartorzędowymi piaskami dnach obniżeń występują bory sosnowe,
Parki narodowe: Świętokrzyski Park Narodowy - powstał w 1950 roku,
Gleby:
- gleby inicjalne, szkieletowe na zboczach, rędziny, bielice,
- surowce mineralne: rudy żelaza, cynku i ołowiu, miedzi ( wydobywane kiedyś na
obszarze Staropolskiego Okręgu Przemysłowego); obecnie wydobywa się tylko
wapienie (tzw. marmury kieleckie), iły ceramiczne (Ćmielów), piaskowce.
WYŻYNA SANDOMIERSKA
- stanowi geologiczne przedłużenie Gór Świętokrzyskich,
- leży w południowo-wschodniej części Wyżyny Kieleckiej,
- powierzchnia terenu jest stosunkowo płaska, porozcinana systemami dolinnymi
dopływów Wisły - Koprzywianki i Opatówki, dopływami Kamiennej - Kamionki
i Świśliny oraz siecią wąwozów,
- charakterystyczny dla Wyżyny Sandomierskiej jest krajobraz lessowy, powstały w
wyniku wyżłobienia przez wody opadowe w pokrywie lessowej wąwozów i parowów,
- pokrywa lessowa, o znacznej miąższości (miejscami ponad 30 m) powstała podczas
ostatniego zlodowacenia w wyniku przekształceń peryglacjalnych,
- ma charakterystyczny trójkątny kształt,
Gleby:
- występują tu urodzajne gleby powstałe na lessie: czarnoziemy i gleby brunatne
obszar ten jest wybitnie rolniczy ze względu na żyzne gleby oraz długi okres
wegetacyjny, trwający około 200 dni,
- obszary te są poddawane intensywnemu procesowi erozji gleb,
- bardzo mała lesistość, duże obszary zajmują gruntów orne (80% powierzchni),
- duże znaczenie na tym obszarze ma uprawa pszenicy, buraków cukrowych, warzyw i
- owoców, tytoniu,
- duże znaczenie przemysłu spożywczego - cukrowniczego (Włostów, Częstocice) i przetwórstwa owocowo-warzywnego (Dwikozy)
Duża gęstość zaludnienia - przekracza 100 osób na 1 km2.
NIZINA MAZOWIECKA
- wchodzi w skład Niziny Środkowopolskiej,
- w jej obszarze możemy wyróżnić:
a) Nizinę Północnomazowiecką,
b) Nizinę Środkowomazowiecką,
c) Wzniesienia Południowomazowieckie,
- należy do najbardziej rozległych krain geograficznych w Polsce, położona jest w dorzeczu
- środkowej Wisły, w jej centralnej części leży Kotlina Warszawska,
- tworzy płaską, rozległą kotlinę,
Budowa geologiczna:
a) utwory mezozoiczne - kredowe
b) utwory trzeciorzędowe, w których występują wody artezyjskie,
c) utwory czwartorzędowe - glina zwałowa, piaski polodowcowe, iły,
- rzeźba niziny mazowieckiej została w znacznym stopniu ukształtowana przez lodowiec, szczególne znaczenie miało zlodowacenie środkowopolskie; duże znaczenie odegrały też procesy denudacyjne,
- na obszarze niziny wykształciły się takie formy rzeźby jak: pradoliny, spłaszczone wały moren czołowych, sandry, wysoczyzny morenowe, wydmy paraboliczne i wałowe, niecki deflacyjne, stożki napływowe
- na tym obszarze występuje typowy krajobraz staroglacjalny
Sieć rzeczna: ma promienisty układ, który jest związany ze spadkiem wysokości, doliny rzeczne mają dośrodkowy układ w stosunku do Kotliny Warszawskiej (Wisła, Świder, Bug, Narew, Wkra, Bzura),
Gleby: przewaga mało żyznych gleb bielicowych, najlepsze gleby tego regionu to pas czarnych ziem ciągnący się w okolicach Sochaczewa, wzdłuż dolin rzek występują mady,
Klimat: cechy kontynentalne klimatu - ciepłe lata - średnia temperatura lipca to 18° C, stycznia od -2 do -3 °C; opady są niewielkie (około 500 mm), najwięcej opadów jest w sezonie letnim, co jest cechą klimatu kontynentalnego,
Roślinność: obszar należący do najmniej zalesionych terenów w Polsce, lasy na tym obszarze zostały w znacznej mierze przekształcone przez człowieka, występuje w nich przewaga sosny; pozostałości dawnych obszarów leśnych stanowią puszcze: Kampinoska, Kurpiowska (Zielona), Biała,
Parki narodowe: Kampinoski Park Narodowy - utworzony w 1959 roku; Biebrzański Park Narodowy - utworzony w 1994 roku,
- Warszawski Okręg Przemysłowy - szczególnie dobrze rozwinięty jest tu przemysł
- elektromaszynowy (w tym głównie elektroniczny, środków transportu i maszynowy) chemiczny (głównie farmaceutyczny i kosmetyczny), odzieżowy, spożywczy i poligraficzny
POJEZIERZE SUWALSKIE
- Pojezierze Suwalskie jest najbardziej na wschód wysuniętym pojezierzem Polski
- wchodzi w skład Pojezierza Litewskiego, które z kolei jest częścią Pojezierzy
Wschodniobałtyckich,
- występuje tu rzeźba młodoglacjalna, która ukształtowana została podczas
zlodowacenia bałtyckiego
- form rzeźby występujące na tym obszarze to: pagóry moren czołowych (np.
Krzemieniucha 289 m n.p.m.) , sandry, ozy, kemy, rynny lodowcowe, głazy
narzutowe, drumliny
- występują tu miąższe osady czwartorzędowe ( o miąższości nawet do 200 m); znaczna
część Pojezierza leży w dorzeczu Niemna
Gleby: bielicowe ( na piaskach i żwirach fluwioglacjalnych), brunatne (na glinach), bagienne oraz mułowo-torfowe,
Klimat: surowy, z wyraźnymi cechach kontynentalizmu - długa zima, późna wiosna, wczesna jesień, długo zalegająca pokrywa śnieżna, opady intensywniejsze w porze letniej, średnia roczna ilość opadów około 600 mm; średnia roczna temperatura powietrza nie przekracza 3° C; jedna z najwyższych w Polsce amplituda średnich miesięcznych temperatur powietrza ( 23° C); najkrótszy w Polsce okres wegetacyjny (180 dni);
Rzeki na tym obszarze są krótkie i bystre
Roślinność: duża lesistość; lasy liściaste - na glebach brunatnych, bory sosnowe na bielicach, Puszcza Romnicka koło Gołdapi - przewaga sosny i świerku
Parki narodowe: Wigierski Park Narodowy, Suwalski Park Narodowy
ŻUŁAWY WIŚLANE
- najmłodsza kraina geograficzna Polski, powstała dzięki gromadzeniu się namułów rzecznych,
- wchodzi w skład Pobrzeża Gdańskiego,
- kraina ta tworzona jest przez deltę Wisły,
- zajmuje powierzchnię około 2500 km2,
- obszar Żuław to holoceńska równina aluwialna, nisko położona, najwyższy punkt tego obszaru to część stożka deltowego, w miejscu, gdzie Wisła dzieli się na dwa ramiona - Leniwkę i Nogat (około 11 m n.p.m.),
- występują tu obszary depresyjne zajmujące około 1/3 powierzchni tego obszaru, są
- one często zalewane wodami Wisły i Bałtyku, największa depresja -1,8 m p.p.m. - Raczki Elbląskie,
- podział Żuław:
Żuławy Gdańskie,
Wielkie (Malborskie),
Elbląskie,
Najgęstsza w Polsce sieć rzeczna(naturalna i sztuczna) - cieków wodne i rowy
melioracyjne,
Gleby: mady (około 85% wszystkich gleb), gleby torfowe i mułowe,
Roślinność: Żuławy to obszar prawie bezleśny - pierwotne lasy łęgowe zamieniono na łąki i pola olsy, tylko w jednym miejscu zachował się nad Nogatem las łęgowy, roślinność szuwarowa ,
Klimat: cechy klimatu morskich (chłodne lato, łagodna zima), średnia roczna temperatura powietrza 7 °C, wilgotność powietrza duża, silne wiatry, inwersje temperatur,
- niedobory wody pitnej i do celów gospodarczych (chemizacja, zanieczyszczenie,
zasolenie płytko zalegających wód powierzchniowych),
- znaczenie: bardzo ważny teren rolniczy - uprawa pszenicy, buraków cukrowych, dobrze rozwinięty przemysł, szczególnie związany z gospodarką rybacką,
