Klasyfikacja jezior ze względu na sposób wykształcenia misy jeziornej

Podstawowym elementem jeziora jest jego misa. Może ona być wykształcona przez procesy wewnętrzne, zwane endogenicznymi (wulkanizm, ruchy tektoniczne) lub zewnętrzne, zwane egzogenicznymi (wytworzone przez lodowce, lądolody, wiatr lub rzeki). Uwzględniając sposób wykształcenia misy jeziora możemy je podzielić na: 

1. Jeziora tektoniczne- jak sama nazwa wskazuje powstały w wyniku ruchów tektonicznych:

a) jeziora zajmujące wydłużone rozpadliny zwane rowami tektonicznymi -obszar pomiędzy uskokami tektonicznymi; często są one zgrupowane i tworzą ciągi, czego przykładem jest system rowów na wschodzie Afryki; są to najważniejsze i najczęściej spotykane misy tektoniczne; posiadają wąski, wydłużony kształt np. jezioro Bajkał; są to najgłębsze jeziora świata; przykłady- jezioro Bajkał, Tanganika, Niasa, Morze Martwe

 

Jezioro Tanganika- zdjęcie satelitarne

pl.wikipedia.org/wiki/Jezioro_Tanganika

 

Cieśnina między zachodnim brzegiem Bajkału a wyspą Olchon

pl.wikipedia.org/wiki/Bajkal

b) jeziora powstałe wskutek działania procesów izostazji- dno morskie zostaje wydźwignięte, powstaje nowy ląd z zagłębieniami wypełnionymi wodą, czyli jeziorami; przykład- jezioro Okeechobee

c) jeziora powstałe, kiedy przez fałdowanie lub nachylenie warstwy skalnej zmieniony został układ hydrograficzny na danym obszarze; przykład- jezioro Kioga (Afryka)

d) jeziora zajmujące deformacje tektoniczne tworzące misowate zagłębienia; w najniższej części znajduje się woda; przykład- Jezioro Wiktorii

e) jeziora reliktowe - pozostałości dawnych mórz i jezior, które zostały oddzielone od właściwych zbiorników wodnych; mogą to być również relikty zbiorników powstałych w okresach pluwialnych; do ich powstania przyczyniło się zmniejszenie sumy opadów oraz wzrost parowania co spowodowało w konsekwencji obniżenie poziomu wód; takie współdziałanie czynników klimatycznych i tektonicznych jest często spotykane; przykłady- Jezioro Aralskie, Morze Kaspijskie

 

Satelitarne zdjęcie Morza Kaspijskiego i Aralskiego

pl.wikipedia.org/wiki/Morze_Kaspijskie

f) jeziora zajmujące lokalne zapadnięcia terenu powstałe przez trzęsienia ziemi; zagłębienia te są zazwyczaj nieduże i wypełnione wodą opadową, gruntową lub rzeczną; przykład- Reelfoot (Stany Zjednoczone)

2. Jeziora wulkaniczne

a) jeziora kraterowe- wypełniają tufowe stożki wulkaniczne; są nieduże ale głębokie, z zaokrągloną linią brzegową; spotykane na obszarach wulkanicznych; Włochy, Japonia, Francja, Nowa Zelandia

b) jeziora kalderowe- zajmują duże zagłębienia wulkaniczne zwane kalderami, które powstają poprzez zapadnięcie się stożka wulkaniczne wskutek gwałtownej erupcji lub opróżnienia komory lawowej; przykłady- Jezioro Kraterowe, Towada, Taal, Bolsena

c) jeziora zajmujące niecki o genezie wulkaniczno-tektonicznej, powstałe dzięki istniejącemu uskokowi; przykład - jezioro Toba (Sumatra)

d) jeziora powstałe przez barierę w postaci wulkanu lub ich zgrupowania; przykład - jezioro Kiwu (Afryka)

e) jeziora owalne zwane maarami; znajdują się w lejach eksplozywnych; materiał okruchowy tworzy wokół nich niskie pierścienie; przykłady - jezioro PulverMaar, Laach

f) jeziora zajmujące zagłębienia w zapadniętych strumieniach lawy; ich cechą są niewielkie głębokości i nieregularna linia brzegowa; przykład - jezioro Yellowstone

g) jeziora powstałe w dolinach zatamowanych przez potoki lawowe; przykład - jezioro Inawashiro (Japonia)

3. Jeziora osuwiskowe - mogą powstać w dwojaki sposób: kiedy spływ błotny zostanie zatamowany zaporami osuwiskowymi lub kiedy rzeka zostanie zatamowana osuwiskami skalnymi lub ziemskimi; ten drugi przypadek jest częściej spotykany i występuje głównie na terenach górskich; przykłady- jezioro Gekgiol (Azerbejdżan, na północnym stoku góry Murowdag została zatamowana rzeka Achsu)

 

Jeziorko Duszatyńskie- przykład jeziora osuwiskowego

pl.wikipedia.org/wiki/Jezioro_osuwiskowe

4. Jeziora glacjalne

a) jeziora powstałe wskutek bezpośredniego kontaktu z masą lodową; mogą powstać w lodzie, pod lodem lub na lodzie; można je nazwać okresowymi, podobnie jak jeziora strefy suchej z tą różnicą, że jeziora lodowe powstają w okresie ciepłym (latem); powstają na stosunkowo płaskiej lub postrzępionej powierzchni lądolodów, lodowców, lodów dryfujących na morzach a także we wnętrzu lub pod masami lodu; woda w tych jeziorach pochodzi z topniejącego lodu na powierzchni, wewnątrz lub w miejscu kontaktu z podłożem; może to być również woda opadowa, przepływająca przez lodowe systemy kanałów (mogą być powierzchniowe, wewnątrzlodowe lub podlodowcowe) lub może mieć pochodzenie termokrasowe; jeziora mogą powstać przez zatamowanie cieku wodnego masą lodu, która może odciąć wody z doliny bocznej tamą lodową powstałą w dolinie głównej lub odciąć wody z doliny głównej lodem powstałym w dolinie bocznej, co może doprowadzić do powstania jezior pomiędzy zboczem danej doliny a obszarem lodowcowym, na powierzchni kontaktu dwóch lodowców lub krótkotrwałych jezior podpartych lawinami

b) jeziora, których powstanie związane jest z procesami glacjalnymi, ale występują na podłożu skalnym, często rozkruszonym i spękanym

-) jeziora cyrkowe - powstają ponad dolną granicą wiecznej zmarzlin, na obszarach zajmowanych dawniej przez pola firnowe; często ograniczają je z trzech stron strome zbocza a z jednej rygiel; są osadzone po części lub w całości na litym podłożu, charakteryzują się owalnymi kształtami, znacznymi spadkami i dużymi głębokościami; możemy wydzielić dwa rodzaje jezior cyrkowych: proste- przykładem jest Czarny Staw i złożone- kilka cyrków połączonych ze sobą

 

Wielki Staw

pl.wikipedia.org/wiki/Wielki_Staw_Polski

 

Dolina Pięciu Stawów Polskich - Wielki, Mały i Przedni Staw Polski

pl.wikipedia.org/wiki/Dolina_Piciu_Stawow_Polskich

-) jeziora, których powstanie związane jest z korazją glacjalną poniżej granicy wiecznej zmarzliny; występują w dolinach o podłożu skalnym, jako pojedyncze jeziora lub w postaci charakterystycznych, łańcuchowych ciągów jezior; przykłady- jeziora Doliny Pięciu Stawów

-) jeziora fiordowe- zajmują zagłębienia egzaracyjne w górnej części doliny lodowcowej; są nadwodnym przedłużeniem fiordów; charakteryzują się wydłużonymi kształtami, bardzo dużymi spadkami dna oraz znacznymi głębokościami; przykład- jezioro Hornindalsvatn ( Norwegia)

-) jeziora o wielkich misach wydrążonych w podłożu skalnym wskutek działalności niszczącej lądolodu; ich obecność świadczy o dużej sile erozji glacjalnej na danym terenie; przykładem takiego obszaru jest tarcza kanadyjska; woda wypełnia jedynie zagłębienia powstałe w litych skałach lub otoczone ciągiem morenowym (jeziora na przedgórzu Alp i Patagonii); przykłady- Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, jezioro Athabaska, Wielkie Jezioro Niewolnicze

-) jeziora morenowe- powstają w zagłębieniach moreny dennej, która tworzy się w wyniku działalności akumulacyjnej lądolodu; przykłady- jezioro Śniardwy, Mamry, Niegocin c) jeziora powstałe wskutek bariery morenowej lub aluwialnej

-) jeziora zatamowane morenami czołowymi lub recesyjnymi, tworzącymi zapory blokujące doliny; przykład- Lough Lakes (Stany Zjednoczone)

-) jeziora zatamowane przez aluwia zajmujące doliny położone poniżej dawnego zasięgu jezior; przykłady- jezioro McDonald i Kintla (Montana)

-) jeziora powstałe w dolinie bocznej wskutek zatamowania jej moreną czołową lub boczną doliny głównej

-) jeziora na obszarze równoległego usytuowania moren recesyjnych; przykłady- jezioro Lilla Le i Big Ceda (Szwecja)

d ) jeziora powstałe z materiału topniejącego na obszarach wieloletnich śniegów

-) jeziora termokrasowe tzw. jeziora ałasowe (Jakucja); główne obszary występowania tych jezior to północna Azja i Ameryka Północna, gdzie zalega wieloletnia zmarzlina; powstają gdy lokalnie następuje roztopienie owej zmarzliny i powstałe w ten sposób zagłębienia zostają wypełnione wodą z topniejącego podłoża; w czasie zimy jeziora te ulegają całkowitemu zamarznięciu; najczęściej tworzą dość liczne skupiska; ich występowaniu sprzyjają osady drobnoziarniste, które przemarzają w sposób warstwowy, podczas gdy przemarznięte osady o większej frakcji przyjmują postać skały litej; jeziora te odznaczają się niewielkimi rozmiarami i głębokościami

-) jeziora termokrasowe o wydłużonym, wyraźnie ukierunkowanym kształcie, który pokrywa się z dominującym kierunkiem wiatru; ukierunkowane przez wiatr fale powodują podcinanie dowietrznych brzegów jeziora, które wskutek tego cofają się powodując owo charakterystyczne wydłużenie misy jeziora; cofające się ałasy mogą w końcu się połączyć i utworzyć jedną, wielką misę, której długość może sięgać kilkunastu km; takie ukierunkowane jeziora termokrasowe występują na obszarze Alaski

5. Jeziora krasowe- zajmują zagłębienia mające postać lejów krasowych, powstałych przez rozpuszczanie węglanowego podłoża przez wodę; odznaczają się okrągłymi lub eliptycznymi kształtami; jeżeli sąsiadujące leje są ze sobą połączone to tworzą się uwały- duże obniżenia krasowe posiadające nierówną powierzchnię dna i wydłużony kształt; leje i uwały są miejscem gromadzenia się eluwiów krasowych np. iłów i mułków, które powstają podczas ługowania skał; jeziora krasowe są często spotykane na Ziemi; przykłady- jeziora Gór Dynarskich, Wyżyny Szwajcarskiej, Polesia Zachodniego i Brzeskiego, Kaukazu, Himalai, Alp, Florydy, Jamajki, południowej Australii

a) jeziora poljowe oraz tektoniczno - krasowe- najczęściej zajmują rozległe obniżenia

nie posiadające powierzchniowego odpływu; polja to połączone uwały i doliny; charakteryzują się wydłużonym kształtem, równoległym do podstawowych struktur tektoniki na danym obszarze; systemami odwadniającymi te jeziora są tak zwane ponory; przykłady- jezioro Vransko, Szkoderskie i Prokljansko

b) jeziora krawędziowe -uważane również za jeziora krasowe; występują na obszarach, gdzie krasowienie jest intensywne a podłoże zbudowane jest zarówno ze skał krasowiejących jak i nie podlegających temu procesowi

c) jeziora jaskiniowe - występują w podziemnych formach krasu jakimi są jaskinie, najczęściej w górach i na wyżynach; są to jeziora charakteryzujące się bardzo małymi powierzchniami (najczęściej maksymalnie 1 ha) i głębokościami; przykład- jaskinia Załuszka (północno - zachodnia Mołdawia, Wyżyna Chocimska) z ok. 20 jeziorkami tego typu, Kungurska Jaskinia Lodowa (Środkowy Ural) z ok. 30 jeziorami, Harpan River (najdłuższa jaskinia Himalai -1,8 km, Nepal), gdzie jeziora występują w zlepieńcach i wapieniach wieku holoceńskiego

d) jeziora występujące na zapadających się powierzchniach, gdzie woda rozpuszcza sole z podłoża; przykłady- jeziora Lues i Mansfeld (Saksonia), Banyoles (Hiszpania)

6. Jeziora eoliczne

a) jeziora wydmowe, powstałe w zagłębieniach między wydmami

b) jeziora deflacyjne, tworzące się w zagłębieniach terenu powstałych w wyniku wywiewania materiału skalnego

c) jeziora zaporowe - powstałe w wyniku zablokowania odpływu rzecznego przez wędrujące wydmy
 

7. Jeziora rzeczne

a) jeziora wypełniające kotły eworsyjne, tworzące się pod wodospadami wodnymi; zdarza się że misy tych jezior są suche; przykłady- jeziora Castle i Fall (Stany Zjednoczone), Juparana i Paranagua (obszar krasowy Logoa Santa, Brazylia)

b) jeziora boczne- tworzą się gdy materiał niesiony przez dopływ rzeki głównej osadza się w takich ilościach, że główny nurt rzeki nie jest w stanie go dalej transportować lub gdy materiał niesiony przez rzekę główną osadza się w postaci wałów przykorytowych a zatrzymana w ten sposób woda odznacza się wyższym poziomem niż dopływ rzeczny

c) jeziora deltowe powstałe dzięki wałom przykorytowym; wydzielamy ich dwa rodzaje: zajmujące obniżenie ograniczone przez wał przykorytowy i wyższą powierzchnię znajdującą się już poza obszarem delty lub będące zbiornikiem ograniczonym tylko przez wały brzegowe odgałęzień rzecznych na obszarze delty; jeziora takie można spotkać na obszarze delt tworzonych przez małe i duże rzeki; przykłady- jeziora w delcie Dunaju, Selengi, Missisipi, Wołgi

d) jeziora powstałe wskutek podziału wcześniej istniejącego już zbiornika, gdzie akumulowane osady rzeczne delt stworzyły przegrodę, przykłady-jezioro Thun i Brienz (Szwajcaria)

e) jeziora meandrowe- miejscem ich występowania są doliny rzeczne; ograniczają je wały przykorytowe znajdujące wzdłuż aktualnych i dawnych brzegów rzeki meandrującej; zajmują zatem obszar który ogranicza starorzecze i rzeka

f) jeziora zakolowe- są to jeziora starorzeczy- zajmują dawne koryta rzeczne; powszechnie spotyka się je na obszarach pradolin rzecznych; charakteryzują się owalnym lub wydłużonym kształtem oraz podmokłymi brzegami; na obszarach starorzeczy wody podziemne zalegają bardzo płytko, dzięki czemu mają duży wpływ na wahania poziomu wód w tych jeziorach; przykłady- jeziora dolin Wisły, Dunaju, Drawy, Cisy i rzek syberyjskich g) jeziora zajmujące obniżenia równin zalewowych; powstają wskutek powodzi na nierównościach agradacyjnych; obszarem występowania są duże doliny rzeczne z terasami zalewowymi

h) jeziora zajmujące zagłębienia międzywydmowe; warunkiem ich powstania jest płytkie zaleganie nieprzepuszczalnego podłoża; charakteryzują się niewielkimi głębokościami oraz wydłużonymi kształtami nawiązującymi do ułożenia wydm; jeśli obszar odznacza się niewielkimi opadami atmosferycznymi i niskim zwierciadłem podziemnych zasobów wodnych to jeziora te mogą powstawać okresowo lub epizodycznie; przykłady- jezioro Palić, Siano i Ludasz (okolice Suboticy), jeziora międzyrzecza warciańsko - noteckiego

i) jeziora zaporowe - powstają wskutek zatamowania cieku wodnego przez przemieszczającą się wydmę; przykład - jezioro Moses (Stany Zjednoczone)

8. Jeziora nadbrzeżne

a) jeziora nadbrzeżne- wypełniają zatopione estuaria; od morza oddzielają je piaszczyste mierzeje; przykłady- jeziora Hourtin, Biscarrosse, Cazaux et de Sanguinet, Lacanau (Zatoka Biskajska, zachodnie wybrzeże Francji)

b) jeziora limanowe- są to zatopione, ujściowe jary rzeczne (płytkie wcięcia doliny), które zostały odcięte mierzeją; są to jeziora płytkie, gdzie maksymalna głębokości to kilka m; powszechnie spotykane są nad Morzem Czarnym i Azowskim

9. Jeziora meteorytowe - powstałe w wyniku uderzenia meteorytu. Charakteryzują się zaokrąglonym kształtem i małą głębokością. Przykładem jest jezioro Lac à l'Eau Claire we wschodniej Kanadzie (prowincja Quebec).