Pierwsze, sprawdzone informacje o kontynencie australijskim, datowane są już na rok 1606, kiedy to żeglarze północnych wybrzeży nieznanego dotąd lądu - żeglarze holenderscy - penetrowali wody Zatoki Karpentaira i Półwyspu York podczas wyprawy, która przebiegała pod znakiem poszukiwania legendarnej "Terra Australis Incognita".

Budowa geologiczna

Zachodnia część Australii tworzona jest przez platformę prekambryjską. Jej podłoże budują skały metamorficzne i magmowe, które najpierw uległy sfałdowaniu, a następnie zdenudowaniu. Znaczna część podłoża znajduje się pod pokrywą skał osadowych, pochodzących z er: paleozoicznej, mezozoicznej i kenozoicznej. Zdenudowane podłoże prekambryjskie wystaje spod płaszcza osadów i buduje tarczę na zachodzie Australii, w masywie górskim MacDonnella, Musgrave, Króla Leopolda, Gawler i na terenie wyżyny Selwyn. Nieckowato wklęśnięte części podłoża wyłożone są grubą pokrywą osadową (np. w zachodniej niecce nadbrzeżnej, w niecce Wielkiej Pustyni Piaszczystej, Pustyni Simpsona, na nizinie Nullarbor). Wschodnia część Australii kształtowana była w czasie orogenezy: kaledońskiej i hercyńskiej. Do pasm górskich, sfałdowanych w czasie orogenezy kaledońskiej, zbudowanych ze skał prekambryjskich i kambryjsko - dewońskich, o wysokim stopniu zmetamorfizowania i pełnymi intruzji skał magmowych, należą: Góry Flindersa i - w paśmie Wielkich Gór Wododziałowych - w południowej części Alpy Australijskie, a na północy wyżyna Atherton. Fragment środkowych Wielkich Gór Wododziałowych został wypiętrzony podczas orogenezy hercyńskiej. Budują go twarde i odporne skały prekambryjskie i paleozoiczne, częściowo zmetamorfizowane, poprzecinane gęsto intruzjami skał magmowych. Obszar Wielkiego Basenu Artezyjskiego i basenu Murray znajduje się w niecce platformy paleozoicznej. Wyłożone są one zdenudowanymi łańcuchami kaledonidów i hercynidów, przykrytymi serią osadów górnych okresów ery paleozoicznej i mezozoicznej. Na obszarze Australii spotkać można utwory, pochodzące z okresu zlodowacenia karbońskiego. Australia aż do okresu kredowego należała do prakontynentu Gondwana. Głównymi bogactwami naturalnymi Australii są: węgiel kamienny i brunatny, boksyty, rudy żelaza, rudy ołowiu i cynku, rudy miedzi, rudy manganu, rudy niklu, rudy wolframu, rudy tytanu, rudy cyrkonu i uranu, złoża złota, srebra, ropy naftowej i gazu ziemnego.

Warunki klimatyczne Australii

Znaczna część kontynentu australijskiego znajduje się w zasięgu strefy klimatu zwrotnikowego kontynentalnie suchego lub wybitnie (skrajnie) suchego, we wschodniej (poza barierą gór) - panują warunki odmiany wilgotnej (często napływają tu morskie masy powietrza).

Stosunki hydrograficzne

Australia stanowi najuboższy, ze względu na wielkość zasobów wodnych, kontynent kuli ziemskiej. Częstym zjawiskiem jest zaleganie ośrodka wyżowego, stąd tak często obszar ten jest nawiedzany przez suche masy powietrza. Jedynie w północnej części oraz na obszarze wąskiego pasa pobrzeża obecne są wpływy wilgotnych mas powietrza, które przynoszą obfite opady atmosferyczne. Taka sytuacja powoduje suszę i niedostatek wody na obszarze prawie połowy kontynentu australijskiego. Od czasu do czasu Australia nawiedzana jest przez długotrwałe susze, jak np. w latach 1895-1903, 1958-68, 1982-83.

Rdzenna ludność kontynentu - Aborygeni

Aborygeni to rdzenna ludność, zamieszkująca Australię i Tasmanię. Przed okresem kolonizacji europejskiej, tj. pod koniec XVIII wieku w Australii mieszkało, na podstawie danych szacunkowych, od 300 tys. do 1 mln Aborygenów. Antropologicznie Aborygeni tworzą odrębny typ australoidalny, charakteryzujący się podobieństwem zarówno do typu negroidalnego, jak i do typu europeidalnego. Praojcowie Aborygenów przybyli do Australii około 40-60 tys. lat temu, przemieszczając się pieszo prawdopodobnie z Azji. Do dziś jednak nie wyjaśniono, czy zasiedlenie odbyło się jednorazowo, czy w sposób falowy. Aborygeni zakładali językowo-terytorialne wspólnoty plemienne (w liczbie około 500 przed kolonizacją europejską), które po podziale na mniejsze grupy, przemieszczały się w granicach terytorium plemiennego w celu znalezienia nowych możliwości żywieniowych.

Aborygeni uprawiali gospodarkę o charakterze przyswajającym, a więc zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo. Aż do okresu kolonizacji europejskiej obca im była uprawa roli oraz hodowla zwierząt, nie znali oni umiejętności obróbki metali, tajników tkactwa oraz garncarstwa. Ich wytwórczość polegała jedynie na obróbce kamienia, drewna, kory, włókien roślinnych, jak również materiałów zwierzęcych (kości, skór, sierści czy pierza).

Przedmiotami kultu były totemy, tzw. czuringa, oraz przedmioty sakralne (np. przedmioty użytkowe, np. narzędzia obronne), które wykonywano z drewna a zdobiono przeróżnymi rytami i rysunkami, które nawiązywały do treści mitologicznych. W jednakowy sposób ozdabiano miejsca, przeznaczone do wykonywania czynności sakralnych, m.in. skały, drzewa. Do odbywanie rytualnych modłów uczestnicy również barwnymi malowidłami pokrywali swe ciała. Ważną rolę w obrzędach kultowych zajmowały poezja, muzyka i tańce. Aborygeni uprawiali również sztuki magiczne. Napływ Europejczyków w okresie kolonizacji Australii, spowodował spadek liczebności Aborygenów. Usunęli się oni na tereny wyludnione i nieurodzajne (na teren Australii Zachodniej, Queensland, Terytorium Północnego). Przymusowa asymilacja i pacyfikacja, której podlegali w XIX wieku wywołała wymarcie całych plemion. Aby zahamować proces dezintegracji społecznej Aborygenów w latach 20. i 30. XX wieku zaczęto tworzyć pierwsze rezerwaty. W latach 60. XX wieku nastąpił okres asymilacji dobrowolnej. Aborygeni zaczęli migrować do miast oraz pracować jako robotnicy rolni i hodowlani. Zaowocowało to ostatecznym zanikiem ich tradycyjnej kultury oraz charakterystycznej, plemiennej odrębności.

Od 1967 roku Aborygeni zostali uznani za pełnoprawnych obywateli Australii, posiadających prawa wyborcze. Zapoczątkowano również próby całkowitego i prawnego uregulowania ich własności do zajmowanej ziemi. W 1986 roku liczebność Aborygenów w Australii wynosiła 228 tys., ich liczba jednak nieustannie się zmniejsza. Warunki ekonomiczne Aborygenów są znacznie niższe nić pozostałej ludności Australii - wśród nich jest sześciokrotnie więcej bezrobotnych a wysokość przeciętnych zarobków jest dwukrotnie niższa niż wartość średniej krajowej.

Flora Australii

Australia jest osobnym państwem roślinnym o nazwie Australis, posiadającym swoistą florę, z ogromną liczbą endemitów (ponad 750 gatunków eukaliptusów i 450 gatunków akacji). Zbiorowiska roślinne mają głównie charakter formacji klimatów suchych i gorących. Centrum kontynentu pokryte jest pustyniami piaszczystymi (pozbawionymi roślinności) oraz półpustyniami ze słonoroślami i kolczastymi krzewinkami (karłowatymi akacjami, eukaliptusami, kazuarynami, łobodami i wieloma innymi) tworzącymi tzw. scrub. W sąsiedztwie pustyń i półpustyń znajdują się, zwłaszcza od północnej strony, występują stepy twardolistnych traw. W północnej części kontynentu stepy łagodnie przechodzą w obszar sawannowy, a ta w lasy monsunowe. Wybrzeże południowo - wschodnie i południowo - zachodnie porośnięte jest lasami wawrzynolistnymi i zimozielonymi zaroślami. Odrębną formacją roślinną jest ta, porastająca wschodnią część Australii: w strefie dużych opadów (głównie na półwyspie Jork) spotykamy bujnie rosnące wiecznie zielone lasy podrównikowe (z figowcami, palmami, pandanusami, lianami i epifitami), a na wybrzeżach w północnej części - namorzyny. Dalej w kierunku południowym, w górach, spotykamy wiecznie zielone lasy araukarii i notofagusów (z bukiem południowym). Z kolei najwyższe wzniesienia Alp Australijskich porastają rośliny alpejskie. Nieszczęściem gospodarczym Australii są przywleczone tu i rozrastające się w zastraszającym tempie opuncje.

Fauna Australii

Kontynent australijski wraz z Tasmanią i Nową Gwineą stanowi pod względem zoogeograficznym wielką krainę australijską, posiadającą charakterystyczną faunę, wytworzoną w wyniku szybkiego (na początku trzeciorzędu) oderwania Australii od prakontynentu. Fauna uboga jest w kręgowce np. przedstawicielami ssaków łożyskowych są nietoperze, psa dingo i nieliczne gryzonie (z endemitem - bobroszczurem). Licznie występują natomiast torbacze - są one silnie zróżnicowane gatunkowo, głównie są to gatunki endemiczne (np. kangury, koale, krety workowate, wilki workowate, wombaty). Dwa charakterystyczne australijskie gatunki to kolczatka i dziobak - są one stekowcami, rzadkimi i najosobliwszymi z rzędów ssaków. Liczebność gatunków ptaków jest przeogromna, spotykamy często: emu, kazuary, lirogony, altanniki, papugi i ptaki rajskie. Wśród ryb prawdziwą osobliwość stanowi endemiczny rogoząb, jeden z 3 istniejących współcześnie rodzajów ryb dwudysznych.

Dziobak (Ornithorhynchus anatinus) to przedstawiciel z rodziny stekowców. Jest to najprymitywniejsza gromada ssaków, która łączy w sobie cechy ssaków i gadów. Zwierzęta te mają podobny wygląd do ssaków, również jak one są stałocieplne i posiadają gruczoły mleczne, ale rozmnażają się poprzez składanie jaj, jak np. dzieje się to u gadów. Zwierzęta te posiadają od 40 do 55 cm długości i ważą 700-2000 g wagi, są gatunkami słodkowodnymi, z brązowym, gładkim futrem, posiadają niewidoczne uszy, szeroki ogon, smukłe ciało, pysk w kształcie płaskiego dzioba podobnego do dziobu kaczego, z rogowymi brzegami. Płynąc pozostawiają ślad w postaci litery V. Zamieszkują wschodnie wybrzeża Australii i całą Tasmanię. Potrafią doskonale pływać i nurkować, ich pożywieniem są ślimaki, małże i skorupiaki. Są bardzo czułe na wszelakie zranienia, ich populacja z roku na rok się zmniejsza, a to za sprawą stopniowego zanikania środowiska życia.

Kolczatka (Tachyglossus aculeatus) jest zwierzęciem zaliczanym również do stekowców. Posiada długość nawet 60 cm, skórę jej pokrywają włosy i ostre kolce. Ma długi, ruchliwy język, którym wyjmuje mrówki jako główny składnik pożywienia. Spotykana jest na obszarze całej Australii i Tasmanii. Jej aktywność ujawnia się nocą i w zimie. Samice składają po jednym jaju o noszą je przez następne 10 dni w torbie.

Diabeł tasmański (Sarcophilus harrisii), przypomina wyglądem borsuka. Jest drapieżnikiem, który wyginął w Australii około 3 tys. lat temu, współcześnie zamieszkuje jedynie tereny Tasmanii. Najliczniejsze populacje spotykane są na północnym wschodzie. Posiada niewielkie rozmiary (57-65 cm długości, waga 7-8 kg), czarne futro z białymi, w okolicach piersi i zadu, plamami. Jest największym, mięsożernym torbaczem. Za dnia ukrywa się w kryjówce, nocą zaś poluje, żywiąc się padliną, owadami, małymi ssakami. Potrafi chodzić po drzewach. Każdorazowo rozmnaża się mając 2-4 młodych, zawsze kwietniu. Młode przez następne 16 tygodni noszone są w otwartej do tyłu torbie. Diabeł tasmański to gatunek objęty ochroną.

Wombat (Vombatus ursinus) to roślinożerny torbacz, który spędza życie na ziemi. Jego długość może dochodzić do 1 m a waga może wynosić 22-40 kg. Jego kryjówką są jamy. Wombat posiada wielką głowę, nagi nos i króciutkie uszy, ciało zaś pokryte jest szaro-brązowym i szorstkim futerkiem. Zasiedla lasy na wybrzeżu od północno-wschodnich wybrzeży Nowej Południowej Walii aż po południowo-wschodnie krańce Południowej Australii. Żeruje nocą, ale za dnia jego aktywność nie spada- pomimo znacznej wagi i krótkich nóg wombat rozwija szybkości w biegu nawet 30 km na godzinę. Jego pożywieniem jest trawa, krzewy i korzonki. Jego mieszkanie to jama, która może mieć nawet 20 m długości, nie licząc licznych odgałęzień i wejść. Zimą dni wombaty spędzają na słońcu i odżywianiu. Młode spędzają w torbie matki około 6 miesięcy, przez 11 żyją i rozwijają się pod jej czujnym okiem. Wombatom na szczęście nie grozi wyginięcie.

Dingo (Canis lupus) to gatunek zwierzęcia, które doprowadziło do wyniszczenia wielu okazów australijskiej fauny. To jeden z nielicznej grupy ssaków łożyskowych (reprezentantami tejże grupy są również nietoperze), pojawiający się na obszarze Australii od niedawna, jak na historię Ziemi oczywiście, czyli od około 10 tys. lat. Dingo przypomina swymi rozmiarami średniego psa, jego sierść ma rudy kolor (czasami zdarza się sierść koloru czarno-białego), białe plamy na piersi, łapach i końcówce puszystego ogona. Spotykany jest na terenie prawie całej Australii, za wyjątkiem rejonu Wiktorii i Tasmanii. Jest zwierzęciem stadnym, rozmnażającym się raz w roku. Tylko dominująca samica wydaje młode, reszta stada ma za zadanie opiekowanie się młodym potomstwem. Dingo żywi się niewielkimi zwierzętami, od owadów po niewielkich rozmiarów kangury. Dingo jest gatunkiem trudnym do oswojenia.

Emu jest strusiem australijskim (Dromaiidae) z rodziny ptaków należących do rzędu kazuarowych (Dromaius novaehollandiae). Emu posiada malutką głowę i krótki dziób, ale jego szyja i nogi są nad wyraz długie. Skrzydła są niewykształcone, dlatego emu jest nielotem. Może dochodzić do 1,8 m wysokości oraz ważyć około 50 kg. Jego luźne i rozdwojone pióra symulują sierść. Z boku głowy i na szyi posiada niebieskiego koloru skórę. Mieszka przeważnie na otwartych terenach, jest wspaniałym biegaczem (rozwija prędkość do 50 km/h) i pływakiem (!). Jego gniazda zbudowane są na ziemi, gdzie wysiaduje nawet jednorazowo do 20 ciemnozielonych jaj. Wysiadywanie i opieka nad młodymi to zadanie samca. Pożywieniem tych zwierząt są trawy, owoce i owady. Ten gatunek strusia zamieszkuje całą Australię.

Papugi (Psittaciformes) to obok krukowatych najwyżej umysłowo rozwinięte ptaki. Dzięki swej dobrej pamięci są zdolne do powtarzania słów i stosowania ich w określonych sytuacjach. Papugi posiadają silny skok, a wśród czterech palców aż dwa skierowane są w stronę przeciwną do pozostałych. Stopa jest ich narządem chwytnym, którym wkładają sobie pokarm do gardła. Dziób nie jest długi, ale za to bardzo silny i pomocny przy uciążliwej wspinaczce na gałęzie drzew. Ciało jest masywne, ale długi ogon stwarza wrażenie szczupłego. Papugi zamieszkują drzewa w całym pasie strefy tropikalnej i subtropikalnej. Swe domki budują w dziuplach lub szczelinach skalnych. Są zwierzętami społecznymi. Tworząc pary, przywiązują się do partnera na długi okres czasu.

Podrodziną papug są kakadu (Kakatoeinae) zamieszkujące wschodnie tereny Indii i Australii. Ich głowy przyozdobione są czubkami, często nastroszone. Ta rodzina liczy 17 gatunków. Ich ciało może być długie na 70 cm. Kakadu mogą być koloru białego, przez różowy, brązowy, szary do czarnego. Mieszkają w gęstych ladach Australii, Nowej Gwinei i otaczających je wysp. Ich pożywienie jest proste, są nim bowiem nasiona, owoce, jagody, orzechy palmowe. Rozłupanie tych ostatnich nie sprawia papugom wielkich trudności, a to za sprawą mocnych i ostrych dziobów. Kakadu nazywane są ptakami długowiecznymi.

  • Kakadu różowa (Kakatoe roseicapilla) posiada delikatnie pastelowo ubarwione piórka - popielaty wierzch ciała oraz różowej barwy głowę i pierś. Czub na głowie, złożony z płaskich, ale szerokich piór nie osiąga znacznych rozmiarów. Ten gatunek zamieszkuje zachodnią i północną Australię.
  • Kakadu inka (Kakatoe leadbeaterii) jest niezwykle pięknym ptakiem. Często jest koloru białego, a wierzchnie pióra okrywają różowy spód. Czub ma barwę czerwono - biało - żółtą, zwykle położony jest na karku, ale kiedy papuga czuje się zagrożona, czub momentalnie podnosi się.
  • Papużka falista (Melopsittacus ndulatus) to najbardziej znany w Polsce ptak tego gatunku. Posiada niewielkie rozmiary, dochodzące do 18 cm długości, długi ogon i zgrubiałą woskówkę. Żyje na wolności, a najbardziej znaną barwą tych ptaków to zieleń.

Krokodyl różańcowy to największy, żyjący współcześnie gad z rzędu krokodyli (Crocodylia). Może dorastać do ogromnych rozmiarów, nawet 9 metrów. To świetny i sprawny pływak, zamieszkuje morza (jedyny z krokodyli, który żyje w słonych wodach) i ujścia rzeczne, czasami spotkać go można zagubionego w małych rzeczkach we wnętrzu kontynentu. To wielki i bezwzględny drapieżnikiem, żywi się różnorodnymi zwierzętami, gdy jest głodny zje nawet padlinę. Samica jest zdolna do złożenia nawet 50 jaj w jednym miocie, które musza pozostać nienaruszone przez trzy miesiące. Gad ten jest zwierzęciem bardzo zmiennym i humorzastym. Większość krokodyli wydala z organizmu sól poprzez gruczoły, umieszczone nad oczami (stąd znane wszystkim powiedzenie "krokodyle łzy"), lecz nie u niego. Wydalanie soli u krokodyla różańcowego odbywa się poprzez gruczoły podniebienne. Krokodyl ten jest świetnym pływakiem - jest zdolny pokonać wiele kilometrów w poszukiwaniu niczego. Mają one zdolność zwalniania pracy serca i metabolizmu - stąd ich zdolność do przebywania nawet do pięciu godzin pod powierzchnią wody. Zamieszkują tereny południowo-wschodniej Azji (Indii, Sri Lanki), wybrzeża Borneo, Nowej Gwinei oraz północnej Australii. Krokodyl różańcowy jest gatunkiem zagrożonym.

Ochrona środowiska

W 1863 roku w Tasmanii została wydana pierwsza ustawa, która dotyczyła ochrony krajobrazu australijskiego. W 1879 roku założono pierwszy na kontynencie australijskim (a drugi w świecie) park narodowy - Park Narodowy Rogal, zajmujący powierzchnię 15 tys. ha. Leży on w kierunku południowym od Sydney nad zatoką Port Hacking. W latach 50-tych i 60-tych XX wieku wiele stanów uchwaliło swoje akty prawne, dotyczące przestrzennego zagospodarowania, ochrony powietrza, wód, gruntów i powierzchni leśnych. W 1972 roku powołano do życia Australijską Radę Środowiska (Australian Environment Council), w której skład wchodzili ministrowie do spraw ochrony środowiska z poszczególnych stanów. Federalny organ, nadzorujący krajową ochronę środowiska to Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Środowiska. Do jego zadań należy koordynacja działań i udzielanie pomocy poszczególnym stanom w dziedzinie ochrony środowiska przyrodniczego. W 1988 roku Australia posiadała 1370 terenów chronionych, zajmujących łączną powierzchnię około 28,2 mln ha, tj. około 3,7% terytorium kraju (na Tasmanii - 14%). Na Liście Światowego Dziedzictwa Przyrody i Kultury UNESCO znajdują się: Wielka Rafa Koralowa, Wyspa Lord Howe, Park Narodowy Kakadu (fragment rezerwatu Arnhem Land), region wyschniętych jezior Willandra, parki narodowe na obszarze zachodniej Tasmanii, części lasów tropikalnych na północnym wybrzeżu Nowej Południowej Walii oraz święte góry Aborygenów: Ayers Rock i Olga - na terenie Parku Narodowego Uluru.