POKRYCIE CIAŁA SSAKÓW:
BUDOWA SKÓRY:
1. Zewnętrzna warstwa - naskórek (epiderma)
- bariera pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a tkankami położonymi głębiej
- zbudowany z komórek płaskiego nabłonka wielowarstwowego
- głębiej położone warstwy są żywe, najgłębiej położona jest warstwa podstawna, w której komórki ulegają ciągłym podziałom
- najbardziej zewnętrzne warstwy rogowacieją, obumierają i ulegają złuszczeniu
- komórki naskórka nie są ukrwione
- dojrzewające komórki produkują keratynę, białko które zapewnia wytrzymałość mechaniczną, giętkość, a także sprawia, że skóra jest nieprzepuszczalna dla wody
- wytwory naskórka: włosy, paznokcie, kopyta, pazury, rogi (nierozgałęzione, zrogowaciałe "puszki", umieszczone na możdżeniach, czyli wyrostkach kości czołowych), łuski rogowe ( rzadko spotykane u ssaków, np. pancernik)
- u ssaków bezwłosych naskórek osiąga znaczną grubość np. nosorożec, walenie
2. skóra właściwa
- warstwa włóknistej tkanki łącznej zbitej zawierającej kolagen, która nadaje jej wytrzymałość i sprężystość
- znajduje się pod naskórkiem
- bogate unaczynienie sprawia, że jest dobrze odżywiona
- jest dobrze unerwiona
- w warstwie tej występują gruczoły (potowe, łojowe, mleczne, wonne) oraz receptory zmysłowe (np. ciałka dotykowe Meissnera, mechanoreceptory Ruffiniego)
3. skóra osadzona jest na tkance podskórnej
- zbudowana z tkanki łącznej wiotkiej i tkanki tłuszczowej
- zapewnia izolację cieplną i pełni funkcję zapasową
- u zwierząt morskich przyczynia się do zmniejszania ciężaru właściwego
WŁOSY:
- pręcikowate rogowe wytwory naskórka
- u ssaków występują 3 podstawowe rodzaje włosów: dłuższe, grubsze, sztywniejsze włosy przewodnie, włosy ościste oraz leżące pod nimi cienkie, kędzierzawe włosy wełniste
- u wielu ssaków owłosienie ulega redukcji, szczególnie u gatunków morskich (walenie, delfiny), ale również zwierząt afrykańskich (słonie, nosorożce), czy też mieszkańców podziemi (golec)
- włosy ulegają modyfikacjom np. kolce u jeża, rogi nosorożca
- u większości ssaków w okolicach nosa występują także charakterystyczne długie i sztywne włosy czuciowe
BUDOWA WŁOSA:
- włos zbudowany jest ze zrogowaciałych komórek tworzących warstwę zewnętrzną- korę, oraz warstwę wewnętrzną- rdzeń
- komórki kory nadają elastyczność, komórki rdzenia sztywność
- wyróżniamy łodygę (trzon) oraz korzeń, który zanurzony jest w skórze właściwej w tzw. pochwie włosowej (torebce włosowej)
- do zgrubień torebki przyczepiają się mięśnie prostujące włos
- dolne rozszerzenie korzenia tworzy opuszkę włosową, która obejmuje brodawkę będącą częścią skóry właściwej
-brodawka ma charakter łącznotkankowy i odpowiedzialna jest za odżywianie opuszki
- do wnętrza torebek włosowych uchodzą gruczoły łojowe, które odpowiadają za natłuszczanie włosów i zewnętrznych warstw skóry
GRUCZOŁY:
- potowe wydzielają pot (wodny roztwór soli mineralnych, zawiera też śladowe ilości mocznika i amoniaku), który parując z powierzchni ciała obniża jej temperaturę (u psowatych proces ten uległ uwstecznieniu, u nich występuje zianie; u słoni i waleni gruczoły potowe w ogóle nie występują)
- modyfikacją gruczołów potowych są gruczoły mleczne, występujące w określonych miejscach po stronie brzusznej samic; u większości uchodzą do brodawek (wyjątek - stekowce)
- gruczoły wonne odpowiadają za wydzielanie feromonów oraz innych substancji płciowych
- gruczoły łojowe wydzielają do mieszków włosowych łój, stanowiący złożoną mieszaninę tłuszczów, wosków i węglowodanów; utrzymuje wilgotność i giętkość włosa, chroni przed zamoknięciem, zapobiega wysychaniu i pękaniu skóry
UWAGA POROŻE NIE JEST WYTWOREM SKÓRY, TO WYROSTKI KOŚCI CZOŁOWYCH!
FUNKCJE SKÓRY:
-warstwa termoizolacyjna
- regulacja gospodarki wodnej
- ochrona przed uszkodzeniami mechanicznymi
-przekazuje informacje z środowiska zewnętrznego dzięki receptorom
- stanowi barierę dla różnego rodzaju mikroorganizmów
- dzięki melanocytom (komórki pigmentowe zawierające melaninę) ochrania głębiej położone tkanki przed promieniowaniem UV
SZKIELET
Szkielet kręgowców dzieli się na 2 części:
- Szkielet osiowy (centralna oś ciała, czaszka, żebra, mostek)
- Szkielet kończyn (kości kończyn górnych i dolnych oraz kości pasów (obręczy) barkowych i miednicznych, które łączą kończyny ze szkieletem osiowym)
SZKIELET OSIOWY:
CZASZKA - redukcja ilości elementów, podobnie jak u gadów
- w związku z silnym rozwojem mózgowia doszło do zwiększenia rozmiarów mózgoczaszki
- charakterystycznymi połączeniami kości czaszki są szwy (wyjątkiem są kości żuchwy i kostki słuchowe)
- niektóre kości w trakcie rozwoju zarodkowego lub w pierwszych miesiącach życia ulegają zrośnięciu się
- ssaki posiadają dwa kłykcie potyliczne na kości potylicznej
- występują trzy kostki słuchowe (młoteczek, strzemiączko, kowadełko), umieszczone w jamie ucha środkowego w kości skroniowej; młoteczek i kowadełko występują TYLKO u ssaków, powstały z przekształcenia gadziej kości kwadratowej i stawowej
- w związku z rozwojem uzębienie nastąpiło wzmocnienie żuchwy; rozrostowi uległa kość zębowa (żuchwowa), która z kością skroniową tworzy staw żuchwowy;
- szczękę górną tworzy kość szczękowa i przedszczękowa, na szczękach i w dole skroniowym znajdują się przyczepy mięsni żuchwowych
- w żuchwie oraz szczęce górnej znajdują się zębodoły
- pojawiło się wtórne podniebienie kostne oddzielające jamę gębową od nosowej
- u większości nozdrza zewnętrzne przesunięte są do przodu, natomiast wewnętrzne umieszczone są daleko do tyłu (związane jest to z ulepszeniem węchu)
KRĘGOSŁUP - stanowi podporę, dźwiga ciężar ciała; poprzez wykształcenie kręgów platycelicznych oraz międzykręgowych dysków chrzęstnych ruchomość została znacznie ograniczona
- brak struny grzbietowej (redukcja w trakcie embriogenezy), pozostałością są tzw. jądra galaretowate
- kręgosłup zbudowany z 24 pojedynczych kręgów oraz 2 zespołów zrośniętych w kość krzyżową i kość guziczną u niektórych gatunków nie posiadających ogona; możemy kręgosłup podzielić na odcinki: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy
- odcinek szyjny zbudowany jest z 7 kręgów
- odcinek piersiowy z 12 kręgów, kręgi te zestawiają się z żebrami za pomocą połączeń stawowych
- odcinek lędźwiowy zbudowany jest z 5 kręgów, w budowie podobnych do kręgów piersiowych jednak nie mających połączeń z żebrami
- odcinek krzyżowy (kość krzyżowa) zrośnięty jest z 5 kręgów, stanowi to podporę dla tylnych kończyn
- odcinek ogonowy zbudowany jest ze zmiennej liczby kręgów, u ludzi i niektórych ssaków doszło do wykształcenia kości guzicznej w tym miejscu, powstałej ze zrośnięcia 4 lub 5 kręgów
KLATKA PIERSIOWA- zbudowana z kręgów piersiowych, mostka oraz z 12 par żeber
- pełni funkcje kostnego kosza, osłaniającego narządy wewnętrzne- w tym serce i płuca
- kości kosza chronią przed zapadnięciem się klatki piersiowej podczas skurczów oddechowych
- żebra przytwierdzone są do kręgów od strony grzbietowej, od strony brzusznej łączą się z mostkiem (za wyjątkiem żeber wolnych)
SZKIELET KOŃCZYN I OBRĘCZY:
1. kończyny przednie i obręcz barkowa
- doszło do znacznej redukcji elementów przede wszystkim nie występują już kości krucze
- na łopatce wysypuje silnie rozwinięty grzebień, do przyczepu mięśni kończyny przedniej; w związku z tym obręcz traci sztywne połączenie z kręgosłupem
- obojczyki występują tylko u gatunków poruszających kończynami we wszystkich płaszczyznach (naczelne), całkowita redukcja u kopytnych i drapieżnych
- podstawowym ustawieniem kończyn przednich jest pozycja nawrotna - grzbiet dłoni skierowany do przodu, kości przedramienia skrzyżowane
- u torbaczy, naczelnych i owadożernych zachowała się cecha prymitywna - możliwość odwracanie przedramienia do pozycji odwrotnej (kości przedramienia nie są skrzyżowane, kość promieniowa i kciuk po wewnętrznej stronie, dłoń nadal skierowana do przodu)
2. kończyny tylne i obręcz miedniczna
- w budowie miednicy możemy wyróżnić trzy duże kości: kulszowa, łonowa i biodrowa
-kość biodrowa tworzy panewkę, w którą wchodzi główka kości udowej tworząc staw biodrowy
-kość udowa jest duża, piszczelowa silniej rozwinięta od strzałkowej (wyjątek kopytne - tu dochodzi do zrośnięcia)
3. przekształcenia końcowych odcinków kończyn:
- kończyna stopochodna- określamy tak kończynę, w której cala stopa przylega do podłoża (człowiek, niedźwiedź)
- kończyna półstopochodna - gdy uniesieniu podlega śródstopie (łasicowate)
- kończyna palcochodna - kiedy stopa kontaktuje się z podłożem wyłącznie za pośrednictwem palców (u ssaków szybko biegających np. kotowate)
- kończyna skrajnie palcochodna - kiedy stopa opiera się o podłoże wyłącznie za pośrednictwem końcowych części palców (kopytne)
UKŁAD ODDECHOWY:
- wszystkie ssaki oddychają za pomocą płuc
- utrzymywanie stałej temperatury ciała związane jest z podwyższeniem poziomu metabolizmu, a to wiąże się z ogromnym zapotrzebowaniem na tlen
- doszło do zwiększenia powierzchni wymiany gazowej oraz ulepszenia mechanizmów wentylacji
- płuca mają budowę pęcherzykowatą, dzielą się na płaty: prawe na trzy, lewe na dwa
- pęcherzyki zbudowane są z nabłonka płaskiego
- drogi oddechowe rozpoczynają się nozdrzami zewnętrznymi i szeroką jamą nosową; tu następuje ogrzanie i nawilgocenie powietrza przepływającego
- nozdrza wewnętrzne prowadzą powietrze do gardła a następnie do krtani
- w krtani znajdują się struny głosowe, zbudowana jest ona z chrząstek
- kolejnym elementem dróg oddechowych jest tchawica, dzieląca się na 2 oskrzela główne
- oskrzela główne dzielą się na mniejsze oskrzela płatowe, a te z kolei na oskrzela segmentowe, ostatecznie na oskrzeliki oddechowe, zakończone pęcherzykami płucnymi
- wentylacja płuc odbywa się za pomocą skurczu (dochodzi do odsunięcia mostka przez co zwiększa się objętość klatki piersiowej) i rozkurczu mięśni oddechowych (wewnętrznych - skurcz i zewnętrznych - rozkurcz); wspomagana jest ruchami przepony
UŁAD KRĄŻENIA:
- 2 obiegi krwi: mały-płucny, odpowiada za utlenowanie krwi; duży- ustrojowy, rozprowadza krew do tkanek
- serce ssaków jest 4- jamiste, 2 przedsionki i 2 komory rozdzielone przegrodami całkowicie oddzielają krew natlenioną od odtlenowanej
- lewa zatoka żylna uległa redukcji, pozostałością po niej jest węzeł zatokowo- przedsionkowy, działający jako rozruszniki serca; prawa zatoka zanikła całkowicie
- pomiędzy prawym przedsionkiem a prawą komorą znajduje się zastawka przedsionkowo- komorowa prawa tzw. trójdzielna; pomiędzy lewym przedsionkiem i lewą komorą znajduje się zastawka dwudzielna
- w porównaniu z ptakami serce ssaków jest stosunkowo 2 razy mniejsze
- funkcjonuje wyłącznie lewy łuk aorty
- erytrocyty ssaków nie posiadają jądra, mają kształt okrągły (lamy, daniele, wielbłądy mają erytrocyty owalne)
- ssaki mają 2 żyły główne uchodzące do prawego przedsionka oraz od 2 do 4 (a nawet większą ilość) żył płucnych uchodzących do lewego przedsionka (u ptaków funkcjonowały 3 żyły główne i 2 zlewające się w 1 żyłę płucną)
- wyjście z serca do aorty i tętnicy płucnej ograniczają zastawki półksiężycowate
UKŁAD WYDALNICZY I ROZRODCZY:
- u ssaków w osmoregulacji i wydalaniu biorą udział nerki, płuca, skóra, układ pokarmowy
- nerka ssaka jest wysoce rozwinięta, jest to nerka typu ostatecznego- zanercze
-układ moczowy składa się z nerki, moczowodu wtórnego którędy mocz transportowany jest do pęcherza moczowego i ostatecznie trafia do cewki moczowej
- u większości samic występuje tzw. zatoka moczo- płciowa, do której odprowadzany jest mocz z cewki moczowej
- długa cewka moczowa samców spełnia podwójną rolę- wyprowadzana moczu oraz nasienia
- żyworodność ssaków stała się przyczyną rozdzielenia dróg moczowych, pokarmowych i rodnych
- ssaki są rozdzielnopłciowe
- u ssaków widoczny jest dymorfizm płciowy (zauważalny przede wszystkim w wielkości samców w stosunku do samicy) wyjątkiem są walenie, tapiry i hipopotamy
- małe komórki jajowe ssaków są ubogie w materiał żółtkowy (wyjątek: stekowce)
- zarodek rozwija się w ścianie macicy
- okres rozrodczy nazywany jest rują
- sezonowość aktywności płciowej regulowana jest hormonalnie (szyszynka) i u ssaków strefy umiarkowanej zależy od długości dnia i nocy
- u zwierząt zamieszkujących tereny równikowe okresów rozrodczych może być więcej- nazywamy je wielorujowcami
UKŁAD POKARMOWY:
- ssaki żywią się różnorodnym pokarmem (są polifagami) w związku z tym wyróżniamy ssaki roślinożerne, mięsożerne i wszystkożerne;
- panda jest jedynym monofagiem wśród ssaków
- posiadają wysoce wyspecjalizowane mechanizmy obróbki pokarmu i system trawienny
- ssaki posiadają uzębienie zróżnicowane (heterodontyzm), silnie umięśniony język oraz umięśnione szczęki
- trawienie pokarmu rozpoczyna się już w jamie gębowej, tu też następuje rozdrobnienie większych kęsów i nawilżenie, dalej pokarm przesuwany jest do gardzieli i przełyku a następnie do żołądka, dalej trafia do dwunastnicy (tu uchodzą przewody z trzustki i wątroby), jelita cienkiego (ostateczne trawienie), w jelicie grubym natomiast zachodzi już resorpcja wody i formowany jest kał
- płód zaopatrywany jest w substancje pokarmowe przez organizm matki, uczestniczy w tym łożysko
- mleko matki bogate jest w kazeinę- białko wytrącane przez reninę
UKŁAD NERWOWY :
- układ nerwowy ssaków obejmuje ośrodkowy układ nerwowy oraz autonomiczny układ nerwowy
- w skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzi mózg i rdzeń kręgowy
- 12 par nerwów czaszkowych wychodzi z mózgu ssaków
- mózg możemy podzielić na kresomózgowie (zbudowane z 2 półkul połączonych spoidłem wielkim, jest to największa część mózgu), międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek, rdzeń przedłużony
kresomózgowie - najważniejszą częścią półkul jest silnie pofałdowana, składająca się z 6 warstw kora nowa; na każdej z półkul możemy wyróżnić 4 płaty różniące się funkcjonalnie: czołowy (myślenie, pola ruchowe), ciemieniowy (tu ośrodki czucia kontaktowego), potyliczny (ośrodki wzroku), skroniowy (ośrodki słuchu i pamięci)
międzymózgowie - stosunkowo małe i nie widoczne, zasadniczą częścią jest szyszynka (regulacja hormonalna)
śródmózgowie - jest najmniejszą częścią mózgu, większość jego funkcji przejęły półkule mózgowe; tu ośrodki reakcji wzrokowych i słuchowych
móżdżek - jest to druga pod względem wielkości część mózgu, na powierzchni występuje wiele bruzd, podobnie jak kresomózgowie podzielony jest na dwie półkule, które połączone są strukturą zwaną robakiem; na powierzchni znajduje się dobrze wykształcona trójwarstwowa kora móżdżku; tu ośrodki odruchowej koordynacji mięśniowej
rdzeń przedłużony - przedłużenie rdzenia kręgowego, zbudowany przede wszystkim z nerwów prowadzących od rdzenia kręgowego do mózgu; obejmuje ośrodki regulujące np. czynność serca, reguluje ciśnienie krwi, procesy fizjologiczne związane z oddychaniem, kontrola połykania; w budowie ma charakterystyczne dla owodniowców wygięcie
NARZĄDY ZMYSŁÓW
- rozróżniamy 4 podstawowe zmysły: wzroku, słuchu (i równowagi), węchu, smaku
narząd wzroku - bardzo dobrze rozwinięty (wyjątek: gatunki podziemne mogą mieć nawet całkowicie zredukowany), przesunięcie oczu na przód głowy polepszyło ocenę przestrzenną; akomodacja u ssaków zachodzi poprzez zmianę kształtu soczewki; soczewka ma kształt dwuwypukły, natomiast u wodnych zwierząt przyjmuje kształt kulisty; nocne ssaki mają w oku specjalną warstwę dodatkową, która odbija światło na naczyniówce; w oku występują czopki i pręciki, u większości oko osłaniają 3 powieki: górna, dolna i migotka (przezroczysta)
narząd węchu - w większości ssaki są makrosmatyczne; do mikrosmatycznych zaliczamy płetwonogie, walenie fiszbinowce, anosmatyczne są np. walenie zębowe; u ssaków nabłonek węchowy i ilość komórek wrażliwych osiąga największe rozmiary
narząd równoważno- słuchowy - ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne; na zewnątrz znajduje się małżowina uszna, osiągająca nieraz ogromne rozmiary; w uchu środkowym znajduje się układ kosteczek słuchowych; receptory słuchowe (komórki rzęsate) znajdują się w narządzie Cortiego części silnie skręconego ślimaka ucha wewnętrznego; za utrzymanie równowagi odpowiedzialny jest aparat przedsionkowy: woreczek, łagiewka i kanały półkoliste
narząd smaku - bardzo dobrze rozwinięty, narządem smaku są kubki smakowe umieszczone w postaci niewielkich brodawek przede wszystkim na języku, ale także w innych miejscach błony śluzowej jamy gębowej; obecnie znanych jest 5 smaków: słodki, gorzki, słony, kwaśny i umami (aminokwasów np. glutaminian sodu)
