Aby kontrolować zakres szkód na terenach leśnych, wywoływanych przez zwierzynę płową, należy zadbać o utrzymanie równowagi ekologicznej pomiędzy zasobami pokarmowymi danego środowiska a liczebnością zwierzyny na tym terenie. Stosuje się w tym celu szeroko pojętą, kompleksową ochronę biologiczno - techniczną, z czego najistotniejsze są metody biologiczne polegające na czynnej kontroli zagęszczenia populacji zwierząt leśnych na terenach podlegających danemu leśnictwu. Techniczne sposoby ochrony roślinności leśnej jedynie uzupełniają zabiegi biologicznej regulacji populacji zwierząt roślinożernych. Jeżeli dochodzi do zbytniego zagęszczenia populacji, środki techniczne nie mogą ochronić roślin przed zgryzaniem ich przez zwierzęta roślinożerne. Aby techniczne metody ochrony roślin w ekosystemach leśnych były naprawdę skuteczne należy stosować się do kilku podstawowych zasad. Konieczne jest:

  • zabezpieczanie tych części drzew, które są rzeczywiście narażone na uszkodzenia wywołane przez zwierzęta,
  • wykonywać wszelkie zabiegi zabezpieczające bardzo starannie i jeszcze przed bezpośrednim nadejściem zagrożenia w postaci nadmiernego zgryzania przez nadmiernie zagęszczone populacje zwierząt.

Techniczne metody ochrony roślinności przed działaniem zwierząt leśnych.

Na terenach leśnych dla ochrony roślin przed niszczeniem jej przez zwierzęta stosuje się metody techniczne, do których zalicza się zarówno chemiczne jak i mechaniczne sposoby ochrony.

Metody chemiczne:

Chemiczną metodą ochrony roślinności leśnej jest stosowanie tak zwanych repelentów. Są to różnego typu substancje chemiczne, które nanosi się na drzewa poprzez smarowanie lub opryski.

Aby ochronić drzewka przed zgryzaniem smaruje się je repelentami. Należy wówczas zachować dużą ostrożność. Konieczne jest używanie rękawic ochronnych przy ręcznym nanoszeniu repelentów na drzewa. Repelenty mogą być również nanoszone dzięki ręcznym smarownicom. Przy nanoszeniu repelentów na strzały drzewek stosuje się pojedyncze szczotki albo smarownice zakończone szczotkowymi końcówkami.

Opryskiwanie repelentami jest stosowane tylko w ochronie drzewek iglastych. Uważa się, że ta metoda jest o wiele mniej skuteczna niż smarowanie. Zaleca się stosowanie ręcznych opryskiwaczy, które mają dozownik repelentu na jedną sadzonkę. Opryskuje się wierzchnią część głównego pędu drzewka.

W Polsce dopuszczone są do użytku jedynie repelenty znajdujące się na liście repelentów zarejestrowanych. Są to:

- z repelentów krajowych: Repentol 6, Repentol 7PA, Emol 5, Emol 10 oraz Tirep.

  • z repelentów zagranicznych: Arborol AL., Cervacol Extra, Morsuvin, HaTe A, HaTe, Zaprawa A, HaTe 4c.

Metody mechaniczne:

Aby ochronić pojedyncze drzewa przed uszkodzeniami spowodowanymi przez ssaki roślinożerne stosuje się nie tylko repelenty ale i zabezpieczenia mechaniczne. Zakłada się na drzewa różnego rodzaju osłonki chroniąc w ten sposób przede wszystkim ich młode pędy. Osłonki stosowane w leśnictwie są najczęściej zrobione z tworzywa sztucznego. Przez wielu ich stosowanie jest uważane za skuteczniejszy środek ochrony drzew niż repelenty. Osłonki są zalecane również ze względu na dobro środowiska naturalnego. Repelenty są substancjami chemicznymi , które nie są obojętne dla stanu środowiska.

W latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku przetestowano skuteczność wielu rodzajów osłonek. Ustalono, że jednymi z najbardziej skutecznych są "perforowane rulony". Nie hamują one wzrostu i rozwoju drzew dzięki zapasowi rulonu, który rozwija się przy przyroście objętości pnia drzewka i nadal ochrania je przed zwierzętami. Perforowane rulony stosuje się przede wszystkim dla zabezpieczania sosnowego młodnika, który często jest spałowywany przez daniele i jelenie.

Innym typem osłonek są tuby, które stosowane są do zabezpieczenia całych drzewek liściastych, zwłaszcza dębu, jesiona, kasztanowców czy jawora. Tuby muszą mieć otwory w dolnej części. Są one potrzebne dla wyeliminowania ginięcia ptaków, które dostają się do ich wnętrza. Otwory te zmniejszają jednak efektywność ochrony drzewek przed zgryzającymi je zwierzętami, zwłaszcza małymi gryzoniami.

Wśród wielu typów tub do ochrony pojedynczych drzew cennych najczęściej używa się tub angielskich o wysokości sięgającej dwóch metrów i około pięcioletniej trwałości.

Osłonki spiralne używane są do ochronienia strzały drzewa przed spałowaniem i osmykowaniem. Nie rozszerzają się wraz ze wzrostem drzewa, widoczne jest więc ich wrastanie w roślinę już w pierwszym sezonie wegetacji. Może to doprowadzić nawet do zamierania górnej części rozwijającego się drzewa. Dlatego nie stosuje się ich dla ochrony gatunków szybko rosnących, czyli między innymi modrzewiu i sosny. Podobne osłonki spiralne stosuje się dla zabezpieczania samych wierzchołków drzewek jodły czy świerku.

Wąskie spiralki o średnicy około 1 cm mogą być stosowane na przykład do ochrony wierzchołka pędu głównego drzewek gatunków liściastych. Należy je jednak stosować z dużą ostrożnością, ponieważ mogą one deformować pędy główne. Nie można więc zakładać spirali wykonanych ze zbyt twardego tworzywa czy też spirali zbyt długich. Powinno się je zdejmować z pędów jeszcze przed rozpoczęciem się sezonu wegetacyjnego drzew.

Kolejnym typem osłonek są osłonki siatkowe, którymi zabezpiecza się drzewka wszystkich gatunków. Osłonki te podpiera się palikami. Ochraniają one całe drzewko przed ssakami roślinożernymi, nie uszkadzając przy tym żadnego ryzyka uszkodzenia chronionych drzewek.

Wszelkie zabiegi ochronne wykonuje się jesienią, od września do listopada. Prowadzi się je w dni bezdeszczowe, aby nie dopuścić do zmycia repelentów przed ich zaschnięciem na powierzchni roślin. Należy ograniczać w miarę możliwości ilość substancji chemicznych używanych do zabezpieczania roślin, ponieważ są one nieobojętne dla stanu środowiska naturalnego. Aby jak najmniej zanieczyszczać środowisko należy ograniczyć używanie repelentów stosując je na wybranych, zdrowych drzewach należących do gatunków cennych i poważnie narażonych na obgryzanie lub spałowanie

Należy zachować szczególną ostrożność podczas nanoszenia repelentów. Należy przestrzegać wszystkich przepisów BHP. Większość repelentów nie stanowi zagrożenia dla zdrowia człowieka, jednak niektóre mogą podrażniać błony śluzowe oraz górne drogi oddechowe i oczy z powodu znajdujących się w nich składników lotnych. Należy więc zawsze posmarować kremem ochronnym ręce i twarz przed przystąpieniem do nanoszenia repelentów. Należy też stosować ochronne rękawice, okulary, kombinezony czy fartuchy. Przy wykonywaniu prac zabezpieczających chemicznie drzewka nie można spożywać posiłków ani palić papierosów.

Ochrona drzewek przed spałowaniem

Spałowanie drzew jest to zdarcie z nich kory przez zwierzynę leśną.

W Polskich lasach najczęściej spotyka się spałowane drzewa gatunków liściastych. Najczęściej sprawcą spałowań drzew jest jeleń, ale częste są również uszkodzenia drzew spowodowane przez łosie, daniele czy żubry.

Uszkodzenia drzew w niektórych rejonach Polski powodują duże straty finansowe w gospodarce leśnej. Podstawą ograniczenia szkód w drzewostanie jest wykonanie podstawowych biologicznych zabiegów, które mają przeciwdziałać nadmiernym uszkodzeniom drzew. Głównym biologicznym sposobem jest regulowanie liczebności populacji dużych kopytnych. Bardzo ważne jest również właściwe zagospodarowanie biotopów leśnych, co jest zadaniem kół łowieckich na danym terenie leśnym. Polega ono na wzbogaceniu naturalnej bazy pokarmowej (np. paśniki), na ochronie ostoi zwierzyny oraz na ograniczeniu ich niepokojenia przez ludzi.

Metod chemicznych i mechanicznych używa się przede wszystkim tam, gdzie występuje duże narażenie drzew na spałowanie przez zwierzęta kopytne.

Ochrona sosny:

Stosuje się zabiegi ochronne przede wszystkim w 7 - 10 letnich młodnikach sosnowych. Tak młode drzewa są najbardziej atrakcyjne dla zwierzyny płowej. Zagrożeniem dla sosnowych młodników są zwłaszcza jelenie i daniele. Zabezpiecza się około 2-4 tysiące wybranych, zdrowych drzewek na 1ha. W celu ochrony sosny stosuje się metody chemiczne. Na wybranych drzewkach smaruje się repelentem potencjalnie najbardziej narażone na spałowanie fragmenty strzały. Repelent nanosi się na całą powierzchnię kory drzewa pozostawiając jedynie z dwóch stron wąskie pasma kory nie posmarowanej. Repelenty nanosi się szczotką na długim trzonku albo smarownicą dwuszczotkową.

Ochrona świerka, jodły, pozostałych iglastych i liściastych:

Zabezpiecza się przed spałowaniem nawet 30- 40-letnie drzewa wyżej wymienionych gatunków, jednak licząc się z dużymi kosztami i pracochłonnością ochrony starszych, wysokich już pojedynczych drzew, do zabezpieczenia wybiera się tylko drzewa starannie wybrane, dorodne, nie spałowane. Wraz z wiekiem drzewostanu zmniejsza się liczbę drzew przeznaczonych do specjalnych zabiegów ochronnych.

Zabezpieczane są strzały wybranych drzew na wysokości, na której najczęściej ulegają spałowaniu, czyli mniej więcej na wysokości 0,5 - 1,8metra. Repelenty nanosi się za pomocą szczotki na długim trzonku lub smarownicą jednoszczotkową. Preparat nanoszony jest na całą powierzchnię strzały drzew w zasięgu głowy zwierzęcia, pozostawia się jednak dwa pasma szerokości około 1 cm, kory nie posmarowanej. Stosuje się najczęściej Repentol 7PA, Emol 5 lub Emol 10.

Chemiczne zabezpieczenie świerka, jodły i innych gatunków iglastych stosuje się w danym drzewostanie po wcześniejszym wykonaniu zabiegów pielęgnacyjnych.

Ochrona drzewek przed zgryzaniem.

Ochrona sosny

Najczęstszymi uszkodzeniami kilkunastoletnich drzew sosny są zgryzione przez jeleniowate wierzchołki głównych pędów tych drzew. Przed zniszczeniem drzewek chronią zabezpieczenia w postaci osłonek i naniesionych repelentów. Przy nakładaniu repelentów bardzo ważne jest omijanie pędu i pączków. Repelent powinien być naniesiony tylko na igły wierzchołkowej części sosny. Dlatego też korzystniejsze jest nanoszenie repelentu poprzez smarowanie. Przy opryskiwaniu nie można uniknąć naniesienia środka chemicznego na pączki i młode pędy.

Ochrona świerka, jodły i jedlicy

Świerki, jodły i jedlice są najczęściej zgryzane przez jeleniowate. Jodła jest najbardziej zgryzanym przez zwierzynę leśną gatunkiem spośród drzew iglastych. Świerk jest najczęściej zgryzany przez zwierzęta wówczas, gdy jest domieszką w lesie, w którym występują inne gatunki drzew. Rzadko zgryzany jest również modrzew. Najbardziej narażone na zgryzanie są wierzchołkowe części pędów głównych i to one powinny być najbardziej ochraniane. Cechy morfologiczne świerka, jodły i innych roślin iglastych uniemożliwiają selektywne nanoszenie preparatu tylko na igły wybranych części drzewa. Nie można zapobiec naniesieniu repelentów na pączki na pędzie lub na korę pędu głównego. Dlatego bardzo ważne jest ograniczenie ilości repelentu do minimum, ponieważ zbyt gruba warstwa repelentu mogłaby trwale zlepiać igły lub zasklepiać pączki, co poważnie uszkodziłoby drzewa.

Ochrona drzew liściastych

Pędy gatunków drzew liściastych są zgryzane przez liczne roślinożerne ssaki. Zgryzają je gatunki jeleniowatych, zającowatych oraz drobne gryzonie.

Jeleniowate zgryzają przede wszystkim wierzchołki pędów drzew. Zającowate przegryzają pędy młodych drzewek na różnej wysokości, nie tylko ich wierzchołki. Potrafią zgryzać pędy o średnicy do 1cm od podłoża aż na wysokość 80 - 100 cm. Również drobne gryzonie uszkadzają młode drzewka na różnych wysokościach. Przegryzają one młode pędy (do 1 cm) kilkuletnich drzewek na każdej wysokości, od podłoża do około 1metra wysokości. Ogryzają one korę wokół pędu głównego.

Cenne gatunki liściaste powinny być tak zabezpieczone przed zgryzaniem aby nie mogły ich zniszczyć bardzo duże w Polsce populacje zwierzyny płowej, zajęcy i małych gryzoni. Należy skutecznie zabezpieczyć pędy główne drzewek przed wszystkimi tymi zwierzętami co znaczy, że trzeba posmarować prawie całą powierzchnię pędu głównego.

Należy kłaść szczególny nacisk na ochronę gatunków drzew najbardziej narażonych na zgryzanie. Zwierzęta preferują przede wszystkim następujące gatunki drzew liściastych: dąb, buk, klon, jesion, lipa, wiąz, grab i jawor.

Źródła:

- Wytyczne zabezpieczenia drzew przed roślinożernymi ssakami - IBL

- Internet: www.stat.gov.pl