Gradacja jest zjawiskiem masowego, gwałtownego przyrostu liczebności osobników jednego gatunku na jakimś określonym obszarze.

Zazwyczaj gradacja dotyczy szkodników, głównie roślinożernych owadów oraz gryzoni pojawiających się na terenie lasów i upraw polnych, np. gwałtowne pojawienie się kornika drukarza w drzewostanach świerkowych. Możliwa jest również gradacja gatunków roślinnych, np. masowe pojawianie się glonów (tzw. zakwitanie wód).

Zjawisko gradacji wywołane jest zakłóceniem biocenotycznej równowagi oraz pojawienia się korzystnego dla gatunku układu ekologicznych czynników, np. wysiewanie tylko jednego gatunku roślin na polu uprawnym sprzyja pojawianiu się pasożytów.

Trwać może od trzech do siedmiu lat (w zależności od gatunku). Po osiągnięciu punktu kulminacyjnego wskutek masowego rozmnażania się osobników danego gatunku, następuje stopniowy spadek ich liczebności.

Szkodliwość gradacji oceniana jest pod względem stopnia uszkodzenia (wywołanego żerowaniem, przenoszeniem chorób itp.) roślin oraz zakresu wpływu tychże uszkodzeń na obniżenie ilości, czy jakości plonu.

Ostatnimi czasy dochodzi do nasilenia się gradacji na skutek degradacji (skażenia) środowiska naturalnego, jak również prowadzenia błędnej, nieodpowiedniej gospodarki.

Zapobieganie oraz zwalczaniegradacji jest sporym problemem. Ciężkie wyzwanie stanowi na przykład zwalczanie pojawiających się w magazynach szkodników, gdyż nie można pozwolić sobie na skażenie, czy zniszczenie przechowywanych tam produktów żywnościowych. Zabronione jest stosowanie w sposób bezpośredni na produkty chemicznych środków. Również metody biologiczne nie mogą zostać wykorzystane, np. niedopuszczalne jest wpuszczenie do magazynu kotów w celu wytępienia grasujących tam myszy. Dlatego też istotne jest skupienie się bardziej na zapobieganiu temu zjawisku niż na walce z nim. Prowadzone są badania nad bezpiecznymi sposobami, skutecznie uniemożliwiającymi rozwój szkodników.

W celu zwalczenia pojawiających się szkodników stosuje się jednak obecnie kilka metod, np. chemiczne preparaty - pestycydy - do likwidowania szkodników z upraw, sadów i lasów. Zabijają one pasożyty, a także jednocześnie ich naturalnych wrogów. Dochodzi do kumulowania stosowanego preparatu w szkodnikach, gdy następnie są one zjadane przez drapieżniki, zostaje on przekazany kolejnemu ogniwu pokarmowego łańcucha. Niestety, szkodniki potrafią uodpornić się na stosowane chemiczne środki.

Można stosować metody agrotechniczne, polegające na wprowadzeniu płodozmianu, czy sadzeniu w pobliżu gatunków roślin odstraszających szkodliwe owady.

Biologiczną metodą jest znalezienie naturalnego wroga danego szkodnika, np. wykorzystanie biedronek zjadających mszyce.

W użyciu są także nietoksyczne substancje o pochodzeniu roślinnym, takie jak: wyciąg z czosnku odstraszający przeziernika pospolitego, lawenda stosowana przeciw molom.

Istnieją nawet metody genetyczne. Inżynieria genetyczna pozwoliła na uzyskanie roślin uprawnych o wysokim stopniu zmienności genetycznej, cechujących się dużą odpornością na szkodniki.

Ciekawym sposobem jest wykorzystanie feromonów - swoistych substancji chemicznych, charakterystycznych dla osobników danego gatunku. Wydzielane jako bodźce zapachowe lub smakowe, są rozpoznawane przez pozostałe osobniki w specyficzny sposób, wywołując określoną reakcję (obronną, alarmową, płciową, odstraszającą itp.). Feromony przyciągające osobniki danego gatunku wykorzystuje się do tworzenia pułapek.