Wszystkie żywe komórki organizmu muszą otrzymywać odpowiednie składniki pokarmowe, które pokryją ich zapotrzebowanie na energię i materiał budulcowy. W tym celu, począwszy od samodzielnych jednokomórkowych organizmów po wielotkankowe złożone organizmy takie jak człowiek można wyróżnić funkcję wchłaniania potrzebnych składników. Jeśli chodzi o jednokomórkowe organizmy, to najczęściej pobierają one potrzebne substancje bezpośrednio ze środowiska. W przypadku człowieka sprawa jest bardziej skomplikowana, ponieważ przy całej złożoności naszego organizmu, wykształcił się osobny układ pokarmowy. Jego celem jest pobieranie pokarmu, jego rozdrabnianie i rozkładanie na proste substancje (trawienie), a następnie wchłanianie i wydalanie niestrawionych resztek pokarmowych.
Należy zauważyć, że nawet jakie odcinki jak przełyk czy jelita, które mają postać rury przez którą przechodzi pokarm, mają bardzo skomplikowaną budowę umożliwiającą pełnienie im odpowiednich funkcji. Aby możliwe było prawidłowe trawienie i wchłanianie, wszystkie odcinki układu pokarmowego muszą działać prawidłowo i w sposób skoordynowany, zarówno jeśli chodzi o czynności ruchowe, jak i wydzielnicze.
Układ pokarmowy rozpoczyna się jamą ustną, za którą jest gardło i przełyk. Przełyk doprowadza pokarm do żołądka, który z kolei łączy się z jelitem cienkim. Niestrawione resztki pokarmowe ulegają formowaniu w kał w jelicie grubym, a następnie poprzez odbyt są wydalane na zewnątrz organizmu. Cała droga mieści się w granicach 8 do 9 metrów! Poza samymi odcinkami układu pokarmowego, w jego skład wchodzą także liczne gruczoły wydzielnicze, jakie jak ślinianki, wątroba i trzustka.
Jama ustna
W jamie ustnej pokarm ulega rozdrobnieniu mechanicznemu za pomocą zębów. Wydzielana jest przez ślinianki ślina, która ulega mieszaniu z pokarmem za pomocą odpowiednich ruchów języka. Jama ustna właściwa zaczyna się dopiero za zębami. Pomiędzy wargami a zębami występuje tzw. przedsionek jamy ustnej. Można wyróżnić ślinianki - podżuchwowe, przyuszne, podjęzykowe. Największe są ślinianki przyuszne. Choroba - świnka - to nic innego jak zapalenie właśnie ślinianek przyusznych. Ślina ma za zadanie nawilżyć język i jamę ustną, także krtań i pożywienie. Dodatkowo ślina zawiera amylazę ślinową, enzym odpowiedzialny za wstępne rozkładanie skrobi (jeden z cukrów). Skrobia zostaje rozłożona do dwucukrów (głównie maltozy) oraz monocukrów. Ślina także zobojętnia kwasy i zasady zawarte w pokarmach oraz działa bakteriostatycznie, a więc ogranicza wzrost i podziały mikroorganizmów. Ślina zlepia także pokarm w kęsy, które są połykane i dostają się przez gardło do przełyku. Po posiłku zadaniem śliny jest oczyszczenie jamy ustnej i języka z resztek pokarmu. Dzięki ślinie możliwe jest także odbieranie bodźców smakowych za pomocą kubków smakowych na języku.
Gardło
Gardło jest elementem wspólnym dla układu pokarmowego i oddechowego. Właśnie w tym miejscu następuje rozdzielenie powietrza płynącego z jamy nosowej i jamy ustnej do krtani a pokarmu biegnącego w jamy ustnej do przełyku.
Przełyk
Przełyk jest rurą łączącą gardło i żołądek. Wyróżnia się w nim trzy odcinki - odcinek szyjny, piersiowy i krótki odcinek brzuszny. Aby zapobiegać cofaniu się treści pokarmowych przełyk zaopatrzony jest w zwieracze - rodzaj zastawek. Dolny zwieracz przełyku znajduje się na granicy żołądka i przełyku.
Żołądek
Żołądek jest najszerszą częścią przewodu pokarmowego. Jest to mięśniowy worek, w którym zachodzą procesy trawienia pokarmu. Żołądek jest zlokalizowany w lewym podżebrzu. Jest to bardzo elastyczny organ, mogący zmieniać swój kształt w zależności od ilości pokarmu znajdującego się w nim oraz w zależności od pozycji ciała. Żołądek dzieli się zasadniczo na trzy części - część wpustową, do której uchodzi przełyk, trzon żołądka i część odźwiernikową, w której znajduje się przejście do pierwszego odcinka jelita cienkiego - dwunastnicy. Najwyżej położoną częścią żołądka jest dno żołądka - workowate uwypuklenie. W budowie tego narządy wyróżnia się jeszcze dwie krzywizny - większą po lewej stronie i mniejszą po prawej.
Zadaniem żołądka jest transport treści pokarmowych, a także ich trawienie. W żołądku wydzielany zostaje sok żołądkowy o bardzo niskim pH, co jest spowodowane dużym stężeniem w nim kwasu chlorowodorowego (kwasu solnego). Niskie pH umożliwia wydają pracę enzymów trawiennych także zawartych w soku żołądkowym. Jednym z enzymów żołądka jest renina (podpuszczka), która odpowiedzialna jest za ścinanie mleka. Dodatkowo pepsynogen w wyniku obecności kwasu solnego zostaje przekształcony w pepsynę, która odpowiedzialna jest za rozkład białek do oligopeptydów. W żołądku działa ciągle amylaza ślinowa, przetransportowana tutaj razem z pokarmem z jamy ustnej.
Jelito cienkie, wątroba i trzustka
Kolejnym odcinkiem układu pokarmowego jest jelito cienkie, dzielące się na kilka odcinków. W sumie jelito cienkie ma długość około 3 do 5 metrów. Pierwszym z odcinków jest dwunastnica, mająca długość około 25 - 30 cm. Jest to odcinek, w którym zachodzą intensywne procesy trawienne. Jest to spowodowane tym, że do dwunastnicy uchodzą przewody wydzielnicze dwóch dużych gruczołów - wątroby i trzustki. W tym odcinku następuje zobojętnienie treści pokarmowych, silnie zakwaszonych w żołądku.
Wątroba jest największym gruczoł organizmu. Wytwarza ona i wydziela do przewodu pokarmowego żółć, która emulguje tłuszcze zawarte w treści pokarmowej ułatwiając lipazom ich trawienie. Nadmiar żółci gromadzony jest w woreczku żółciowym, mającym długość około 10 cm. Wątroba pełni też wiele innych funkcji, niezwiązanych jednak bezpośrednio z układem pokarmowym. Jeśli zaś chodzi o trzustkę, to produkuje ona sok trzustkowy bogaty w enzymy trawienne. Dodatkowo jest to także gruczoł dokrewny, produkujący hormony regulujące procesy gromadzenia, uwalniania i spalania substancji pokarmowych (glukagon i insulina). W soku trzustkowym zawarte są takie enzymy, jak lipaza trzustkowa rozkładająca tłuszcze do glicerolu i kwasów tłuszczowych, amylaza rozkładająca skrobię do dwucukru - maltozy, maltaza rozkładająca maltozę do glukozy. Dodatkowo w soku zawarty jest trypsynogen i chymotrypsynogen, które ulegają przekształceniu w trypsynę i chymotrypsynę odpowiedzialne za rozkładanie białek do oligopeptydów.
Jelito cienkie jest zasadniczo pokryte kosmkami, które są uwypukleniami błony komórkowej. Kosmki z kolei pokryte są mikrokosmkami. Taka struktura wpływa na znaczne zwiększenie powierzchni chłonnej jelita, bowiem właśnie w tym miejscu następuje adsorpcja potrzebnych organizmowi składników odżywczych i budulcowych. Składniki te przedostają się do układu krążenia, a następnie są rozprowadzane po wszystkich komórkach organizmu. W samym jelicie także wydzielane są jeszcze enzymy trawienne. Można tu wymienić lipazę (rozkładającą tłuszcze do glicerolu i wolnych kwasów tłuszczowych), nukleazy (rozkładające kwasy nukleinowe do nukleotydów), enzymy hydrolityczne (rozkładające wielocukry i dwucukry do cukrów prostych) oraz karboksypeptydazy i aminopeptydazy mające za zadanie rozkładanie oligopeptydów do pojedynczych aminokwasów.
Jelito grube
Jelito grube oddzielone jest od jelita cienkiego za pomocą zastawki krętniczo - kątniczej. Zastawka ta ma na celu zapobieżenie cofania się niepotrzebnych i niestrawionych resztek pokarmowych. W jelicie grubym następuje resorpcja wody i resztki pokarmowe są formowane w kał. Jedną z części jelita grubego jest wyrostek robaczkowy, który jest pozostałością ewolucyjną i dzisiaj nie pełni już funkcji trawiennych. Nadal jednak jest potrzebny, w szczególności na początku życia, ponieważ pełni funkcje immunologiczne.
Motoryka przewodu pokarmowego
Przesuwanie się treści pokarmowych wzdłuż kolejnych odcinków układu pokarmowego jest możliwe dzięki rytmicznym ruchom perystaltycznym układu pokarmowego. Ruchy te rozpoczynają się już w momencie żucia pokarmu. Kolejnym etapem jest połykanie, które jest podzielone na trzy fazy - ustną, gardłową i przełykową. Świadomej kontroli podlega jedynie faza ustna połykania, pozostałe dwa etapy są niezależne od naszej woli. W celu przesunięcia kęsów pokarmu do żołądka konieczna jest synchroniczna prawa całych grup mięśni. Na ruchy układu pokarmowego wpływają z jednej strony hormony wydzielane przez odpowiednie gruczoły oraz autonomiczny układ nerwowy. Pobudzenie pracy układu pokarmowego następuje przy pobudzeniu części parasympatycznej układu nerwowego, a hamowanie motoryki układu pokarmowego następuje na skutek pobudzenia części sympatycznej.
Choroby układu pokarmowego
Układ pokarmowy jest bardzo wrażliwym układem i często występują różne schorzenia z nim związane. Związane są z niestawnościami spowodowanymi przejedzeniem czy nietoleracją na pewne składniki pokarmu. Czasami, np. pod wpływem stresu, może następować nieprawidłowa regulacja układu pokarmowego, co może już prowadzić do bardziej poważnych schorzeń takich, jak choroba wrzodowa, choroba refluksowa, zespół jelita drażliwego czy różnego rodzaju nowotwory, kamice czy zapalenia. Specjalistami zajmującymi się chorobami układu pokarmowego są gastroenterolodzy, nazywani w skrócie gastrologami.
