Układ nerwowy reguluje pracę i zachowanie całego organizmu. Swoją czynność regulacyjną sprawuje dzięki złożo­nym mechanizmom samoregulacji. Układ nerwowy odbiera informacje ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego poprzez swoiste receptory. Informacje te docierają do układu nerwowego ośrodkowego gdzie poddawane są analizie i zakodowaniu. Efektem tego jest odpowiednie zachowanie się względem środowiska zewnętrznego oraz wpływ na czynności narządów wewnętrznych i przemianę materii.

Układ nerwowy dzieli się na układ nerwowy ośrod­kowy i układ nerwowy obwodowy.

Układ nerwowy ośrodkowy składa się z:

  • Mózgowia,
  • Rdzenia kręgowego.

Układ nerwowy ob­wodowy utworzony jest przez:

  • Nerwy czaszkowe,
  • Nerwy rdzeniowe,
  • Zwoje,
  • Sploty.

Pod względem czynnościowym układ nerwowy dzieli się na:

  • Układ nerwowy somatyczny,
  • Układ nerwowy autonomiczny (wegetatywnym).

W układzie nerwowym somatycznym, w którym narządami wykonawczymi są mięśnie poprzecznie prążkowane wyróżnia się układ piramidowy i pozapiramidowy. Układ piramidowy odpowiada za wykonywanie ruchów świadomych zaś układ pozapiramidowy reguluje ruchy zautomatyzowane oraz reguluje napięcie mięśni.

Układ nerwowy autonomiczny odpowiada za czynność narządów wewnętrznych i reguluje środowisko wewnętrzne. Czynność tego układu nie zależy od woli człowieka. Dzieli się on na część:

  • Współczulną (sympatyczną),
  • Przywspółczulną (parasympatyczną).

Układ nerwowy ośrodkowy.

Mózgowie.

Mózgowie mieści się w jamie czaszki i składa się z:

  • Dwóch półkul mózgowych,
  • Móżdżku
  • Pnia mózgu.

Kresomózgowie.

Półkule mózgowe stanowią mózg właściwy, osadzony na pniu mózgu. Oddzielone są od siebie podłużną szczeliną mózgu, w głębi, której leży ciało modzelowate, zwane również spoidłem wielkim mózgu. Łączy ono ze sobą obie półkule.

Z zewnątrz półkule mózgowe pokryte są istotą szarą, czyli korą mózgu. Składa się ona z kilku warstw komórek nerwowych o różnych kształtach. Wewnętrzną warstwę półkul tworzy istota biała, zbudowana z włókien nerwowych. Powierzchnia kory mózgowej jest pofałdowana i tworzy uwypuklenia zwane zakrętami, które ograni­czone są przez zagłębienia nazywa­ne bruzdami i szczelinami. Dzielą one korę mózgu na płaty:

  • Czołowy,
  • Ciemieniowy,
  • Skroniowy,
  • Potyliczny.

W płacie czołowym mieszczą się ośrodki kojarzeniowe, ruchowe i ośrodki pisania, w płacie ciemieniowym znajdują się ośrodki czuciowe odbierające wrażenia dotyku, ciepła, chłodu. Ośrodki słuchu i mowy zlokalizowane są w płacie skroniowym zaś ośrodek wzroku mieści się w płacie potylicznym.

Kora mózgowa sprawuje nadrzędną funkcję nad czynnością ośrodków położonych w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym. W kresomózgowiu leży komora boczna mózgowia.

Międzymózgowie.

W międzymózgowiu rozróżniamy dwie części oddzielone od siebie bruzdą podwzgórzowe (parzysta), która przebiega między wzgórzem a podwzgórzem. Część grzbietową międzymózgowia stanowi wzgórzomózgowie (parzyste), w którym odróżniamy: wzgórze, zawzgórze i nadwzgórze. Do nadwzgórza zalicza się: szyszynkę, spoidło tylne mózgu. Do części brzusznej międzymózgowia należy podwzgórze i niskowzgórze. Podwzgórze składa się z dwóch ciał suteczkowatych, guza popielatego, lejka, przysadki, skrzyżowania wzrokowego i pasm wzrokowych. Międzymózgowie z przodu i z boków łączy się z półkulami mózgu, a z tyłu ze śródmózgowiem. W międzymózgowiu leży komora trzecia mózgowia. Przez międzymózgowie przechodzą wszystkie bodźce czuciowe z obwodu do kory mózgu. Ponadto w międzymózgowiu odbywa się regulacja gospodarką wodną, pobierania pokarmu i czynności płciowych. Mieszczą się mechanizmy regulujące sen i czuwanie.

Śródmózgowie

Śródmózgowie stanowi krótki odcinek pnia mózgu, z przodu łączy się ze wzgórzami, z podwzgórzem i nadwzgórze, natomiast z tyłu z mostem. Przez śródmózgowie prze­chodzi wodociąg mózgu, podłużny kanał łączący ko­morę III mózgowia z komo­rą IV.

Tyłomózgowie wtórne róż­nicuje się na móżdżek i most.

Móżdżek jest częścią mózgowia leżącą po­niżej płatów potylicznych półkul mózgowych, ku tyło­wi od mostu i rdzenia prze­dłużonego. Parzyste konary łączą móżdżek ze śródmózgowiem, mostem i rdzeniem przedłużonym. W móżdżku wyróżnia się dwie półkule połączone tzw. robakiem móżdżku. Podobnie jak w półkulach mózgu, w móżdżku powierzchnię zewnętrzną tworzy istota szara, a w głębi leży istota biała. Most jest czworoboczną wypukłością, która z przodu łączący się ze śródmózgowiem, z tyłu z rdzeniem przedłużonym, a z boków i od góry z móżdżkiem.

Pień mózgu.

Pień mózgu utworzony jest przez wzgórz, podwzgórze, śródmózgowie, most i rdzeń przedłużony. Znajdują się tu ośrodki czuciowe, ruchowe i wegetatywne nerwów czaszkowych od III do XII, które unerwiają głównie rejon głowy. W pniu mózgu znajdują się ośrodki regulujące napięcie mięśniowe, ośrodki kierujące snem i czuwaniem, ośrodki regulujące takie ważne dla życia czynności jak oddychania czy krążenie krwi.

Rdzeń przedłużony.

Rdzeń przedłużony, który bezpośrednio przedłuża się w rdzeń kręgowy. U góry rdzeń przedłużony łączy się 7 mostem, a z boków połączony jest z móżdżkiem.

Komory mózgowia

Komory mózgowia jest to układ czterech łączących się jam, wytwarzających płyn mózgowo-rdzeniowy, który je wypełnia. Komory boczne (I i II) znajdują się po jednej w obu półkulach mózgu. Łączą się one z leżącą w międzymózgowiu komorą III, która z kolei poprzez wodociąg mózgu łączy się z komorą IV. Komora IV ma dno utworzone przez powierzchnie grzbietowe mostu i rdzenia przedłużonego oraz strop, który stanowi móżdżek. Komora IV łączy się z jamą podpajęczynówkową mózgowia.

Rdzeń kręgowy.

Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym i ma kształt wydłużonego i spłaszczonego stożka. Koniec rdzenia leży na wysokości pierwszego lub drugiego kręgu lędźwiowego i przechodzi w nić końcową sięgającą do drugiego kręgu guzicznego. Rdzeń kręgowy ma budowę metameryczną. Składa się z segmentów zwanych neuromerami, z których każdy wysyła parę nerwów rdzeniowych. W budowie wewnętrznej rdzenia kręgowego wyróżnia się warstwę zewnęt­rzną, którą stanowi istota biała, oraz warstwę wewnętrzną, którą stanowi istota szara.

Opony mózgowo-rdzeniowe.

Mózgowie i rdzeń kręgowy są pokryte trzema oponami:

  • Oponą twardą,
  • Oponą pajęczynówkową,
  • Oponą miękką.

Opona twarda jest grubą błoną, której blaszka zewnętrzna stanowi zarazem okostną kości tworzących jamę czaszki i kanał kręgowy. Blaszka wewnętrzna opony twardej mózgowia, zwana blaszką mózgową, tworzy trzy fałdy, które wpuklają się w szczeliny mózgowia. Są to: sierp mózgu, sierp móżdżku i namiot móżdżku. Pomiędzy blaszkami opony twardej mózgowia znajdują się zatoki żylne, odprowadzające krew z mózgowia do żyły szyjnej wewnętrznej.

Opona pajęczynówkowa leży pod oponą twardą i jest od niej oddzielona jamą podtwardówkową.

Opona miękka przylega bezpośrednio do mózgowia i rdzenia kręgo­wego. Między nią a pajęczynówką znajduje się jama podpajęczynówkowa, która jest wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym

Układ nerwowy obwodowy.

Obwodowy układ nerwowy utworzony jest przez 12 par nerwów czaszkowych i 31 par nerwów rdzeniowych.

Nerwy czaszkowe odchodzą od podstawy mózgu i wychodzą z jamy czaszki przez otwory podstawy czaszki i są to nerwy:

  • I - węchowy,
  • II - wzrokowy,
  • III - okoruchowy,
  • IV - bloczkowy,
  • V - trójdzielny,
  • VI - odwodzący,
  • VII - twarzowy,
  • VIII - przedsionkowo - ślimakowy,
  • IX - językowo-gardłowy,
  • X - błędny,
  • XI - dodatkowy,
  • XII - podjęzykowy.

Do nerwów czuciowych zalicza się nerwy: I, II, VIII, do nerwów ruchowych nerw: III, IV, VI, VII, XI, XII i do nerwów mieszanych nerwy: V, IX, X.

Od rdzenia kręgowego najczęściej odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych:

  • 8 - szyjnych,
  • 12 - piersiowych,
  • 5 - lędźwiowych,
  • 5 - krzyżowych oraz
  • 1 - guziczny.

Nerwy rdzeniowe są nerwami mieszanymi, zawierają włókna czuciowe, ruchowe i autonomiczne.

Zwoje nerwowe

Zwoje nerwowe są to skupiska komórek nerwowych, występujące w przebiegu nerwów poza ośrodkowym układem nerwowym.

Sploty nerwowe.

Sploty nerwowe należą do obwodowego układu nerwowego w obrębie, których następuje wymiana włókien nerwowych między kilkoma nerwami; występują w przebiegu nerwów rdzeniowych oraz nerwów autonomicznego układu nerwowego. Ze splotów nerwowych odchodzą nerwy czuciowe, ruchowe i mieszane.

Układ nerwowy autonomiczny.

Układ nerwowy autonomiczny, zwany też wegetatywnym i kieruje on czynnościami, które nie podlegają naszej woli. Reguluje przede wszystkim czynność mięśnia sercowego, mięśni gładkich, gruczołów oraz czynności związane z od­dychaniem, trawieniem, wydalaniem, przemianą materii i rozrodem. Układ nerwowy autonomiczny dzieli się na część:

  • Współczulną (sympatyczną),
  • Przywspółczulną (parasympatyczną).

Obie części składają się z części ośrodkowej i ob­wodowej i działają antagonistycznie, czyli przeciwnie. Część ośrodkowa leży w mózgowiu i rdzeniu kręgowym tworząc ośrodki autonomiczne i jest z nimi ściśle związana. Ośrodki korowe za pomocą dróg nerwowych mają połączenia z ośrodkami podkorowymi, ośrodkami podwzgórza, pnia mózgu i rdzenia kręgowego. W podwzgórzu leżą ośrodki przemiany węglowodanowej, tłuszczowej, białkowej, gazowej i ośrodek gospodarki wodnej. W pniu mózgu leżą ośrodki części przywspółczulnej układu nerwowego autonomicznego. Są to ośrodki naczynioruchowe, wydzielnicze, oddechowe, połykania i motoryczne dla mięśni gładkich i mięśnia sercowego. W rdzeniu kręgowym ośrodki współczulne leżą w słupach bocznych istoty szarej, od 8 segmentu szyjnego do 2 lub 3 segmentu lędźwiowego. Wśród nich wyróżnia się ośrodek odruchów źrenicy na światło i rzęskowych (8 segment szyjny oraz 1 i 2 segment piersiowy), ośrodki włosoruchowe, naczynioruchowe i regulujące wydzielanie gruczołów potowych (1 i 2 segment lędźwiowy). Część przywspółczulną reprezentują ośrodki wydzielania moczu, erekcji, i ośrodki motoryczne dla mięśnia macicy. Leżą one w części krzyżowej rdzenia kręgowego, zwłaszcza na przestrzeni od 2 do 4 segmentu krzyżowego.

Część obwodowa części współczulnej składa się z pnia współczulnego i jego odgałęzień. Pień współczulny jest zbudowany ze zwojów współczulnych, leżących przy trzonach kręgów, połączonych gałęziami międzyzwojowymi. Nerwy odchodzące od pnia współ­czulnego dochodzą do narządów razem z gałęziami nerwów rdzeniowych albo z tętnicami. Włókna współczulne dochodzą do wszystkich narządów wewnętrznych, gruczołów i naczyń krwionośnych i chłonnych.

Część obwodową części przywspółczulnej stanowią włókna przywspółczulne biegnące z nerwami: okoruchowym, twarzowym, językowo-gardłowym i błędnym, oraz włókna przywspółczulne odchodzące od części krzyżowej rdzenia kręgowego, tworzące nerwy trzewne miedniczne. Włókna nerwu okoruchowego unerwiają mięsień zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy. Nerwy twarzowy i językowo-gardłowy unerwiają ślinianki jamy ustnej i gruczoł łzowy. Włókna przywspółczulne nerwu błędnego unerwiają serce, oskrzela, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube, wątrobę, trzustkę, śledzionę, nerki, miedniczki nerkowe i moczowody. Włókna odchodzące od części krzyżowej rdzenia kręgowego unerwiają pozostałą część jelita grubego, pęcherz moczowy i narządy płciowe.