Motyw wędrówki wprowadza się do tekstów literackich z wielu różnych powodów, często ze sobą sprzecznych. Wędrówka może oznaczać ruch w przestrzeni, przemieszczenie służące osiągnięciu konkretnego celu, ale równie często jest metaforą poszukiwania sensu, przemiany wewnętrznej, rozwoju duchowego, konfrontacji z losem, historią lub samym sobą. Nie zawsze wędrówka ma precyzyjnie określony cel, a nawet jeśli – nie zawsze bohaterom udaje się go im osiągnąć. Bohater-wędrowiec co prawda nie zawsze zna cel podróży – ale niemal zawsze doświadcza zmiany, której wędrówka jest katalizatorem. W zależności od epoki literackiej wędrówka może być wyrazem pobożności, buntu, ciekawości świata, eskapizmu lub egzystencjalnej pustki.
Wędrówka w literaturze przechodzi od mitycznego powrotu do domu, przez pielgrzymkę duszy, buntowniczą tułaczkę romantyka, aż po współczesne błądzenie bez celu. Każda epoka nadaje jej inne znaczenie, ale jedno pozostaje niezmienne: człowiek wędruje, bo szuka – siebie, sensu, drugiego człowieka, Boga, wspólnoty, prawdy.
Jedno z mądrzejszych przysłów mówi, że nie liczy się cel wędrówki, ale sama droga - i to na niej należy się skupiać. To dlatego motyw wędrówki jest tak chętnie podejmowany w sztuce - zarówno w literaturze, malarstwie, jak i kinematografii. Wędrówka może być bardzo szeroko rozumiana - jako dosłowna podróż do celu, ale także jako wędrówka w głąb siebie, czyli introspekcja, poznanie własnej osoby i rozwój. Motyw wędrówki pojawia się w literaturze każdej epoki - jest ona bowiem nierozerwalnie związana z dziejami ludzkości.
Biblia opisuje motyw wędrówki bardzo wielowymiarowo i metaforycznie. Wędrówką jest całe życie ludzkie - a jej celem zbawienie i życie wieczne w niebie. W Starym Testamencie motyw wędrówki pojawia się kilkakrotnie, ale najwyraźniej przedstawia go Księga Wyjścia, w której opisana została wędrówka Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Pod przewodnictwem Mojżesza idą oni do miejsca, w którym będą mogli żyć spokojnie i szczęśliwie. Wędrówka Izraelitów jest jednak naznaczona wieloma dramatami i próbami, z których Mojżesz wyprowadza ich obronną ręką. Oni jednak zwracają się przeciw Bogu, oddając cześć złotemu cielcowi. Metaforycznie podróż Izraelitów można rozumieć jako trudną relację człowieka z Bogiem, która ma szansę ostatecznie zakończyć się przymierzem. Wędrówka narodu wybranego jest również metaforą ludzkiego życia, w którym na człowieka spadają różne klęski i problemy. Nie oznacza to jednak, że powinien on odwrócić się od Boga, lecz podążać do miejsca, które wyznaczył mu Pan.
Motyw wędrówki w Biblii jest wyraźny również w Nowym Testamencie - już od samych narodzin Jezusa. W ewangelii św. Mateusza znajdujemy opis podróży trzech Mędrców ze Wschodu, którzy otrzymawszy znak o narodzinach Pana, idą, by złożyć mu hołd i podarować dary.
Przykładem motywu wędrówki z Biblii jest także przemieszczanie się Jezusa i nauczanie ludzi, a później posłanie swoich Apostołów w świat, by głosili Ewangelię i udzielali chrztu. Tak zostało to zapisane w ewangelii wg św. Mateusza: "Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem."
W literaturze antyku motyw wędrówki miał charakter heroiczny, inicjacyjny i poznawczy. Podróż bohatera – jak w przypadku Odyseusza czy Jazona – była nie tylko ruchem w przestrzeni, lecz także drogą ku samopoznaniu, dojrzewaniu i powrotowi do utraconego ładu. Wędrówka często wiązała się z przechodzeniem prób, spotkaniem z innym światem (bogów, potworów, obcych) i stanowiła archetypiczny wzorzec ludzkiego losu. Jej celem była zwykle odzyskanie domu, tożsamości lub spełnienie przeznaczenia.
Wędrówka w literaturze starożytnej pojawia się wielokrotnie. Jest ona często nie tyle ekscytującą podróżą, co tułaczką. Najlepszym przykładem realizacji tego motywu jest opis wędrówki Odyseusza. Wojownik ten przez 10 lat próbował wrócić do domu po wojnie trojańskiej. Odys w trakcie podróży odwiedzał miejsca magiczne i przerażające, spotykał dziwne postaci i niejednokrotnie ledwo uchodził z życiem. Dzięki swojej odwadze, ale i niespotykanej mądrości przechytrzył cyklopa Polifema czy też uratował załogę przed obezwładniającym śpiewem syren. Podróż Odyseusza skończyła się szczęśliwie - mimo że Posejdon przeklął go za oślepienie jego syna Polifema. Gdy Odyseusz w końcu wrócił do rodzinnej Itaki, zastał tam wiernie czekającą na niego żonę, Penelopę, wokół której kręcili się zalotnicy. Wędrówka Odyseusza jest metaforą walki z przeciwnościami losu i niepoddania się nawet w obliczu największych trudności. Z "Odysei" wziął się również motyw wędrówki w literaturze średniowiecznej - jednak rozumiano ją wtedy jako dążenie człowieka do życia wiecznego, czyli do spotkania się po śmierci z Bogiem w niebie. Na bazie podróży Odyseusza średniowieczni artyści stworzyli postać pielgrzyma, który swoje życie poświęca, by wrócić do domu ojca - czyli Boga.
Innym przykładem ujęcia motywu wędrówki w literaturze starożytnej jest wędrówka Edypa opisana przez Sofoklesa w tragedii "Król Edyp". Edyp, otrzymując od wyroczni straszliwą przepowiednię, postanawia uciec z domu. Nie wie jednak, że to w trakcie wędrówki wypełni się jego przeznaczenie. Wyrocznia delficka przepowiedziała, że zabije on ojca i poślubi matkę - aby tego uniknąć, Edyp zdecydował się zostawić rodziców. Niestety, dopiero po czasie dowiedział się, że osoby, które go wychowały, nie są tak naprawdę jego prawdziwymi rodzicami. Jego ojcem jest zaś mężczyzna, którego zabił w błahej kłótni. Sofokles oparł opowieść o Edypie na kluczowym dla literatury starożytnej motywie fatum, czyli okrutnego losu, od którego człowiek nie może uciec.
Motyw literacki podróży to częsty topos w literaturze starożytnej. Innym przykładem jest bohater "Eneidy", Eneasz, który po upadku i spaleniu Troi dąży do kraju swego przodka Dardanosa. W Italii, po stoczeniu bitwy z miejscowymi ludami, zakłada miasto Rzym. Aby jednak jego przeznaczenie mogło się ziścić, musi przeżyć długą i niebezpieczną drogę, wiodącą przez wiele krain oraz przez królestwo umarłych.
"Eneida" jest jednym z najważniejszych eposów starożytnych i utworem, który przyczynił się do rozwoju całej literatury rzymskiej. Wergiliusza uznaje się za homerydę, czyli poetę inspirującego się twórczością Homera. Stąd też podróż Eneasza przypomina nieco opis wędrówki Odyseusza. W czasie podróży bohatera "Eneidy" pojawiają się nawet wybrane postacie i motywy z "Odysei", np. Scylla i Charybda czy problem konfliktu z bogami.
W średniowieczu wędrówka zyskuje wymiar duchowy i alegoryczny. „Boska Komedia” Dantego Alighieri to przykład wędrówki duszy przez zaświaty, którą prowadzą Wergiliusz i Beatrycze – przewodnicy rozumu i miłości. Piekło, Czyściec i Raj nie są tylko miejscami – to stany duszy, które bohater musi poznać, by odzyskać harmonię i nadzieję zbawienia. Wędrówka Dantego to podróż przez grzech, pokutę i łaskę – droga wewnętrznej przemiany, która ma doprowadzić do jedności z Bogiem.
Choć epoka renesansu kojarzy się z odkryciami geograficznymi, w literaturze często przeważa wędrówka duchowa i intelektualna. W „Hamlecie” Williama Szekspira nie ma klasycznej podróży w przestrzeni, ale dramat ten można odczytać jako wędrówkę wewnętrzną bohatera, zmagającego się z pytaniami o sens życia, prawdę, sprawiedliwość i rolę jednostki wobec historii. Hamlet nie rusza w drogę, ale przemierza bezkres lęku i rozdarcia – jego podróż to medytacja nad losem człowieka w świecie moralnego chaosu.
Powieść Cervantesa jest satyrą na literaturę rycerską. Jej bohaterem jest Don Kichot z La Manchy. Szlachcic, który naczytał się książek o wielkich rycerzach, postanowił zostać jednym z nich. Bierze więc swoją wynędzniałą szkapę, organizuje sobie giermka Sancho Pansę i przywdziewa zbroję po przodkach. Tak wyposażony wyrusza szukać godnych rycerza przygód. Rycerz chce na coś się przydać, czynić dobro, bronić uciśnionych, jednak na trasie swej wędrówki ma do czynienia wyłącznie z sytuacjami groteskowymi. Don Kichot walczy więc z wiatrakami, zostaje zamknięty w klatce, podrapany przez kota czy też osiada w gospodzie niczym w zamku. Podróż ta miała przynieść mu sławę i honory, a także miłość - w postaci damy serca, jednak jak się okazało, żaden z tych celów się nie udał.
Romantyzm przekształca motyw wędrówki w figurę losu, wygnania, pielgrzymstwa narodowego i duchowego niepokoju.
„Giaur” George’a Gordona Byrona to poemat, w którym motyw wędrówki przybiera formę tułaczki wewnętrznej i egzystencjalnej. Tytułowy bohater, po tragicznej śmierci ukochanej Leili, wyrusza w podróż napędzaną zemstą, bólem i buntem wobec świata i Boga. Choć fizycznie przemieszcza się po orientalnych przestrzeniach, jego wędrówka ma przede wszystkim charakter duchowej ucieczki – od cierpienia, winy i samotności. Nie odnajduje jednak ukojenia – staje się wiecznym wędrowcem, żyjącym poza wspólnotą, religią i pokojem, symbolem romantycznego wyobcowania. Wędrówka Giaura to droga ku wewnętrznej destrukcji, nieprowadząca do żadnego odkupienia ani powrotu.
W „Dziadach cz. III” Adama Mickiewicza wędrówka Konrada (i więźniów syberyjskich) to droga ku ofierze i zbawieniu narodu, a zarazem symbol duchowej walki jednostki z Bogiem. To nie tylko tułaczka fizyczna, lecz misterium wewnętrznego oczyszczenia przez cierpienie.
Jednym ze sposobów podróżowania jest pielgrzymowanie, czyli wędrówka do miejsc świętych. Ten motyw wędrówki w literaturze romantycznej znajdziemy na przykład w "Sonetach Krymskich" Mickiewicza. Ich bohaterem jest pielgrzym, samotny wygnaniec niezwykle wrażliwy na piękno przyrody. To typowy romantyczny wędrowiec, który widzi w zjawiskach naturalnych odniesienie do swoich stanów emocjonalnych. Mickiewicz wykorzystał w swojej literaturze motyw podróży, aby opisać wspaniałe egzotyczne krajobrazy i kulturę Krymu, który zwiedzał w 1825 roku.
Inne ujęcie wędrówki w literaturze romantycznej zaproponował Juliusz Słowacki w "Kordianie". Główny bohater, po nieudanej próbie samobójczej i nieszczęśliwej miłości, przeżywa przemianę. Chce znaleźć wielką ideę, której mógłby poświęcić swoje życie. W tym celu wyrusza w podróż po Europie: jedzie do Włoch, Watykanu i Francji, ale każde z tych miejsc go rozczarowuje. Jego wędrówka kończy się na szczycie Mont Blanc, gdzie jest świadkiem objawienia, a następnie przemienia się w wielkiego patriotę i przewodnika narodu. Podróż Kordiana jest nie tylko przemieszczaniem się między krajami - to także podróż w głąb siebie. Bohater szuka bowiem odpowiedzi na pytania o sens życia i swoją rolę w świecie.
Romantyzm zamyka twórczość Mikołaja Gogola, w której motyw wędrówki pojawia się często. W „Martwych duszach” wędrówka Cziczikowa po prowincjonalnej Rosji to pozornie pragmatyczna podróż handlowa, ale w istocie – głęboko ironiczna opowieść o społeczeństwie, człowieku i złudzeniu sensu. Bohater odwiedza kolejnych właścicieli ziemskich, kupując zmarłych chłopów zapisanych jeszcze w rejestrach, co pozwala Gogolowi sportretować degenerację rosyjskiej szlachty i absurdy biurokracji. Cziczikow jest wędrowcem bez moralnego kompasu – jego podróż to tułaczka między kłamstwem, interesownością a groteską codzienności. Każde nowe miejsce to świat osobnej paranoi i zdeformowanego człowieczeństwa, w którym zanikły wartości, a pozory rządzą relacjami. Wędrówka ta nie prowadzi do żadnego oczyszczenia ani oświecenia – to krążenie po zamkniętym kręgu zepsucia. Mimo formy powieści drogi, Gogol odwraca jej sens – zamiast przemiany, mamy uwięzienie w absurdzie. Cziczikow wciąż rusza dalej, ale nigdzie nie dociera – jest wędrowcem zawieszonym między bytem a farsą, w świecie, w którym nawet „dusze” są martwe. Wędrówka staje się gorzką metaforą duchowej pustki i niemożności spełnienia.
„Klub Pickwicka” Charlesa Dickensa to z kolei humorystyczna opowieść o podróżach Samuela Pickwicka i jego towarzyszy po Anglii, które mają na celu poznanie kraju i ludzi. Wędrówka bohaterów nie służy jedynie przemieszczaniu się, ale staje się pretekstem do obserwacji obyczajów, relacji społecznych i charakterów ludzkich. Pickwick i jego przyjaciele spotykają na swojej drodze całą galerię postaci – od ekscentryków po łotrów – co nadaje powieści charakter barwnej kroniki epoki. Motyw wędrówki realizowany jest tutaj w duchu poznania i naiwnego optymizmu, a przy tym z dużą dawką ironii. Wędrówka ma również wymiar edukacyjny – Pickwick dojrzewa, uczy się empatii i odpowiedzialności. Dickens pokazuje, że droga przez świat to także droga przez człowieczeństwo, a śmiech i dobroć to najlepsze przewodniki. Każda podróż kończy się jakąś nauką lub moralną konkluzją. Powieść ukazuje świat dynamiczny, pełen różnic, ale też możliwy do zrozumienia poprzez kontakt z drugim człowiekiem. Wędrówka Pickwicka jest pełna przygód, ale nie heroiczna – to mała epopeja codzienności i dobroci.
W epoce pozytywizmu wędrówka traci swój heroiczny i metafizyczny wymiar. Staje się konkretnym ruchem w społeczeństwie, między klasami, miastami, ideami. W „Lalce” Bolesława Prusa Stanisław Wokulski odbywa podróże – do Paryża, Zasławka, do salonów arystokracji i do dzielnicy nędzy – które są lustrami jego wewnętrznego konfliktu. Poszukuje miłości, awansu, sensu – ale wędrówka kończy się klęską. Prus pokazuje, że w społeczeństwie pełnym sprzeczności trudno odnaleźć cel i przystań – nawet dla człowieka tak dynamicznego i wrażliwego jak Wokulski.
W „Ojcu Goriot” Honoré de Balzaca motyw wędrówki realizuje się przede wszystkim w postaci symbolicznej i psychologicznej – jako droga Eugeniusza Rastignaca, młodego prowincjusza, który przybywa do Paryża i rozpoczyna wędrówkę ku społecznej karierze, dojrzałości i cynizmowi. Jego podróż nie odbywa się w przestrzeni geograficznej, lecz w ramach miasta – z pensjonatu pani Vauquer do salonów arystokracji – ale ma charakter inicjacyjny.
Rastignac przemieszcza się między światami: między światem biedy, nieszczęścia i miłości ojcowskiej (reprezentowanym przez tytułowego Goriota), a światem pieniędzy, wpływów i obojętności (uosabianym przez baronową de Nucingen, jej męża i Vautrina). Wędrówka ta prowadzi do przemiany jego postawy życiowej – od wrażliwego młodzieńca do gracza gotowego na cyniczne kompromisy.
W literaturze Młodej Polski i modernizmu motyw wędrówki przekształca się w symbol niemożności odnalezienia sensu. W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego, bohaterowie nie ruszają się fizycznie z miejsca, ale odbywają symboliczną wędrówkę przez historię, wyobraźnię, narodową świadomość. Ta „podróż w miejscu” ukazuje duchowy bezruch społeczeństwa, które nie potrafi podjąć wspólnego działania.
W poezji symbolistów motyw wędrówki pojawia się często jako podróż wewnętrzna, duchowa, nastrojowa – niekonkretna droga w przestrzeni, lecz błądzenie po świecie emocji, wyobraźni i snu. Symboliści traktują wędrówkę jako sposób wyrażenia tęsknoty za Absolutem, przemijalnością istnienia lub ucieczką od rzeczywistości ku temu, co nieuchwytne i metafizyczne.
W literaturze XX wieku motyw wędrówki najczęściej pojawia się jako poszukiwanie tożsamości w świecie po katastrofie, jako tułaczka, błądzenie, wewnętrzna emigracja. W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego Cezary Baryka przemierza trasę z Baku przez Moskwę aż do Warszawy i Nawłoci – to wędrówka polityczna, społeczna i tożsamościowa, pełna rozczarowań, prób zrozumienia ojczyzny i własnego miejsca w świecie. Uzupełnieniem tej wizji są fragmenty „Procesu” Franza Kafki – tu wędrówka ma charakter labiryntowy, pozbawiona celu, odpowiedzi, sensu. Bohater błąka się w świecie reguł, których nie rozumie – to współczesna antywędrówka, w której każdy krok przybliża do zagłady, a nie do spełnienia.
W powieści „Droga donikąd” Józefa Mackiewicza motyw wędrówki zostaje przekształcony w obraz bezcelowej, gorzkiej i tragicznej tułaczki przez świat pogrążony w totalitaryzmie. Akcja toczy się na Kresach Wschodnich w czasie okupacji sowieckiej i niemieckiej, a bohaterowie – zwyczajni ludzie, partyzanci, intelektualiści – przemieszczają się po zrujnowanej przestrzeni, szukając schronienia, sensu i prawdy, ale nigdzie nie znajdują oparcia. Wędrówka jest tu egzystencjalną koniecznością, wynikającą z chaosu historii, rozbicia systemu wartości i niemożności życia w zgodzie ze sobą. Bohaterowie błąkają się między ideologiami, kłamstwami i lękiem, nie mając dokąd wrócić ani dokąd zmierzać – to właśnie „droga donikąd”, pełna iluzji i upadków. U Mackiewicza wędrowanie nie prowadzi do oczyszczenia ani ocalenia, lecz staje się metaforą ludzkiej samotności i przegranej walki z dziejową machiną zła.
W „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa motyw wędrówki pojawia się w kilku przenikających się wymiarach: duchowym, metafizycznym i fantastycznym. Małgorzata odbywa symboliczną podróż do zaświatów, uczestnicząc w sabacie i balu u Szatana – to wędrówka przez granice świata realnego i nadprzyrodzonego, odbyta z miłości i pragnienia ocalenia Mistrza. Sam Mistrz przechodzi wewnętrzną wędrówkę od twórczego natchnienia, przez zwątpienie i obłęd, aż po wybawienie. Równolegle toczy się wędrówka Poncjusza Piłata, rozdartego między sumieniem a obowiązkiem – jego droga do spokoju trwa dwa tysiące lat, aż zostaje mu „dany odpoczynek”. Wędrują również bohaterowie fantastyczni – Woland i jego świta – których obecność w Moskwie inicjuje przewrotne podróże innych postaci przez moralność, obłudę i absurd. Wędrówka staje się w powieści metaforą duchowego oczyszczenia, przejścia przez cierpienie i śmierć ku wyzwoleniu. Moskiewskie przestrzenie splatają się z wiecznym Jeruszalaim, teraźniejszość z historią, a sen z jawą – droga nie ma tu wymiaru geograficznego, lecz duchowy i filozoficzny. Powieść ukazuje, że tylko ten, kto wędruje przez ból, szaleństwo i zwątpienie, może zaznać pokoju i spełnienia.
Wędrówkę w literaturze nowożytnej podjął się między innymi Antoine de Saint-Exupery, pisząc jedną z najbardziej symbolicznych powieści filozoficznych XX wieku. "Mały Książę" to opowieść o chłopcu, zamieszkującym samotnie planetę B-612. Któregoś dnia na planecie pojawia się kapryśna róża, wymagając, by chłopiec opiekował się nią i spełniał jej zachcianki. Mały Książę wyrusza więc w podróż po innych planetach, by przekonać się, czym naprawdę jest miłość i przyjaźń. W czasie swojej podróży spotyka różne postacie, między innymi Bankiera, Pijaka czy Geografa. Każdy z tych dorosłych jest zajęty sobą i swoimi sprawami, nikt nie chce naprawdę zaangażować się w rozmowę z chłopcem. Dopiero na Ziemi Mały Książę poznaje lisa, który wyjaśnia mu, czym jest prawdziwa przyjaźń. Lis wyjawia mu głęboką prawdę, która jest fundamentem budowania międzyludzkich relacji. Mówi, że "najważniejsze jest niewidoczne dla oczu - dobrze widzi się tylko sercem". Przyjaźń widzi jako wzajemnie "oswajanie się", czyli poznawanie, które doprowadza do zacieśnienia więzi. Tłumaczy chłopcu, że przyjaźń czy miłość są także odpowiedzialnością za drugą osobę. "Jesteś odpowiedzialny za to, co oswoiłeś" - te słowa Lisa są z pewnością jednymi z najbardziej poruszających w historii literatury. Wędrówka Małego Księcia ma głęboki sens -sprawia, że zaczyna on rozumieć fundamentalne kwestie, dojrzewa i kształtuje swój pogląd na świat.
W literaturze współczesnej wędrówka staje się stylem życia, filozofią istnienia, jak choćby w „Podróżach z Herodotem” Ryszarda Kapuścińskiego. Reporter przemieszcza się po różnych kontynentach, ale jego droga jest też podróżą do źródeł kultury, historii, ludzkiej natury.
W opowiadaniu „Profesor Andrews w Warszawie” Olgi Tokarczuk wędrówka ma charakter subtelny i egzystencjalny – to moment zatrzymania w ruchu, który ujawnia głębszą prawdę o czasie, samotności i obcości.
Potrzebujesz pomocy?
Już uciekasz?
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
