DOM

Motyw domu w literaturze

Dom w literaturze bywa wykorzystywany jako miejsce schronienia, jest często także symbolem wspólnoty i miłości, ale zdarzają się przypadki całkowicie przeciwne, kiedy to jest przestrzenią zniewolenia, izolacji, pustki lub tęsknoty. Może oznaczać konkretną przestrzeń (budynek), rodzinę, ojczyznę – lub mieć wymiar symboliczny – jako ostoja wartości, duchowości czy utraconego ładu. Jego rola zależy od epoki i idei – od arkadyjskiego raju po egzystencjalne wygnanie. W literaturze dom często staje się lustrem kondycji człowieka, jego relacji z samym sobą i światem.

Antyk i motyw domu

W kulturze antycznej dom miał znaczenie sakralne i społeczne – był miejscem wskazującym na znaczenie więzów krwi, dziedziczenia, czci dla przodków, ale też przestrzenią rozgrywania potencjalnej tragedii i ujawnia się fatum i związanym z nim konfliktu tragicznego, jaki dosięga bohatera. Dom stanowił o tożsamości bohatera (wyznawanych przez niego ideach, przekonaniach), ale mógł również być miejscem przeklętym.

W „Odysei” Homera dom to cel wędrówki Odyseusza, symbol wierności Penelopy i ładu, do którego bohater powraca, by odzyskać utraconą pozycję i pokonać chaos. W finale epopei jest to jednak także przestrzeń, w której trzeba zawalczyć i przywrócić ład oraz porządek.

W „Królu Edypie” Sofoklesa dom Labdakidów staje się przestrzenią klątwy, kazirodztwa i zbrodni, w której bohater nieświadomie przekracza granice moralne i boskie, niszcząc siebie i swoje dziedzictwo. Główna bohaterka „Antygony” dom i związaną z nią rodzinę traktuje jako najwyższe dobro i wyznacznik swojego zachowania. Dlatego też decyduje się na pochowanie zwłok brata mimo zakazu wydanego przez Kreona.

Motyw domu w Biblii i w średniowieczu

W Biblii dom może oznaczać rodzinę, naród, wspólnotę wybranych, ale również duchowe mieszkanie Boga i człowieka. Bywa darem i próbą, przestrzenią bezpieczeństwa lub wygnania.

W Księdze Rodzaju raj – pierwszy dom człowieka – zostaje utracony przez grzech, a tęsknota za nim staje się metafizycznym pragnieniem powrotu do bliskości z Bogiem.

Wędrówka Izraelitów po wyjściu z Egiptu, opisana w Księdze Wyjścia oraz Księdze Liczb, to doświadczenie trudnej i długotrwałej drogi z niewoli ku wolności, ale również symboliczna podróż od utraconego domu ku domowi obiecanemu. Egipt, choć miejscem ucisku, w chwilach trudności bywa przez lud wspominany z nostalgią – co pokazuje, jak głęboko dom może być pojęciem ambiwalentnym: schronieniem, ale też więzieniem.

Ziemia Obiecana, do której zmierzają, to dom przyszłości, miejsce spełnienia boskiej obietnicy – nie tylko terytorium, ale stan duchowy, w którym wspólnota odnajdzie tożsamość i porządek. Sam okres wędrówki – czterdzieści lat na pustyni – to czas bezdomności, niepewności, prób i oczyszczenia, w którym Bóg staje się tymczasowym domem dla Izraelitów, karmiąc ich manną i towarzysząc w obłoku. W tym sensie dom nie jest tylko przestrzenią fizyczną, ale także relacją, przymierzem i nadzieją, która kształtuje naród i jego duchowość.

Średniowieczny dom to przestrzeń zakorzenienia w Bogu, wspólnocie i porządku feudalnym, często zastąpiona tęsknotą za „domem wiecznym” – niebem.

W „Lamencie świętokrzyskim” Maryja wspomina dom rodzinny Jezusa jako miejsce dzieciństwa i bliskości, co kontrastuje z męką i śmiercią – dom jest tu przestrzenią utraconą, bolesną we wspomnieniu.

W rycerskiej „Pieśni o Rolandzie” dom rycerza to ojczyzna i wspólnota braci w wierze, za którą warto oddać życie.

Renesans i barok – między ładem a poczuciem jego utraty

W renesansie dom staje się miejscem umiaru, ładu i harmonii – zarówno moralnej, jak i codziennej, idealnym tłem dla życia „poczciwego”.

W „Trenach” Jana Kochanowskiego po śmierci Urszulki dom przestaje być przestrzenią szczęścia – staje się miejscem pustki, bólu i duchowej próby, przez którą poeta musi przejść w poszukiwaniu nowego ładu.

W „Pieśniach” i „Fraszkach” Jana Kochanowskiego motyw domu pojawia się przede wszystkim jako przestrzeń wewnętrznego ładu, harmonii i cnotliwego życia, zgodnego z zasadą złotego środka. Dom to miejsce codziennego istnienia człowieka poczciwego – spokojne, oddalone od zgiełku dworu i polityki, gdzie można cieszyć się pracą, przyrodą, przyjaźnią i wolnością od skrajnych namiętności. W wielu fraszkach (np. „Na dom w Czarnolesie”) Kochanowski wyraża wdzięczność za skromne, ale własne miejsce na ziemi, które stanowi ostoję wartości, ciągłości rodzinnej i duchowej stabilizacji. Podobnie jest w „Żywocie człowieka poczciwego” Mikołaja Reja.

W „Makbecie” Williama Szekspira dom przestaje być przestrzenią bezpieczeństwa i wspólnoty – po dokonaniu zbrodni przez Makbeta zamek staje się miejscem lęku, podejrzeń i duchowego rozkładu. Dom Makbeta, zamiast chronić, zatraca swoją funkcję i przemienia się w scenę paranoi oraz destrukcji, prowadząc do całkowitej izolacji bohatera. Podobnie w „Hamlecie”: zamek Elsynor zostaje skażony intrygą, zdradą i śmiercią, stając się przestrzenią duchowego niepokoju i rozkładu wartości. Dla Hamleta dom, który powinien być ostoją po śmierci ojca, staje się miejscem zniewolenia, udawania i samotnej walki o prawdę, w którym nie ma już miejsca na zaufanie ani miłość.

W epoce baroku dom przestaje być stabilną ostoją – pojawia się niepokój, przemijalność i vanitas. Dom bywa przestrzenią złudzenia, chwilowości, kruchości życia.

Oświecenie wobec motywu domu

W oświeceniu dom pojawia się rzadziej jako motyw samodzielny – bywa przestrzenią edukacji, społecznej funkcjonalności lub tłem dla moralnych dylematów. W „Kandydzie” Woltera dom jako miejsce początkowe (zamek barona) zostaje opuszczony, a końcowa idea „uprawiajmy swój ogródek” sugeruje potrzebę stworzenia własnego domu jako przestrzeni pracy, rozumu i autonomii.

Romantycy wobec wizji domu

Romantyczny dom to często przestrzeń utracona, wspomniana, wyidealizowana – dom staje się synonimem ojczyzny, dzieciństwa, arkadii, ale także więzieniem dla duszy. W „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza dworek Sopliców to symbol polskiej tradycji, ładu szlacheckiego i wspólnoty narodowej, a zarazem utopijna wizja domu utraconego przez emigranta.

Pozytywistyczny motyw domu jako miejsca zmagań

W pozytywizmie dom przestaje być wyidealizowaną ostoją – staje się miejscem codziennych zmagań społecznych, rodzinnych i materialnych, często symbolem ukrytych konfliktów.

W „Lalce” Bolesława Prusa domy są nie tylko przestrzenią fizyczną, ale też emblematem społecznych podziałów, aspiracji i złudzeń, które warunkują relacje między bohaterami. Pałace arystokracji to przestrzenie pozoru, gry towarzyskiej i pustki duchowej, w których nie znajduje ani miłości, ani uznania. Kamienice mieszczańskie i domy biednych mieszkańców Warszawy pokazują z kolei codzienność klas niższych. Stanisław Wokulski jest zawieszony między światami, nie potrafi zakorzenić się w żadnym domu – jego los pokazuje, że przynależność nie zależy wyłącznie od miejsca, lecz od możliwości zbudowania relacji i sensu.

W „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, gdzie dwór Korczyńskich i zaścianek Bohatyrowiczów symbolizują dwie wizje polskości i pamięci. Dwór to przestrzeń konfliktów klasowych i międzypokoleniowych, pełna wspomnień o utraconej świetności i napięć między ideą pracy a nawykiem narzekania i sentymentalnego wspominania. Dom Bohatyrowiczów natomiast, choć skromny, to miejsce żywej tradycji, wspólnoty i szacunku do przeszłości, gdzie dom staje się nośnikiem wartości patriotycznych, rodzinnych i społecznych.

W „Ojcu Goriot” Honoré de Balzaca dom – konkretnie pensjonat pani Vauquer – pełni funkcję przestrzeni upadku społecznego, rozpadu więzi i iluzji codziennego bezpieczeństwa. Choć z zewnątrz przypomina miejsce wspólnoty, wewnątrz ukazuje się jako symptom rozkładu więzi międzyludzkich, obojętności i samotności, zwłaszcza w przypadku tytułowego bohatera, który zostaje tam opuszczony przez córki i umiera w nędzy. Balzac ukazuje, że w społeczeństwie kapitalistycznym dom może utracić swoją podstawową funkcję emocjonalną i moralną, stając się przystankiem w bezwzględnym wyścigu o status, pieniądze i wpływy.

Młoda Polska wobec motywu domu

W modernizmie dom staje się często przestrzenią duchowego niepokoju, braku zakorzenienia i niemożności znalezienia schronienia. W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego wiejska chata, w której odbywa się wesele, to miejsce pozornej wspólnoty, w której ujawnia się pęknięcie między inteligencją a ludem – dom nie daje już oparcia, lecz odsłania narodową niemoc.

Wiek XX

W XX wieku dom staje się przestrzenią utraty, wygnania, zniszczenia przez wojnę lub totalitaryzm. Często przekształca się w obóz, ruinę, wspomnienie.

W „Granicy” Zofii Nałkowskiej dom pełni funkcję lustra kondycji psychicznej, społecznej i moralnej bohaterów. Dla Zenona dom rodzinny w Boleborzy to miejsce pozornego ładu, skrywającego hipokryzję, przemoc i zdradę, które wpłynęły na jego dorosłe wybory – pozbawiły go stabilnego fundamentu i prawdziwej tożsamości. Mieszkanie Zenona w mieście, zamieszkane wspólnie z Elżbietą, także nie daje mu trwałego oparcia – staje się przestrzenią zamkniętą, duszną, w której narasta napięcie, chłód emocjonalny i moralna pustka. Dom ciotki Elżbiety, jej kamienica w „Granicy” Zofii Nałkowskiej to zaś złożona metafora społecznej hierarchii i wewnętrznych podziałów klasowych, które funkcjonują w międzywojennej Polsce. Jej piętrowa struktura oddaje jasno określoną społeczną drabinę: na wyższych kondygnacjach mieszkają osoby z wyższych warstw społecznych – jak ciotka Elżbiety – w wygodnych, urządzonych wnętrzach pełnych porządku, konwenansu i wartości mieszczańskich. Im niżej, tym bardziej pogarszają się warunki bytowe, a mieszkańcy dolnych pięter i suteren reprezentują świat biedy, chaosu, moralnego upadku – to właśnie tam mieszkają m.in. Justyna Bogutówna i jej matka. Dom jest tutaj więc odbiciem statusu społecznego.

W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego dom pojawia się jako symbol utraty, marzenia i rozczarowania – od dzieciństwa w Baku, przez wizję „szklanych domów”, aż po doświadczenie rzeczywistej Polski, która okazuje się inna niż obiecywana. Dla Cezarego Baryki dom ojca staje się mitem, który musi zostać zakwestionowany, by możliwe było zbudowanie własnej tożsamości i społecznego zaangażowania.

W „Mistrzu i Małgorzacie” Bułhakowa dom tytułowych bohaterów to przestrzeń miłości i duchowego schronienia, odcięta od opresyjnego świata Moskwy, lecz możliwa tylko poza rzeczywistością – w wymiarze metafizycznym.

W „Tangu” Sławomira Mrożka dom to przestrzeń chaosu, zaniku tradycji i wartości, w którym zatarły się granice między pokoleniami, normami i porządkiem. Miejsce, które powinno dawać stabilność, okazuje się teatrem absurdu i moralnej anarchii, zakończonym groteskowym tańcem Edka – symbolem tryumfu siły nad ideą.

Potrzebujesz pomocy?

Zadaj pytanie