MESJANIZM

Motyw mesjanizmu w literaturze  

Mesjanizm w literaturze to motyw wyrażający przekonanie, że cierpienie jednostki lub narodu ma zbawczy sens, a ofiara prowadzi do odkupienia innych. Wywodzi się z tradycji judeochrześcijańskiej, w której Mesjasz – Boży wybraniec – przychodzi, by zbawić ludzi. W literaturze europejskiej i polskiej motyw ten szczególnie silnie rozwija się w epoce romantyzmu, kiedy Polska pod zaborami zaczęła być ukazywana jako naród wybrany, który poprzez mękę i ofiarę odkupi inne narody. Mesjanizm może być interpretowany religijnie, politycznie i metafizycznie – jako zapowiedź przyszłego odrodzenia, jako mit narodowy, a także jako filozofia historii. W różnych epokach ulega on reinterpretacjom – od patosu romantycznego, przez krytyczny dystans modernizmu, po ironię i rozprawę z mitem w literaturze XX i XXI wieku. Autorzy czerpią z tej figury, by ukazywać rolę cierpienia, sens historii oraz misję jednostki lub wspólnoty. W polskiej tradycji literackiej motyw ten jest szczególnie obecny, ponieważ łączy się z traumą zaborów, powstań i wojennego doświadczenia. 

Biblia i figura Mesjasza 

W Biblii mesjanizm ma wymiar religijny i zapowiadający – Mesjasz jest posłanym przez Boga wybawcą ludzkości. W Starym Testamencie pojawiają się proroctwa o przyszłym zbawicielu, który przywróci sprawiedliwość i pokój.  

W Nowym Testamencie Jezus Chrystus zostaje ukazany jako wypełnienie starotestamentowych proroctw – to Mesjasz, zapowiadany przez proroków, który przez swoje ziemskie życie, mękę, śmierć i zmartwychwstanie wypełnia wolę Boga i przynosi ludziom zbawienie. Jego cierpienie ma charakter ofiary doskonałej, która znosi grzechy całej ludzkości, a śmierć nie jest końcem, lecz przejściem do wiecznego życia i początkiem nowego porządku duchowego. W Ewangeliach ukazany jest nie tylko jako nauczyciel i cudotwórca, ale jako baranek ofiarny, który przyjmuje na siebie winy innych, spełniając boski plan odkupienia. 

Jezus sam zapowiada swoją śmierć i zmartwychwstanie – jest świadomy swojej misji i świadomie ją realizuje. W tym sensie Nowy Testament ustanawia archetyp mesjanizmu, który stanie się wzorcem dla późniejszych literackich figur wybawiciela: cierpiącej jednostki poświęcającej się dla wspólnoty lub narodu. Jego życie i śmierć nadają ostateczne znaczenie idei, że cierpienie może prowadzić do duchowego zwycięstwa i odrodzenia – nie tylko jednostki, ale całej wspólnoty wierzących. 

W „Apokalipsie św. Jana” Chrystus pojawia się jako Zwycięski Baranek, który przywraca porządek światu po czasie cierpienia i sądu. To obraz ostatecznego triumfu dobra i zapowiedź pełni zbawienia – elementy, które znajdą później echo w romantycznych i patriotycznych reinterpretacjach mesjanizmu. 

Romantyzm i motyw mesjański 

To właśnie romantyzm wprowadza pełny, polityczno-religijny mesjanizm narodowy – przede wszystkim w literaturze polskiej. Polska, pozbawiona państwowości, ukazana jest jako Chrystus narodów, którego cierpienie ma zbawić inne narody Europy. Mesjanizm łączy się z ideą ofiary, wybraństwa i przyszłego zmartwychwstania, nadając historycznemu cierpieniu sens metafizyczny. Jednocześnie mesjanizm wyznacza misję artysty jako proroka i przewodnika duchowego narodu. 

• W „Dziadach cz. III” Adama Mickiewicza Polska zostaje porównana do Chrystusa – narodu, który cierpi niewinnie, ale jego męka ma charakter zbawczy. Widzenie księdza Piotra to prorocza wizja zwycięstwa dobra i odrodzenia Ojczyzny. Konrad jako jednostka przeżywa bunt wobec Boga, jednak jego ofiara wpisuje się w mesjanistyczną konstrukcję dziejów – tak też można interpretować jego ostatnie spotkanie z Księdzem Piotrem. W wizję mesjanizmu narodowego wpisuje się również Ustęp z III części „Dziadów”. 

• Także w „Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” Mickiewicza Polska przedstawiona jest jako naród wybrany, którego losy są paralelą historii Chrystusa. To tekst-program mesjanistyczny, ukazujący zmartwychwstanie Polski jako akt sprawiedliwości i moralnej konieczności. 

• W „Kordianie” Juliusza Słowackiego motyw mesjanizmu pojawia się w ironicznym świetle – Kordian na Mont Blanc kreuje siebie na mesjasza narodu, ale jego deklaracje pozostają wewnętrznie rozdarte i niezdolne do czynu. Zamiast figury Chrystusa przywołuje historyczną postać Winkelrieda, który ma wskazać na konieczność walki w imię narodu i wiary, a nie bierne poddanie się oprawcy. Z hasłem „Polska Winkelriedem narodów” Kordian wraca do kraju. Okazuje się jednak, że również i ta idea nie sprawdza się – planowany spisek upada, a Kordian mimo początkowych deklaracji nie jest w stanie zabić cara i trafia do szpitala dla obłąkanych. Dramat ukazuje kryzys idei mesjanistycznej, stawiając pytania o realność ofiary i siłę jednostki. 

• W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego mesjanizm zostaje wpisany w kontekst upadku arystokracji i rewolucji społecznej. Orcio, niewidomy syn hrabiego Henryka, zostaje ukazany jako czysty i cierpiący prorok, będący figurą niewinnej ofiary – jego śmierć ma symboliczne znaczenie oczyszczenia. 

Pozytywizm – krytyka motywu mesjanizmu narodowego 

W epoce pozytywizmu mesjanizm zostaje odrzucony lub silnie zakwestionowany. Literaci tej epoki, zafascynowani nauką, empirią i pracą u podstaw, krytycznie podchodzili do romantycznego patosu i idei zbawienia przez cierpienie. Cierpienie, zamiast być heroiczne i wzniosłe, staje się społecznym problemem, którego nie rozwiążą poświęcenia jednostek, lecz realne działania – edukacja, praca, organizacja życia społecznego. Mesjanizm, o ile się pojawia, bywa podany w wątpliwość albo zdystansowany poprzez postacie niezdolne do czynu lub idealistów żyjących złudzeniami. 

• W „Lalce” Bolesława Prusa postać Ignacego Rzeckiego może być odczytywana jako figura ostatniego romantyka – wierzącego w ideały, gotowego do poświęcenia, ale zupełnie nieprzystającego do realiów epoki. Jego duchowy mesjanizm zamienia się w sentymentalną tęsknotę za przeszłością, która nie przynosi żadnych skutków. Podobnie Stanisław Wokulski: jego młodość i aktywny udział w walce powstańczej wydają się przeszłością, do której w nowych warunkach społeczno-politycznych nie ma powrotu.  

• W „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej mogiła powstańców styczniowych jest miejscem pamięci mesjanistycznej, ale zarazem ostrzeżeniem przed pustą retoryką – ważne jest nie tylko wspominanie ofiary, ale przekształcenie jej w czyn społeczny i pozytywny program działania. Sama gloryfikacja ofiar powstania niewiele przynosi, jak pokazuje powieść. Pamięć jest ważna, ale ważniejsze wydaje się codzienne działanie i praca u podstaw, którą reprezentuje przede wszystkim ród Bohatyrowiczów.  

• W „Gloria victis” Orzeszkowej mesjanizm zostaje przemieniony w elegijną opowieść o pokoleniu bohaterów, którzy oddali życie za wolność, ale pozostają w cieniu zapomnienia. Ich ofiara nie prowadzi do zbawienia, lecz raczej do refleksji nad ceną i sensem poświęcenia. 

Młoda Polska (Modernizm) wobec idei mesjanizmu  

Modernizm przynosi kryzys idei zbawienia, kultu ofiary i heroizmu. Mesjanizm, jeśli się pojawia, zostaje zdekonstruowany, ukazany w perspektywie wewnętrznego rozdarcia lub duchowego absurdu. Zamiast wiary w sens historii i misji narodowej pojawiają się pesymizm, dekadencja i bunt jednostki. Cierpienie traci zbawczy wymiar, stając się doświadczeniem niemożliwym do interpretacji. 

• W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego postać Wernyhory przynosi proroczą wizję narodowego czynu, która jednak zostaje zaprzepaszczona – chłopi nie są gotowi do rewolucji, inteligencja tonie w niemocy. Zryw mesjanistyczny nie następuje, a cały dramat to refleksja nad upadkiem mitu zbawienia przez wspólnotę. 

• W „Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego Tomasz Judym przyjmuje na siebie rolę ofiarnego samotnika, który rezygnuje z osobistego szczęścia, by służyć najuboższym. Jego postawa przypomina etosem mesjańskim, ale nie prowadzi do żadnego społecznego przełomu – pozostaje dramatem jednostki, która nie znajduje ani sensu, ani wspólnoty. 

Motyw mesjanizmu w XX wieku  

W XX wieku mesjanizm ulega dramatycznemu przewartościowaniu. Po doświadczeniach dwóch wojen światowych, totalitaryzmów i Holocaustu, idea zbawienia przez ofiarę budzi ambiwalencję, sceptycyzm, a czasem sprzeciw. Pisarze konfrontują dawny patos z katastrofą nowoczesności – pokazują jego bezużyteczność wobec realnego zła, próbują go przemyśleć na nowo lub odsłonić jego destrukcyjny potencjał. 

• W „Szewcach” Stanisława I. Witkiewicza pojawia się karykatura mesjanizmu – obietnice zbawienia przez rewolucję i nowe ideologie kończą się groteską i nihilizmem. Historia nie prowadzi do odkupienia, lecz do upadku i mechanicznego powtarzania klęsk. 

• W „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego doświadczenie łagrów ukazuje bezwzględność historii, w której cierpienie nie ma zbawczego wymiaru – jest czystą brutalnością. Jednostki mogą zachować godność, ale świat nie zmienia się dzięki ofierze. 

• W „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall Marek Edelman odrzuca heroiczną narrację mesjanizmu – dla niego liczy się ratowanie życia jednostkowego, a nie metafizyczna ofiara. Zagłada ukazana jest jako absurd cierpienia, którego nie da się uzasadnić żadnym mitem zbawienia. 

Współczesność wobec mesjanizmu 

W poezji Zbigniewa Herberta, np. w „Przesłaniu Pana Cogito”, pojawia się etyka heroiczna bez mesjanizmu – poeta nie obiecuje zbawienia, nie wierzy w sens cierpienia, ale nakazuje trwać, zachować godność i wierność wartościom, nawet jeśli nie przyniesie to żadnego zwycięstwa. To nowoczesny antymesjanizm – etyka bez metafizyki, w której postawa ma znaczenie większe niż jej skutki. 

W „Rzeczach, których nie wyrzuciłem” Marcina Wichy motyw śmierci i pamięci zostaje ukazany w mikroskali, gdzie żadna ofiara nie ma zbawczego znaczenia, a jedyną formą ocalenia jest zapis, wspomnienie, obecność w słowie. To cichy, osobisty opór wobec niepamięci, który być może zastępuje dziś utracone mesjańskie narracje.